कार्यकरणकर्तृत्वे...

श्लोकः

गीतोपदेशः

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ २० ॥

अयं भगवद्गीतायाः त्रयोदशोध्यायस्य क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगस्य विंशतितमः(२०) श्लोकः ।

पदच्छेदः

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिः उच्यते पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुः उच्यते ॥ २० ॥

अन्वयः

कार्यकरणकर्तृत्वे प्रकृतिः हेतुः उच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुः उच्यते ।

शब्दार्थः

कार्यकारणकर्तृत्वे = देहेन्द्रियकर्तृत्वे

प्रकृतिः = प्रधानम्

हेतुः = कारणम्

पुरुषः = जीवः

सुखदुःखानाम् = सुखादिगुणानाम्

भोक्तृत्वे = अनुभवे ।

अर्थः

इयं प्रकृतिः कार्यरूपस्य शरीरस्य कारणभूतस्य च इन्द्रियस्य तदाकारेण परिणामे हेतुः भवति । यद्यपि प्रकृतिः जडा इति हेतोः तस्यां हेतुत्वं न सम्भवति जडस्य क्रियाजनकत्वाभावात् तथापि पुरुषस्य सन्निधानात् जडेऽपि पदार्थे क्रियाजनकत्वं सम्भवतीति नास्ति असतिः । पुरुषः प्रकृतिजन्यानां सुखदुःखादीनां गुणानां भोक्तृत्वे हेतुः । यद्यपि अयम् असः निर्लेपश्च तथापि प्रकृतिसन्निधानात् इदं भोक्तृत्वं सम्भवतीति बोद्धव्यम् ।

सम्बद्धसम्पर्कतन्तुः

भगवद्गीता (मूलश्लोकाः)
भगवद्गीता