|
[[File:Shiva Tripurantaka.jpg|thumb|left|4oopx|त्रिपुरसंहारं कुर्वतः शिवस्य चित्रम्]]
'''कार्तिकपूर्णिमाकार्त्तिकपूर्णिमा''' इति पूर्णिमायाः दिनम् अथवा कार्तिकमासस्यकार्त्तिकमासस्य पञ्चदशं दिनं (नवेम्बरडिसेम्बरमासयोः) हिन्दुभिः आचार्यमाणं पवित्रं दिनम् अस्ति ।एषा पूर्णिमा त्रिपुरिपूर्णिमा तथा त्रिपुरारिपूर्णिमा इत्यपि प्रसिद्धा अस्ति। कदाचित् देवदीपावली अथवा देवदिवाली देवस्य प्रकाशस्य पर्व इत्यपि आह्वयन्ति ।
==हिन्दूधर्मे अस्य पर्वणः प्रामुख्यता ==
त्रिपुरिपूर्णिमा ,त्रिपुरारिपूर्णिमा इति नाम त्रिपुरासुरनामकस्य राक्षसस्य कारणेन प्राप्तम् । त्रिपुरारिः शिवस्य अपरं नाम अपि । [[शिवः]] स्वयं त्रिपुरान्तकस्य रूपेण त्रिपुरासुरम् अस्मिन् दिने मारितवान् । अस्मिन् विषये एवं कथा अस्ति -त्रिपुरासुरः समग्रविश्वम् आक्राम्य देवान् देवाताश्च पराजितवान् । सः आकाशे नगरत्रयं निर्मितवान् । तानि नगराणि "त्रिपुरम्” इति ख्यातानि । शिवः एकेनैव बाणेन राक्षसं मारयित्वा तस्य नगराणि नाशितवान् । ,एतेन देवताः बहु हृष्टाः भूत्वा ,तत् दिनं प्रकाशस्य पर्व इति घोषितवन्तः। एतत् दिनं देवातानां दीपावली- "देव –दीपावली” इति च वदन्ति । दिपावली हिन्दूनां प्रकाशस्य पर्व अपि अभवत् ।
कार्तिकपूर्णिमायाःकार्त्तिकपूर्णिमायाः दिने एव [[विष्णुः]] मत्स्यावतारं गृहीतवान् ।एतत् दिनं तुलसीसस्यस्य तथा युद्धदेवस्य शिवपुत्रस्य कार्तिकेयस्यकार्त्तिकेयस्य अवतारः इति परिगण्यमानस्य वृन्दस्य जन्मदिनम् अपि । विष्णोः अवतारः श्रीकृष्णः। तस्य प्रियतमायाः राधायाः प्रियं दिनम् एतत् इति परिगणयन्ति ।अस्मिन् दिने राधाकृष्णौ रासनृत्यं कृतवन्तौ, अपि च [[कृष्णः]] [[राधा|राधाम्]] ऊढवान् इति विश्वसन्ति । पूर्वजानां पितॄणां कृते तर्पणदानदिनमपि दिनमपि ।
== हिन्दूनां सम्प्रदायाः ==
कार्तिकपूर्णिमादिनंकार्त्तिकपूर्णिमादिनं विष्णोः चतुर्मासात्मकस्य शयनस्य अवधेः समापनकालं सूचयति। प्रबोधिनी-एकादश्या सह नैकट्यम् अपि अस्ति । प्रबोधिनी-एकादश्यां देवाः निद्रातः जागरिताः भवन्ति । अतः एतस्य अपरं नाम देवोत्थान-एकादशी इति ।चातुर्मासस्य प्रायश्चित्तम् अस्मिन् दिने समाप्तिं गच्छति । प्रबोधिनी-एकादशी दिने प्रारम्भ्यमानाः बहु यात्रामहोत्सवाः कार्तिककार्त्तिक- पूर्णिमादिने समाप्ताः भवन्ति । सामान्यतः कार्तिकपूर्णिमाकार्त्तिकपूर्णिमा यात्रामहोत्सवस्य प्रमुख दिनं भवति । तादृशमहोत्सवेषु [[पण्ढरपुरम्|पण्ढरपुरस्य]] प्रबोधिनी-एकादशी तथा पुष्करमेला प्रधानौ । कुत्रचित् तुलसीविवाहः अपि अस्मिन् एव दिने भवति ।
पुष्करयात्रा अथवा पुष्करमेला [[राजास्थानम्|राजास्थाने]] प्रबोधिनी-एकादशीतः कार्तिककार्त्तिक- पूर्णिमापर्यन्तम् अनुवर्तते । राजास्थाने कार्तिकपूर्णिमाकार्त्तिकपूर्णिमा अतीव प्रामुख्यम् आवहति । एषा मेला ब्रह्मदेवस्य स्मरणार्थं प्रचलति । तस्य देवालयः [[पुष्करम्|पुष्करनगरे]] अस्ति । कार्तिकपूर्णिमाकार्त्तिकपूर्णिमा -दिने पुष्करसरोवरे पुण्यस्नानं करोति चेत् मोक्षः प्राप्यते इति विश्वसिन्ति । अस्मिन् दिने पुष्करत्रयम् परितः प्रदक्षिणां करोति चेत् बहु पुण्यप्रदम् इत्यपि विश्वसिन्ति । अत्र संन्यासिनः साधवः च आगच्छन्ति अपि च एकादशीतः पूर्णिमापर्यन्तं गुहायां वसन्ति । पुष्करयात्रानिमित्तं सामान्यतः २,००,०००जनाः आगच्छन्ति । २५,०००उष्ट्राः अपि उपस्थिताः भवन्ति । पुष्करमेला [[एशिया]]खण्डे एव सुप्रसिद्धा उष्ट्राणां महामेलायाः स्थानम् ।
कार्तिकपूर्णिमादिनेकार्त्तिकपूर्णिमादिने अस्मिन् पुण्यक्षेत्रे विद्यामाने सरोवरे अथवा पवित्रानद्यां पुण्यस्नानं पवित्रकरम् इति विश्वासः अस्ति । एतत् पुण्यस्नानं "कार्तिकस्नानम्”कार्त्तिकस्नानम्” इति प्रसिद्धम् अस्ति । पुष्करे नो चेत् [[गङ्गा]]नद्यां तत्रापि विशेषतया [[वाराणसी|वारणास्यां]] पवित्रस्नानं करोति चेत् बहु श्रेयस्करम् इति परिगणयन्ति । वाराणास्याः गङगानद्यां स्नानं कर्तुं कार्तिकपूर्णिमादिनम्कार्त्तिकपूर्णिमादिनम् अत्यन्तं जनप्रियमस्ति ।
देवालये देवाताभ्यः अन्नं समर्पनस्य कार्यक्रमः अन्नकूटः प्रचलति ।पूर्णिमा दिनं अश्विनतः व्रतं स्वीकृत्य कार्तिककार्त्तिक पूर्णिमा दिने समाप्तिं कुर्वन्ति । अस्मिन् दिने विष्णुं अपि पूजयन्ति । यत्किमपि प्राकारस्य दौर्जन्यं (हिंसा)अस्मिन् दिने निषिद्दमस्ति। क्षौर करणं ,केशकर्तनं ,वृक्षाणां कर्तनं ,फलं तथा पुष्पानां उत्पाटनं ,फलोदयस्य कर्तनंअपिच स्त्रि पुरुषयो मेलनं ,च अत्र अन्तर्भवति । दान कार्याणि तत्रापि गोदान ,ब्राह्मनेभ्यः अन्नदानं ,उपवसादि धार्मिक कार्यक्रमाण् कर्तुं सूचयिष्यन्ति ।
शिवाराधनानिमित्तं आरक्षित महाशिवरात्रि अनन्तरं ऎकमात्र पर्वः अस्ति त्रिपुर पूर्णिमा । त्रिपुरासुरं मारितस्य स्मरणार्थं शिवस्य प्रतिमां शोभायात्रां क्रियते । दक्षिण भरातस्य देवालयानां संकीर्णान् आरत्रौ प्रज्वालयन्ति। देवालयेषु दीपमालाः दीपानां गोपुरं प्रज्वालयन्ति ।जनाः मरणानन्तरं नरकतःउत्तार भवितुं ३६० अथवा७२० दीपान् देवालये ज्वालयन्ति। ७२०दीपस्य वर्तिकाः हिन्दूपञ्चाङ्गस्य ३६० दिनानां रात्रीणां च प्रतीकमस्ति । वारणास्यां नदीतटस्य स्नान- घट्टाः सहस्रदीपैः कान्तिं प्राप्नुवन्ति ।जनाः पुरोहितेभ्यः दीपान् दानरूपेण यच्छन्ति । दीपान् गृहेषु शिवदेवालयेषु च आरात्रौ प्रज्ज्वाल्य स्थापयन्ति । एतत् दिनं ‘‘कार्तिक‘‘कार्त्तिक दीपरत्न" इति कार्तिकमासस्यकार्त्तिकमासस्य दीपानां रत्नाभरणम् इति वक्तुं शक्यते । दीपाः लघु नौकया प्लाव्यन्ते । तुलस्याः, अञ्जूरफलवृक्षस्य आमलकवृक्षस्य च अधोभागे दीपं स्थापयन्ति । जलचराः, कृमिकीटादयाः ,पक्षिणः वृक्षस्य अधोभागे स्थापितान् दीपान् दृष्ट्वा मोक्षं प्राप्नुवन्ति इति विश्वासः ।
==जैनधर्मे==
[[File:Palitana.jpg|thumb|300px|पालिटानास्थितानि जैनमन्दिराणि]]
कार्तिकपूर्णिमाकार्त्तिकपूर्णिमा जैनेभ्यः अपि प्रमुखं दिनम् । ते अत्यन्तं प्रसिद्धं जैनयात्राकेन्द्रं पालिटाणां प्रति आगत्य उत्सवम् आचरन्ति । पवित्रयात्रां प्रति जनाः कार्तिकपूर्णिमायाःकार्त्तिकपूर्णिमायाः दिने पालिटाण- उपमण्डलस्य शत्रुञ्जयपर्वतस्य उपत्यकाम् आगत्य मिलन्ति ।श्रीशत्रुञ्जयतीर्थयात्रा इति कथ्यमाना एषा गतिः जैनभक्तादीनां जीवने प्रमुखधार्मिकघटना अस्ति । पर्वतस्य उपरि विद्यमानस्य आदिनाथभगवतः पूजार्थं पद्भ्यां २१६ कि.मी.दूरं यावत् कठिणपर्वतप्रदेशं क्रान्त्वा आगच्छन्ति । जैनेभ्यः अत्यन्तं पवित्रं दिनम् इति परिग्ण्यमानम् एतत् दिनं पर्वतं प्रति गमनस्य प्रामुख्यं प्राप्तमस्ति । तत्र कारणं नाम-- शीतकाले एतत् मन्दिरं पिहितं भवति । अस्मिन् दिने सार्वजनिकानां कृते उद्घाटितं भवति । वर्षाकालस्य चतुरः मासान् यावत् भक्ताः पूजां न कुर्वन्ति तदनन्तरं प्रथमदिने भक्तादीनां संख्या अधिका भवति । जैनधर्मानुगुणं प्रथमः तीर्थङ्करः आदिनाथः स्वस्य प्रथमं धर्मोपदेशं कर्तुम् एतत् पर्वतं प्रति आगत्य पर्वतं पावनं कृतवान् । जैन -पुराणानाम् अनुसारं लक्षशः साधवः साध्व्यः च अस्मिन् पर्वते मोक्षं प्राप्तवन्तः सन्ति ।
==बाह्यसम्पर्कतन्तुः==
| 