"उत्तराखण्डराज्यम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
(लघु) Bot: Migrating 79 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q1499 (translate me) |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः १:
{{Infobox state
| name = उत्तराखण्डराज्यम्
| native_name = उत्तराखंड
| type = [[States and territories of India|State]]
| image_skyline =
| image_alt =
| image_caption =
| image_blank_emblem = Seal of Uttarakhand.png
| blank_emblem_type = Uttarakhand Rajya
| blank_emblem_size = 220px
| seal_alt =
| image_map = India Uttarakhand locator map.svg
| map_alt =
| map_caption = [[भारतम्|भारते]] उत्तराखण्डराज्यम्
| image_map1 = Uttarakhand locator map.svg
| map_caption1 = उत्तराखण्डराज्यस्य भूपटः
| latd = 30.33
| longd = 78.06
| coor_pinpoint = [[देहरादून्]]
| coordinates_type = region:IN-UT_type:adm1st
| coordinates_display = inline,title
| coordinates_footnotes =
| coordinates_region = IN-UT
| subdivision_type = Country
| subdivision_name = [[भारतम्]]
| established_title = Established
| established_date = ९ नवेम्बर् [[२०००]]
| parts_type = [[List of Indian districts|Districts]]
| parts_style = para
| p1 = १३
| seat_type = Capital
| seat = [[देहरादून्]]
| seat1_type = Largest city
| seat1 = [[देहरादून्]]
| government_footnotes =
| leader_title = [[Governors of Uttarakhand|Governor]]
| leader_name = [[अझीझ् खुरेशि]]
| leader_title1 = [[Chief Ministers of Uttarakhand|Chief Minister]]
| leader_name1 = [[विजयः बहुगुण]] ([[Indian National Congress|INC]])
| leader_title2 = [[Uttarakhand Legislative Assembly|Legislature]]
| leader_name2 = [[Unicameral]] (70 seats)
| leader_title5 = [[Speaker of Uttarakhand Legislative Assembly|Speaker]]
| leader_name5 = [[हर्बन्स् कपूरः]]
| leader_title3 = [[14th Lok Sabha|Parliamentary constituency]]
| leader_name3 = 5
| leader_title4 = [[High Courts of India|High Court]]
| leader_name4 = [[Uttarakhand High Court]]
| unit_pref = Metric<!-- or US or UK -->
| area_footnotes =
| area_total_km2 = 51,125
| area_note =
| area_rank = 18th
| elevation_footnotes =
| elevation_m =
| population_footnotes =
| population_total = 10116752
| population_as_of = 2011
| population_rank = 19th
| population_density_km2 = 189
| population_note =
| timezone1 = [[Indian Standard Time|IST]]
| utc_offset1 = +05:30
| iso_code = [[ISO 3166-2:IN|IN-UT]]
| blank_name_sec1 = [[Human Development Index|HDI]]
| blank_info_sec1 = 0.515
| blank1_name_sec1 = HDI rank
| blank1_info_sec1 = 7th (2011)
| blank_name_sec2 = [[Literacy in India|Literacy]]
| blank_info_sec2 = 79.63%
| blank1_name_sec2 = Sex ratio
| blank1_info_sec2 = 963
| blank2_name_sec2 = Languages spoken
| blank2_info_sec2 = [[हिन्दीभाषा]], गर्वाली, कुमोनि,
| blank3_name_sec2 = Official languages
| blank3_info_sec2 = [[हिन्दीभाषा]], [[संस्कृतम्]]
| website = [http://uk.gov.in/ uk.gov.in]
| footnotes =
}}
'''उत्तराखण्डराज्यं''' (Uttarakhand) [[भारतम्|भारतीय]] राज्येषु अन्यतमं राज्यम् । एतस्य राज्यस्य [[२०००]] तमे संवत्सरे नवम्बरमासस्य नवमे दिनाङ्के रचना जाता । [[उत्तरप्रदेशराज्यम्|उत्तरप्रदेशराज्यस्य]] [[हिमालयः|हिमालयपर्वत]]प्रान्तात् उत्तराञ्चलराज्यस्य विभागः कृतः। राज्यस्य उत्तरे [[टिबेट्]], पूर्वे [[नेपालदेशः|नेपाल]], दक्षिणपश्चिमयोः [[उत्तरप्रदेशराज्यम्|उत्तरप्रदेशश्च]] भवन्ति । अस्य राज्यस्य नाम [[२००७]] तमे संवत्सरे जनेवरीमासे '''उत्तराञ्चलात्''' '''उत्तराखण्डः''' इति परिवर्तनं कृतम्। राज्यस्य उच्चन्यायालयः [[नैनिताल्]] नगरे अस्ति ।
{{लघुचतुर्धाम}}
==विभागः==
[[चित्रम्:UttarakhandDistricts.png|thumb|'''मण्डलानि''']]
अस्मिन् राज्ये विभागद्वयं भवति [[गढ्वाल्]] तथा [[कुमाव्]]
==इतिहासः==
प्राचीनहिन्दूग्रन्थेषु खेदारमानसाखण्डयोः मिलित्वा उत्तराखण्डः इति उल्लेखः
==राज्यजनसमुदायः==
उत्तराखण्डस्य जनसमुदायस्य स्वमूलस्थानानुगुणं ’गढवाली’ उत ’कुमावी’ इति व्यवहारः
==प्राकृतिकवर्णनम्==
[[चित्रम्:Nanda devi.jpg|thumb|'''नन्दादेवीशिखरप्रदेशः''']]
उत्तराखण्डः अतीवप्रकृतिरमणीयः प्रदेशः
==प्रवासोद्यमविभागः==
उत्तराखण्डस्य धनादायस्य प्रमुखविभागः प्रवासोद्यमविभागः
==धार्मिकक्षेत्राणि==
हैन्दवानां पवित्रतमपुण्यक्षेत्रेषु कानिचन क्षेत्राणि उत्तराखण्डराज्ये
==[[पुष्पकन्दरः]]==
उत्तराञ्चलराज्यं पूर्वम् [[उत्तरप्रदेशराज्यम्|उत्तरप्रदेशस्य]] भागः आसीत् । इदानीं स्वतन्त्रं राज्यम् अस्ति । अत्यन्तं सुन्दरं राज्यमेतत् । फ्राङ्क् स्मित् इति साहसी एतं प्रदेशम् अन्विष्टवान् । अत्र बहुविधाः पुष्पवृक्षाः सन्ति । एषः प्रपातः १० कि.मी. दीर्घः २ कि.मी. विस्तृतः च अस्ति । विश्वे एव एतादृशः निम्नकन्दरः अन्यत्र नास्ति । सागरतीरतः ३३५२ पादोन्नते प्रदेशे एतदस्ति । भारतीयाः विदेशीयाः च बहवः अत्र आगच्च्छन्ति । जूनमासतः सप्तम्बरमासपर्यन्तम् अत्र आगन्तुं योग्यः कालः अस्ति । शीतकाले अतीव शैत्यं भवति ।
===भूमार्गः===
गोविन्दघाटतः गङ्गरिया २४.कि.मी. दूरे अस्ति ।
==[[नैनिताल्]]==
कुमाहिल् प्रदेशे स्थितं सुन्दरं गिरिधाम एतत् उत्तराञ्चलराज्यस्य किञ्चन नगरम् । नैनिताल् इत्यस्य देवतायाः नेत्रम् इत्यर्थः । नैनादेवीतः नैनिताल् इति नाम आगतम् अस्ति । अत्र ६० सरांसि सन्ति । अतः सरसः मण्डलम् इति च एतत् नगरम् कथयन्ति । [[नैनिताल्]] नगरे स्थितानि सरोवराणि भी ताल् , नौकुट्चिय् इत्यादि । अत्र नौकाविहारः मीनग्रहणम् इत्यादिकम् अतीव आकर्षकाणि सन्ति । [[नैनिताल्]] प्रदेशे मेघाच्छादितशिखराणि सरोवराणि तृणावृतप्रदेशाः अरण्यानि समतलभूमिः च अतीवसुन्दराणि सन्ति । अतः एतं प्रदेशं "A Jewel among the Tourist Places" इति यात्रिकाः सगौरवं कथयन्ति । बहुकालापर्यन्तम् एतत् गिरिधाम अदृष्टमेव आसीत् । शिवालिकपर्वतश्रेणिः , पर्वताः, प्रपाताः च मनोहराणि सन्ति । ब्यारन् इति अधिकारी मार्गभ्रष्टः अत्र आगत्य अपूर्वप्रदेशं दृष्ट्वा सन्तुष्टः
===मार्ग:===
३६ कि. मी. दूरे कतगोण्डधूमशकटस्थानम् अस्ति । भूमार्गः अपि उत्तमः अस्ति । पन्तनगर इति समीपस्थं विमाननिस्थानं भवति । कुमांव् विकास् मण्डलनिगमः अत्र प्रवासव्यवस्थानं करोति । वासभोजनव्यवस्थार्थम् अतिथिगृहणि अनेकानि सन्ति । [[देहली]]तः २२२ कि. मी. दूरे अल्मोरातः ६६ कि.मी. दूरे अस्ति ।
==पिण्डारी==
[[File:Pindari glacier, Uttarakhand, India.jpg|thumb|right|300px|पिण्डारी ग्लेषियर्]]
एतत् गढवाल् हिमालयप्रदेशस्य अत्यन्तं सुन्दरं स्थलम् । अत्र हिमनद्यः पर्वतशिखरेभ्यः अधः अवतरन्ति । एषा हिमनदी ३ कि.मी. दीर्घा , अर्ध कि.मी. विस्तृता च अस्ति । एषा ३३५३ मीटर् उन्नतप्रदेशे अस्ति । समीपे सुन्दरतृणभूमिः अस्ति । अत्र पर्वतारोहणं कर्तुं अवकाशः अस्ति । पैन् वृक्षाणां समूहः, फेर्न् शाद्वलाः स्वाभाविकतया विकसितानि पुष्पाणि, पुष्पवन इत्यादीनि अविस्मरणीयानि भवन्ति । स्वर्गसदृशस्थलमेतत् इतः हिमालयपर्वतश्रेण्याः आरम्भः भवति । सर्वेषामपि जीवने एकदा अवश्यं दर्शनीयमेतत् स्थलम् ।
===मार्गः===
[[हृषीकेशः|हृषीकेशतः]] कापकोटे पर्यन्तं वाहनप्रवासः । अनन्तरं पादचारणं च । पुनरागमन समये बजनाथतः [[अल्मोरा]] आगत्य [[नैनिताल् ]]मार्गेण प्रवासः कर्तुं शक्यः ।
==[[जिम् कार्बेट् राष्ट्रियोद्यानम्]]==
उत्तराञ्चलराजस्य नैनितालपौरीमण्डलयोः भागः एषः । अभयारण्यमेव ५२३चतुरस्र कि.मी. अस्ति । कुमाम्व् पर्वतप्रदेशे रामगङ्गा नदी प्रवहति । एतत् रक्षितारण्यं सा.श.१९३५ तमे वर्षे घोषितमस्ति । प्रख्यातः मृगयाविहारी मृगयाप्रियः लेखकः जिम् कार्बेट् कदाचित् अनेकजनान् व्याघ्रेभ्यः रक्षितवान् । नरभक्षकव्याघ्राणां जीवनविषये अध्ययनं कृत्वा पुस्तकं Man eaters of kumaon लिखितवान् । अतः एव अरण्यं प्रति तस्य नाम एवम् आगतम् अस्ति । अस्य राष्ट्रियोद्यानस्य Tiger Country इत्यपि नाम अस्ति । अत्र किञ्चन पक्षिधाम अपि अस्ति । मृगाः वनप्राणिनः व्याघ्राः गजाः भल्लूकाः अत्र सन्ति । अत्र विविधाः पक्षिणः सन्ति । अतः खगवीक्षकस्वर्गः (Bird Watcher’s Paradise) इति कथयन्ति ।
===धूमशकटमार्गः===
समीपे रामनगरम् इति स्थाने धूमशकटनिस्थानम् अस्ति ।
===भूमार्गः===
[[देहली]]तः २१० कि.मी. ऋजु-भूमार्गः अस्ति
==[[देहरादून्]]==
प्रवासिजनाः एतं प्रदेशं द्रष्टुम् इतः मस्सूरीप्रदेशं गन्तुं च अत्र आगच्छन्ति । अत्यन्तम् उत्तमं खगवीक्षणस्थानम् अस्ति । अस्य कारणम् तु तत्र विद्यमानम् अरण्यसंशोधनकेन्द्रं विश्वे एव प्रथमम् अस्ति । अत्र एव भारतीयसर्वेक्षणविभागस्य केन्द्रम् (सर्वे आफ् इण्डिया) अस्ति । इतः ८ कि.मी. दूरे चोरगुहा (राबर्सकेव्) इति स्थलम् अपूर्वमस्ति । सर्वतः भव्यानि अरण्यानि पर्वतप्रदेशाः नदीतीरप्रदेशाः च अस्माकं मनः आकर्षन्ति । अत्र जलं
===मार्गः===
[[हरिद्वारम्|हरिद्वारतः]] ५६ कि.मी. ।
===धूमशकटमार्गः===
डून् एक्सप्रेस् , मस्सूरी एक्सप्रेस् तः
==[[मसूरी]] पर्वतधाम==
अत्र अतीव सुन्दरपर्वतशिखराणि सन्ति । एतत् विनोदविहारस्य स्थानम् । [[हिमालयः|हिमालयशिखराणि]] अत्र गोचरी भवन्ति । इतः ११ कि.मी.दूरे केम्प्रीफालस् भट्टफाल्स् स्तः । अत्युन्नतं स्थानं लालतिलनामकं प्रसिद्धं स्थानम् अत्र अस्ति । सागरस्तरतः २००० मीटर् उन्नतप्रदेशोऽयं क्यामल्स् बाक्स् , अथवा गन् हिल् स्थानके अतीवोन्नते स्थाने स्तः । अत्र शिखरपर्यन्तं गन्तुं विद्युच्चालिततन्त्रीस्यन्दनव्यवस्था अस्ति । लाक् मण्ड्ल् (३५ कि.मी.) स्थले शिवदेवालयः अस्ति । अत्रैव [[कौरवाः]] [[पाण्डवाः|पाण्डवान्]] लाक्षागेहे दग्धुं प्रयत्नं कृतवन्तः इति [[महाभारतम्|महाभारते]] उल्लिखितम् । सहस्रधारस्थले ९ मीटर् उन्नतः कश्चन जलपातः अस्ति । अत्रत्यं जलं गन्धकमिश्रितम् अतः स्नानेन आरोग्यवर्धनं भावति इति विश्वासः ।
===मार्गः===
==[[गढवाल् हिमालयः]]==
गढवाल् [[हिमालयः]] [[उत्तराखण्डराज्यम्|उत्तराखण्डप्रदेशस्य]] सुन्दरं स्थलम्। [[उत्तराखण्डराज्यम्|उत्तराञ्चलराज्यमेव]] पर्वतानाम् स्थानमस्ति । अत्र पर्वतेषु सदा तुषारावृतं दृश्यं द्रष्टुं
===मार्गः===
==[[देहरादून्]] गढवाल् हिमालयस्य प्रवेशाय प्रवेशद्वारम्==
[[मसूरी]] अतिशीतलं स्थानम् अस्ति । [[हिमालयः|हिमालये]] [[यमुनानदी|यमुनानद्याः]] जन्मस्थानं [[यमुनोत्री]] [[हरिद्वारम्|हरिद्वारतः]] २६ कि.मी. दूरेऽस्ति । निबिडारण्ये एतत् सरोवरम् अस्ति । अत्र विविधाः मीनाः सन्ति । मीनानां ग्रहणं जनानाम् आनन्ददायिनी क्रीडा भवति । एतस्मिन् स्थाने किञ्चन सुन्दरं पक्षिधाम अपि अस्ति । कारिपास् साहसी जनानां प्रियं स्थानमस्ति । अनेकविधाः (ग्लेषियर्) हिमप्रवाहाः साहसिनाम् अवरोधं जानयन्ति । अत्रैव [[हेमकुण्डः]], [[पुष्पकन्दरः]], दूपकुण्ड, इति सरांसि सन्ति । अत्र सर्वत्र पर्वतारोहणं कर्तुं शक्यते । [[पिण्डारी]]हिमप्रवाहस्य स्खलनदृश्यम् अतीव वैभवयुतं भवति । [[बदरीनाथः|बदरीनाथ]]क्षेत्रं [[हृषीकेशः|हृषीकेशतः]] २९ कि.मी. दूरे अस्ति । सागरस्तरतः १०१४ पादपरिमितोन्नते स्थले एतत् स्थानमस्ति । [[गङ्गा]][[भागीरथी|भागीरथ्योः]] सङ्गमस्थानं [[देवप्रयागः]] इति प्रसिद्धम् । [[गङ्गा]][[मन्दाकिनी|मन्दाकिन्योः]] सङ्गमः [[रुद्रप्रयागः]] इति ख्यातः । [[कर्णगङ्गा]][[गङ्गा|गङ्गयोः]] सङ्गमस्थानं [[कर्णप्रयागः]] इति प्रसिद्धम् । [[विष्णुप्रयागः]] [[नन्दप्रयागः]] इति अन्यपुण्यसङ्गमस्थानानि अत्र सन्ति । अत्र जनाः स्नानं कुर्वन्ति । देवालयस्य अग्रे [[अलकनन्दानदी]] प्रवहति । देवालये [[नारायणः|नारायणस्य]] सुन्दरी लघु मूर्तिरस्ति । अत्रापि शीतले स्थले उष्णजलस्थानि सन्ति । एतानि स्नानयोग्यानि सन्ति । एतत् स्थानं तप्तकुण्डमिति प्रसिद्धम् । सूर्यकुण्डेऽपि उष्णजलमस्ति । अत्र स्नानेन देहायासः विगतः भवति इति जनविश्वासः ।
==[[केदारनाथः]] पौराणिकपावित्र्यम्==
नरनारायणमन्दिरस्य गोपुरं स्वर्णनिर्मितमस्ति । ४५ पादपरिमितोन्नतप्रदेशे गर्भगृहे सिंहासनस्योपरि शालग्रामशिलायाः पूर्वाभिमुखः श्रीनारायणविग्रहः अस्ति । योगमुद्रास्थितः किरीटधारी पद्मासनस्थः बदरीनाथः
===भूमार्गः===
==[[अल्मोरा]]==
[[हिमालयः|हिमालयपर्वत]]श्रेण्यां स्वर्गमिव प्रकाशामानं गिरिधाम अल्मोरा । एतत् गिरिधाम दर्शकानां स्वर्गः इति ख्यातमस्ति । अत्र कन्दराः पर्वतशिखराणि नद्यः (रामगङ्गा, कोशी) सर्वाणि दिव्यानि भव्यानि च सन्ति । अत्र समतले वाटिकाः सन्ति । पर्वतारोहिणां प्रियं स्थानमस्ति । अल्मोरातः कारूददेवि मन्दिरपर्यन्तं जनाः आरोहणं कुर्वान्ति । [[स्वामी विवेकानन्दः]] इतः एव भारतयात्राम् आरब्धवान् इति इतिहासः। [[उत्तराखण्डराज्यम्|उत्तराखण्दराज्यतः]] कुमांव् ट्रान्सपोर्ट् इति संस्था प्रवासव्यवस्थां करोति । स्वयं वाहनैः अपि गन्तुं
===वाहनमार्गः===
[[मथुरा]]-[[बरेली]]-कोतगोण्ड-अल्मोरा – [[देहली]]-पन्तनगरम्-अल्मोरा इति वाहनमार्गः अस्ति । कतगोण्डतः ९० कि.मी. दूरं भवति । अल्मोरानगरी वसतिगृहणि सन्ति ।
==गौमुखम्==
[[उत्तरकाशीमण्डलम्|उत्तरकाशीमण्डलस्य]] एतत् प्रमुखस्थलमस्ति । सागरस्तरतः ४२५५ मीटर् उन्नतप्रदेशे एतदस्ति । अत्र पञ्चदश हिमनदीभिः एका गुहा निर्मितास्ति । एषा गौमुखम् इव दृश्यते इति स्थलस्य नाम गोमुखम् इति आगतम् । भागीरथी नदी अत्र सञ्जाता । अत्र शान्तिः पवित्रता सौन्दर्यं च सहजतया अस्ति । अत्र नदीस्नानम् अतीव पुण्यफलदम् इति जननां विश्वासः । अत्र अपाय स्थानानि बहूनि सन्ति । अत्र नदी वेगेन प्रवहति । अत्र कदाचित् हिमशिलाप्रपातः भवति । रक्षकपुरुषाः अत्र दर्शनं कृत्वा शीघ्रं निवर्तितुं जनान् सूचयन्ति ।
===मार्गः===
[[गङ्गोत्री]]तः ३६ कि.मी. चेद्रितः प्रयाणं कर्तव्यं भवति ।
==[[हिमालयः|हिमालययात्रा]]==
उत्तराञ्चलतः हिमालययात्रा आरब्धा भवति । तदर्थ अनेकानि शीतनिरोधकानि वस्तूनि सङ्ग्रहणीयानि भवन्ति । यात्राकर्तॄन् पूर्वमेव सर्वं सूचयन्ति । हिमालययात्रा अद्भुतास्ति । यावत् पर्यन्तं यात्रा समाप्ता न भवति तावत् पर्यन्तम् अतीव जागरूकतया भवितव्यं भवति । विशेषतः भारतीयानां हिमालययात्रा अतीव इष्टा अस्ति ।
==[[हरिद्वारम्|हरिद्वारं]] [[हृषीकेशः]] च==
[[गङ्गानदी|गङ्गानद्याः]] अपूर्वसौन्दर्यं द्रष्टुं शक्यते । हरिद्वारम् अथवा हरद्वारम् इति प्रख्यातं प्राचीनं पतनमेतत् हरेः पादौ अत्र स्तः इति हरिद्वारम् इति नाम आगतमस्ति । ब्रह्मकुण्डप्रदेशे हरिपादौ स्तः अमृतकुण्डं हरि की पायरि इत्यपि कथयन्ति ।
[[हरिद्वारम्|हरिद्वारतः]] १४ कि.मी. दूरे [[हृषीकेशः |हृषीषिकेश]]क्षेत्रमस्ति । अत्र गीताभवनं, स्वर्गाश्रमः , ऋषिकुण्डं, वराहमन्दिरं, त्रिवेणिघट्टः भरतमन्दिरं, शिवानन्दाश्रमः इत्यादीनि सन्ति । लक्ष्मणझूला सेतुद्वारा [[गङ्गा]]याः पारं कर्तुं शक्यते । इतः [[हिमालयः|हिमालययात्रायाः]] आरम्भः भवति । हरिद्वारहृषीकेशनगरयोः वैशिष्ट्यं [[गङ्गा]] प्रवहति। इतः जनाः परिशुद्धं गङ्गाजलं गृहं नयन्ति ।
==भूमार्गः==
[[देहली]]तः २२० कि.मी. दीर्घमार्गः हरिद्वारं नयति ।
==धूमशकटमार्गः==
[[हृषीकेशः|हृषीकेशक्षेत्रे]] धूमशकटनिस्थानम् अस्ति ।
==बाह्यानुबन्धः==
; Government
* [http://www.uk.gov.in/ Official web-site of Uttarakhand Government]
; Other
* {{dmoz|Regional/Asia/India/Uttarakhand|Uttarakhand}}
|