"महाभारतम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

१. ख्रीष्टैकादशशतके जातेन क्षेमेन्द्रेण कृतो भारतमञ्जरीनामा ग्रन्थः कथायां वर्तमानमहाभारतमनुहरतीति वर्तमानमहाभारतस्य :एकादशशतकपूर्वकालिकत्वं सर्वथा सिद्धम् ।

२. अष्टमशतकोत्तरार्धे जातः आद्यशङ्कराचार्यः महाभारतं स्त्रीभिः धर्मज्ञानाय अध्येयत्वेन आदिशन्ति, तेन महाभारतस्य ततः पूर्वकालिकत्वं :सिद्धम् ।

५. कम्बोडियानामके भारतस्य प्राचीनोपनिवेशे षष्ठशतकसमीपे उत्कीर्णात् शिलालेखात् ज्ञायते यत् तत्रत्याय कस्मैचिन्मन्दिराय :रामायणमहाभारतग्रन्थौ भारतेन प्रहितौ । तत्कथाप्रबन्धोऽपि भारतेन कृतः ।

९. सीरियादेशभाषायाम् उपलभ्यमानस्य शान्तिपर्वाध्यायत्रयस्य साक्ष्येण हर्टलमहोदयः प्रमाणयति यत् प्रचलितं महाभारतम् ई.पू. :पञ्चमशतकनिबद्धात् महाभारतात् न भिद्यते इति ।

(ङ) महाभारतीयशान्तिपर्वणि विष्णोर्दशावतारगणनाकाले बुद्धबुद्धस्य नाम नायाति ।

महाभारतस्य संशेपेणसंक्षेपेण वर्णिता कथा एवं वर्तते - उत्तरभारतस्य राज्ञो दुष्यन्तस्य पुत्रस्य भरतस्य वंशधरस्य शान्तनोः प्रपौत्रो - धृतराष्टपाण्डवौ आस्ताम्। अग्रजन्मा धृतराष्टः नेत्रहीनः इति हेतोः सर्वैः पाण्डुरेव राजसिंहासनेऽभिषिक्तः। कालान्तरेण पाण्डुः पञ्चत्वं प्राप्तः। तदा पञ्चपाण्डवाः - युधिष्टिरःयुधिष्ठिरः - भीमः - अर्जुनः - नकुलः - सहदेवश्च -निखिलानि अभिरूपाःशास्त्राणि वेदाञ्च अधीतवमन्तः । प्रकृतयः युधिष्ठिस्य शौचेन, जटिलाःभीमसेनस्य धृत्या, अर्जुनस्य विक्रमेण, नकुलसहदेवयोः गुरुशुश्रूषया, शान्त्या विनयेन च, समेषां तेषां शौर्यगुणेन ब्रह्मचारिणःच बालकाःअति ऋषिभिःसन्तुष्टा धृतराष्ट्रान्तिकेअभवन्।<br आनीताः।/>

पाण्डवानाम् अभ्युदयम् असहमानः दुर्योधनः छलेन तेषां राज्यम् अपहर्तुम्अपहर्तुं कृतासंस्त्यप्रयत्नोऽपिबहुकृतप्रयत्नोऽपि विफलोऽभवत्। तदा स्वमातुलशकुनिसाहाय्येन घूतक्रीडायां कपटेन पाण्डवान् पराजित्य द्रौपदीञ्च स्वानुजेन दुःशासनेन सभायामानीयसभामानाय्य जञ्नांअपमाननं कर्तुं प्रयेते।प्रायतत । श्रीकृष्णेन रक्षिता द्रौपदी। पराजिताः पाण्डवाः कृतसमयानुसारं द्वादशवर्षपर्यन्तं वनवासस्य, एकवर्ष-अज्ञातवासस्य च कठिनाम् अवस्थाम् असहन्। ततोऽरण्यात् निवृत्य स्वराज्यम् अयाचयन्।अयाचन्त । दौत्यार्थं पाण्डवप्रतिनिधिः भूत्वा स्वयं श्रीकृष्णः गतः। परन्तु स्वार्थपरायणः दुर्योधनस्तु - ’केशव ! युद्धं विना सुच्याग्रपरिमितं भूमिमपि न दास्यामि’ इति दृढचित्तः एवसन् अवदत् ।<br स्थितः।/>

फलतः कौरव-पाण्डवानां मध्ये भयङ्करं युद्धं सञ्जातम्। कौरवाः पराजिताः, पाण्डवेषु ज्येष्टःज्येष्ठः युधिष्टिरःयुधिष्ठिरः राजसिंहासनम् अतिष्टत्।आरोहत् । कालक्रमेण सर्वेअभिमन्योः पाण्डवाःपुत्रं द्रौपदीपरीक्षितं चहस्तिनापुरस्य -अधिपतिनं एतेनविधाय महायुद्धेन,सर्वे श्रीकृष्णोऽपिपाण्डवाः स्वधामम् अगच्छत् इतिद्रौपदी च श्रुत्वा - सन्तप्तमनसाः अभिमन्योः पुत्रं परीक्षितं हस्तिनापुरस्य राज्ये प्रतिस्थाप्य हिमालयं प्रति अगच्छन् -तत्रैव कालकवलतां गताश्च।

रामायणस्य तुलनायां यद्यपि महाभारतस्य प्रचारादौप्रचारः अल्पौ,अल्पः तथापि महत्त्वदृष्ट्या महाभारतं विश्वस्य कुतोऽपिकस्मादपि ग्रन्थान्न हीयते । महाभारतं तदानीन्तनभारतीयसमाजनीतिप्रभृतिज्ञातव्यं बोधयति, महाभारतं तदानीन्तनीं भारतीयां सभ्यतां प्रकाशयति । प्रमाणग्रन्थतयैवास्य पञ्चमवेदसंज्ञा जाता । यथा रामायणाधारेण बहवो ग्रन्था अरच्यन्त तथैव महाभारताधारेणापि । एतत् सर्वमस्य ग्रन्थस्य महत्त्वे साक्षिभूतम् ।

महाभारतमष्टादशसु पर्वसु विभक्तं वर्त्तते, तस्मिंश्च आदि –सभा- सभा-वन -विराट- उद्योग- भीष्म -द्रोण -कर्ण- शल्य -सौप्तिक –स्त्री- स्त्री-शान्ति- अनुशासन- अश्वमेध- आश्रमवासि -महाप्रास्थानिक –स्वर्गारोहणपर्वणि सन्ति । कथा प्रसिध्दा ।

संस्कृतस्य काव्यमिदम् अद्यापि जनजीवने सुविख्यातं, प्रेरणाप्रदं च तिष्ठति। दूरदर्शने 'रामायण'धारावाहिन्याः लोकप्रियताम् अनु महाभारतम् इति धारावाहिनी प्रसारिता। बी.आर.चोपडावर्येण सृष्टा इयं धारावाहिनी स्वस्य गभीराध्ययनपूर्णचित्रणात् सर्वान् आकर्षत्| दूरदर्शनयंत्रे। दूरदर्शनयन्त्रे बहुवाहिनीभिः समृद्धे युगेऽस्मिन्नपि इयं धारावाहिनी पुनः पुनः प्रसार्यते।