धार्मिकपर्वाणि
विविधानां धर्माणाम् आश्रयभूमिः भारतम् । अतः एव अत्रत्या संस्कृतिः अपि वैविध्यमयी एव । तस्मात् कारणात् एव भारते विभिन्नाः उत्सवाः आचर्यन्ते । उत्सवाचरणं जगति सर्वत्र अस्ति एव । जगतः सर्वेषु अपि देशेषु विभिन्नान् उत्सवान् आचरन्ति । अतः एव कविकुलगुरुः कालिदासः "उत्सवप्रियाः खलु मनुष्याः” (शाकुन्तलम् – ६ अङ्के) इति उक्तवान् । भारतीयानां तु 'पर्व' इत्येतत् जीवनस्य अविभाज्यम् अङ्गम् एव । वर्षपूर्णम् आचरणार्थम् अपि अपेक्षितसंख्याकाणि पर्वाणि सन्ति अस्माकं भारतदेशे । एतत् भारतस्य एव वैशिष्ट्यम् । जगति अन्यस्मिन् कस्मिन् अपि देशे एतावन्ति पर्वाणि न आचर्यन्ते । एतेषां सर्वेषाम् अपि पर्वणां सामाजिकी, पौराणिकी, अध्यात्मिकी वा पृष्ठभूमिका भवत्येव । पर्व इत्येतस्मिन् एव अर्थे उत्सवः, महः, उद्धवः, क्षणः, जन्ममहः इत्यादयः बहवः शब्दाः प्रयोगे सन्ति । तादृशाः उत्सवाः चतुर्धा विभज्यन्ते ।
- १ धार्मिकपर्वाणि
- २ प्रादेशिकपर्वाणि
- ३ राष्ट्रियपर्वाणि
- ४ जयन्त्युत्सवाः च इति ।
अत्र धार्मिकपर्वाणि प्रादेशिकपर्वाणि च तत्सम्बद्धाः केवलम् आचरन्ति । जयन्तुत्सवान् राष्ट्रियपर्वाणि च धर्म-प्रदेशादि भेदं विना भारतवासिनः सर्वेपि आचरन्ति । उदाहरणार्थं – स्वातन्त्र्यदिनं, गणतन्त्रदिनम् इत्यादीनि राष्ट्रियपर्वाणि । दीपावली, नवरात्रं, गणेशचतुर्थी, क्रिस्मस्, गुड्-फ्रैडे, रम्जान्, ईद्-उल-फितर् इत्यादीनि धार्मिकपर्वाणि । बुद्धजयन्ती, महावीरजयन्ती, बसवजयन्ती, गुरुनानकजयन्ती, दत्तजयन्ती इत्यादयः जयन्त्युत्सवाः । ओणं (केरले आचर्यते), द्रीपर्व (अरुणाचलप्रदेशस्य जैरोखातप्रदेशे निवसन्तः अपाटानिस्-जनाः आचरन्ति), बोणं (तेलङ्गाणप्रदेशे आचर्यते),राजप्रभा (ओरिस्साराज्ये आचर्यते) इत्यादीनि प्रादेशिकपर्वाणि ।
हिन्दुधर्मानुसारं वर्षपूर्णम् उत्सवाः आचर्यन्ते प्रायः । कस्याश्चित् गणनायाः अनुसारं भारते एकस्मिन् वर्षे ३६५० पर्वाणि आचर्यन्ते इति । तन्नाम दिने १० पर्वाणि आचर्यन्ते एव । तादृशानां केषाञ्चन उत्सवाणाम् आवली एवं रचयितुं शक्यते ।
- १. चान्द्रमानयुगादिः – चैत्रशुक्लप्रतिपत् ।
- २. सौरमानयुगादिः – मेषसङ्क्रमणम् ।
- ३. श्रीरामनवमी – चैत्रशुक्लनवमी ।
- ४. महावीरजयन्ती – चैत्रशुक्लत्रयोदशी ।
- ५. हनुमज्जयन्ती- चैत्रपूर्णिमा ।
- ६. अक्षयतृतीया – वैशाखशुक्लतृतीया ।
- ७. नृसिंहजयन्ती – वैशाखशुक्लचतुर्दशी ।
- ८. बुद्धजयन्ती – वैशाखपूर्णिमा ।
- ९. गङ्गादशमी – ज्येष्ठशुक्लदशमी ।
- १०. वटसावित्रीव्रतम् – ज्येष्ठपूर्णिमा ।
- ११. प्रथमैकादशी – आषाढशुक्ल-एकादशी ।
- १२. गुरुपूर्णिमा – आषाढपूर्णिमा ।
- १३. ज्योतिर्भीमेष्वरपूजा – आषाढ-अमावास्या ।
- १४. नागपञ्चमी – श्रावणशुक्लपञ्चमी ।
- १५. रक्षाबन्धनम् – श्रावणपूर्णिमा ।
- १६. गोकुलाष्टमी – श्रावणबहुल-अष्टमी ।
- १७. गौरीतृतीया – भाद्रपदशुक्लतृतीया ।
- १८. गणेशचतुर्थी – भाद्रपदशुक्लचतुर्थी ।
- १९. महालय-अमवास्या (सर्वपितृ–अमवास्या) – भाद्रपद-अमावास्या ।
- २०. नवरात्रम् – आश्वयुजशुक्लप्रतिपत् तः नवमीपर्यन्तम् (९ दिनानि) ।
- २१. विजयदशमी – आश्वयुजशुक्लदशमी ।
- २२. नरकचतुर्दशी – आश्वयुजकृष्णचतुर्दशी ।
- २३. धनलक्ष्मीपूजा – आश्वयुज-अमावास्या ।
- २४. दीपावलि:, बलिप्रतिपत् – कार्त्तीकशुक्लप्रतिपत् ।
- २५. यमद्वितीया – कार्त्तीकशुक्लद्वितीया ।
- २६. उत्थानद्वादशी – कार्त्तीकशुक्लद्वादशी ।
- २७. कार्त्तीकपूर्णिमा, गुरुनानाकजयन्ती – कार्त्तीकपूर्णिमा ।
- २८. सुब्रह्मण्यषष्ठी – मार्गशीर्षशुक्लषष्ठी ।
- २९. मार्गशीर्षपूर्णिमा, दत्तजयन्ती – मार्गशीर्षपूर्णिमा ।
- ३०. तिल-अमावास्या – मार्गशीर्ष-अमावास्या ।
- ३१. मकरसङ्क्रमणम् – सूर्यस्य धनुराशितः मकरराशिप्रवेशदिनम् ।
- ३२. श्रीपञ्चमी (वसन्तपञ्चमी) – माघशुक्लपञ्चमी ।
- ३३. रथसप्तमी – माघशुक्लसप्तमी ।
- ३४. महाशिवारात्रिः – माघकृष्णचतुर्दशी ।
- ३५. होलीपर्व – फाल्गुणपूर्णिमा ।
- ३६. चातुर्मास्यव्रतम् - आषाढ-एकादशीतः उत्थानद्वादशीपर्यन्तम् ।
- ३७. वरमहालक्ष्मीव्रतम् - श्रावणपूर्णिमायाः समीपे विद्यमानः शुक्रवासरः ।
सिक्खधर्मानुसारं, बौद्धधर्मानुसारं, जैनधर्मानुसारं च बहवः उत्सवाः आचर्यन्ते भारते । तानि सर्वाणि अपि पर्वाणि धार्मिकपर्वाणि एव । तेषाम् अपि काचित् आवली सज्जीकर्तुं शक्यते ।
क्रिश्चियन्-धर्मानुसारम् अपि बहूनि पर्वाणि आचर्यन्ते भारते । तानि च पर्वाणि -
- १ क्रिस्मस्
- २ गुड्-फ्रैडे|गुड्-फ्रैडे]]
इस्लां-धर्मानुसारम् अपि बहवः उत्सवाः आचर्यन्ते । ते च उत्सवाः -
- १ रम्जान्
- २ ईद्-उल्-फितर्
एषा आवलिः केवलं साङ्केतिकी । एतावन्ति एव पर्वाणि इति न । अञ्जलौ प्रासाददर्शनम् इव एवम् आवलिरचना शक्यते इति अत्र दर्शितं तावदेव । एताम् इतोऽपि दीर्घीकर्तुमपि शक्नुवन्ति । यतः पूर्वमेव उक्तम् आवर्षम् प्रतिदिनम् अपि आचरणार्थम् अपेक्षितसंख्याकाणि पर्वाणि सन्ति अस्माकं भारतदेशे ।