"मध्यप्रदेशराज्यम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

’[[हिन्दीभाषा]]’ मध्यप्रदेशस्य प्रमुखा भाषा भवति । अस्याः भाषायाः जनपदरूपाणि अत्र प्रचलितानि सन्ति । माल्वाप्रदेशस्य माल्वि, निमार् प्रदेशस्य निमाडि, बुन्देल् खण्ड प्रदेशस्य बुन्देलि , बागेल् खण्ड प्रदेशस्य बागेलि तथा अवधि एतानि [[हिन्दीभाषा|हिन्दिभाषायाः]] रूपान्तराणि भवन्ति । भिलोडि (बिल्), गोण्डि, कोर्कु, काल्टो (निहालि), एताः मध्यप्रदेशस्य आदिवासिनां भाषाः भवन्ति । शतमानद्वयापेक्षया अधिककालं यावत् मराठाः अस्मिन् राज्ये राज्यभारं कृतवन्तः। अतः केषुचित् प्रदेशेषु अद्यापि मराठी भाषायामेव जनाः व्यवहारं कुर्वन्ति । [[भोपाल]] प्रदेशे ’अफ्गानिस्तान्’तथा ’[[पाकिस्तानम्|वायव्यपाकिस्तान्]]’ देशाभ्यां प्रव्रज्यागताः जनाः ’सर्याकि’ तथा ’पाश्तो’ भाषयोः व्यवहारं कुर्वन्ति। ▼

==[[उज्जयिनी]]नगरस्य वैशिष्ट्यम्==▼

मध्यप्रदेशस्य [[उज्जयिनि|उज्जयिन्यां]] आदिकविः ’[[कालिदासः]]’(क्रि.श.३७५ तः ४१५ ) वासंकरोतिस्म इति प्रतीतिरस्ति। [[पुराणम्|पुराणकाले]] अस्य नगरस्य आवन्तिकानगरमिति व्यवहारः आसीत् । अस्य नगरस्य आवन्ति, आवन्तिकापुरि, आवन्तिका, कुशस्तली, भागावती, कुमुद्वती, हिरण्यावती, विशाला इत्यादीनि नामानि भवन्ति । अत्रैव [[कृष्णः|कृष्णबलरामौ]] अधीत सान्दीपनि महर्षेः आश्रमः अस्ति । ’शिप्रानद्याः’ तटे महाकालस्य ईशस्य मन्दिरमस्ति । प्रख्यातेषु [[भारतम्|भारतेषु]] विद्यमानेषु द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अयं स्वयम्भूः ईशः इत्यतः अत्यन्तशक्तिमान् इति भक्तानां विश्वासः । अस्मिन् विषये [[कालिदासः]] [[काव्यम्|स्वकाव्येषु]] वर्णिताः आंशाः दृश्यन्ते । दक्षिणाभिखः अयं ईशः इति महद्वैशिष्ट्यम् अस्य शिवलिङ्गस्य । एवम् अस्य वाहनस्य वृषभस्य मखमपि दक्षिणदिशि वर्तते इति महद्वैशिष्ट्यम् । अतः अस्य शिवलिङ्गस्य ’दक्षिणामूर्तिः’ इत्यपि प्रसिद्धिरस्ति । [[दीपावलिः|प्रतिदीपावल्यां]] ’दीपोत्सवः’ महता वैभवेन प्रचलति । [[पुराणम्|गरुडपुराणेषु]] उक्तेषु सप्त ( [[अयोध्या]], [[मथुरा]],[[काशी]], [[काञ्ची]], [[अवन्तिका]], [[पुरी]],[[द्वारावती]] )पवित्रतम क्षेत्रेषु अन्यतमं क्षेत्रम् । एप्रिल् मासादारभ्य जून् मासपर्यन्तं ४५ डिग्रि औष्ण्यं भवति । अतः अस्मिन् काले प्रवासार्थं प्रतिकूलं भवति । अक्टोबर् मासादारभ्य जनेवरिमासपर्यन्तम् अत्तमः कालः भवति । ▼

प्रति द्वादशवर्षेषु एकवारं महाकुम्भमेलकं भवति । अस्मिन् शुभावसरे लक्षादिकाः जनाः देशविदेशतः च आगच्छन्ति । अस्मिन् पवित्रनद्यां स्नानं कृत्वा पुनीताः भावन्ति । नागासाधवः एवम् अघोरी जनाः अत्र उपस्थिताः भवन्ति । नद्याः तटे नेत्रं प्रसारयामश्चेत् देवालयसमूहाः दृश्यन्ते । अस्मिन् नगरे समयनिर्धारणकरण साधनानि सन्ति इत्यतः [[भारतम्|भारतस्य]] ’ग्रीन् विच्’ इति अस्य नगरस्य प्रसिद्धिरस्ति । ’जन्तर् मन्तर्’ मध्ये स्पष्टं समयं मापयितुं शक्यते । ईदृश ’जन्तर् मन्तर्’ प्रदेशाः [[भारतम्|भारते]] [[देहली]], [[जयपुर्]], [[वाराणसी]] नगरेषु राराजन्ते । जयपुरदेशस्य राजा ईदृश वीक्षणालयान् निर्मितवान् । खगोलशास्त्रस्य ज्ञानसंपादनाय एवम् अन्तरिक्षस्य, [[सूर्यः|सूर्यकिरणानाम्]], [[चन्द्रः|चन्द्रबिम्बस्य]], [[नक्षत्रम्|नक्षत्राणां]] चलनादि विषयेषु ज्ञानसम्पादनाय वीक्षणालयाः सर्वदा उपयोगं कुर्वन्ति । ▼

==साहित्यम्==▼

सुप्रसिद्ध्ः ज्योतिर्विदः "[[वराहमिहिरः]]" [[उज्जयिनि|उज्जयिन्यां]] वासमकरोत् । धाराराज्यस्य [[भोजदेवः|भोजराजस्य]] आस्थाने कवेभ्यः आदरः भावः आश्रयञ्च आसीत् । राजा [[भोजदेवः|भोजः]] स्वयमेव श्रेष्ठः कविः आसीत् । तेन रचिताः कृतयः अद्यापि विराजन्ते । स्वेन धारानगरे स्थापितसंस्कृतपाठाशाला अद्यापि भासते । पाठशालायाः भित्तिषु संस्कृतभाषायाम् उत्कीर्णिताः श्लोकाः शोभन्ते । मध्यप्रदेशः नकेवलम् एते अन्येपि पण्डिताः [[धनपालः]], [[भर्तृहरिः]], [[आशाधारः]], [[मनतुङ्गः]], [[ब्रह्मगुप्तः]], [[भास्कराचार्यः]] इत्यादयः विराजन्ते । [[चन्द्रगुप्तः|चन्द्रगुप्तस्य]] काले ’[[धन्वन्तरिः]]’, ’[[क्षपणकः]]’(सिद्धसेनः), ’[[अमरसिंहः]]’, ’[[संकुः]]’, ’[[वेतालभट्टः]]’, ’[[घटकर्परः]]’, ’[[कालिदासः]]’, ’[[वराहमिहिरः]]’ तथा ’[[वररुचिः]]’ नवरत्नसदृशाः दिग्गजाः विरजन्तेस्म। अधुनिकाः प्रसिद्धाः कवयः ’[[माखन् लाल्]]’, ’[[चतुर्वेदि]]’, ’[[शरद् जोशि]]’, ’[[गजाननः]]’, ’[[माधवः मुक्ति]]’, ’[[भोधः]]’, ’[[विनोद् कुमारः]]’ तथा ’[[शुक्ला]]’ इत्यादयः सन्ति। ▼

==नृत्यम्-सङ्गीतञ्च==▼

मध्यप्रदेशः आदिवासिनां राज्यम्। पाश्चात्यादि देशीय संस्कृतेः प्रभावरहिताः अस्मिन् देशीयाः। पारम्परिकतया आगतस्वदेशीयसंस्कृतिं जनाः अद्यापि रक्षिताः सन्ति। अस्य प्रदेशस्य उत्सवादिषु गीतनृत्येषु पुरातनकालस्य साम्प्रदायिक स्वरूपं द्रष्टुं शक्यते। ’[[कर्मा]]’ मध्यप्रदेशस्य वायव्यभागे विद्यमानानां ’गोण्ड’ जनस्मूहस्य एवम् ’ओरांव्’ समूहस्यच साम्प्रदायिक नृत्यं भवति। इदं नृत्यम् अत्यन्तप्राचीना नृत्यकला इति परिगणितमस्ति। इमं नृत्यम् अधिकतया शरत्कालस्यारम्भे उत वृष्टिकालस्यान्ते तत्र तत्र द्रष्टुं शक्यते। ▼

==अरण्यम्==▼

अधिकतया प्राकृतिकतया सम्पद्भरितं राज्यमिदम् । अस्मिन्न राज्ये [[भारतम्|भारतस्य]] १२.४% प्रतिशतम् अरण्यम् अस्ति। अस्मिन्न राज्ये ३१% प्रतिशतम् (९५,२२१ च.कि.मि.) अरण्यम् अस्ति । मध्यप्रदेशे मध्ये, पूर्वे, दक्षिणेच गहनारण्यानि विद्यन्ते । उत्तरईशान्यभागयोः विटपवृक्षस्य प्रदेशाः दृश्यन्ते । ▼

अस्मिन्न राज्ये ९ राष्ट्रीय उद्यानानि सन्ति। [[बान्धवगढराष्ट्रियोद्यानम्]], [[कान्हा]], [[सत्पुरा]], [[सञ्जय्]], [[माधव्]], [[वन् विहार्]], [[माण्ड्ला]], [[पन्ना]] तथा [[पेञ्च]] इति ९ राष्ट्रीय उद्यानानि । एतानि विहाय अन्यानि प्राकृतिकसंरक्षणा केन्द्राणि सन्ति । माण्ड्ला राष्ट्रीय सस्यजीवाश्म रक्षणाय सुप्रसिद्धम् अस्ति ।▼

==खाद्यानि==▼

विशालेस्मिन् राज्ये भिन्न भिन्न प्रान्तेषु खाद्यानि भिद्यन्ते। गोधूमस्य तथा मांसस्य खाद्यानाम् उत्तरपश्चिमभागयोः अधिकतया उपयोगं कुर्वन्ति । पूर्वदक्षिणभागयोः तण्डुलस्य मत्स्यस्यच खाद्यानाम् उपयोगं कुर्वन्ति । [[ग्वालियरमण्डलम्|ग्वालियर्]]- [[इन्दौर]] नगरयोः अधिकतया क्षीरस्य तथा क्षीरनिर्मितखाद्यानां उपयोगं कुर्वन्ति । सस्याहारस्य माळ्वा प्रदेशे अधिकतया प्राशस्त्यमस्ति । [[गुजरातराज्यम्|गुजरात्]] तथा [[राजस्थानम्|राजस्थान्]] राज्ययोः खाद्यानां शैली अत्र दृश्यते । ’भुट्टेकि कीस्’, ’गोधूमस्य हुड्’ तथा दध्ना निर्मितं ’चक्की कि शाक्’ खाद्यानि अस्य प्रदेशस्य मुख्यानि खाद्यानि इति परिगणितमस्ति । ▼

===खाद्यानाम् आवलिः=== ▼