"संशोधनस्य प्रयोजनानि" इत्यस्य संस्करणे भेदः

१ नूतनतथ्यानां नूतनसिद्धान्तानां वा उद्धाटनाय अनुष्ठित:अनुष्ठितः बुद्धिपूर्वक:बुद्धिपूर्वकः प्रयास:।प्रयासः।-आचार्य हजारीप्रसाद द्विवेदी<br>

२ नवीनज्ञानप्राप्त्यर्थं कृत:कृतः व्यवस्थित:व्यवस्थितः प्रयत्न:प्रयत्नः शोध:।शोधः।-रैडमन, मोरी<br>

३ अवलोकितसामग्र्या:अवलोकितसामग्र्याः वर्गीकरण-साधारणीकरण-द्वारा सत्यान्वेषणार्थम् आचरिता व्यवस्थिता पद्धति:।पद्धतिः।-लुण्डबर्ग<br>

सर्वेषु एतेषु लक्षणेषु ज्ञानप्राप्तिमुद्दिश्य प्रामाणिक:प्रामाणिकः व्यापार:व्यापारः इति लक्षणांश:लक्षणांशः न व्यभिचरति।ज्ञानप्राप्ति:व्यभिचरति।ज्ञानप्राप्तिः इति शोधस्य फलम्।तदर्थं कृत:कृतः प्रामाणिक:प्रामाणिकः व्यापार:व्यापारः साधनम्।अस्य साधनस्य एव संज्ञा शोध:शोधः इति। प्रामाणिक:प्रामाणिकः इति प्रमाणानां साहाय्येन कृत:कृतः, प्रमाणै:प्रमाणैः निर्वृत:निर्वृतः इति।<br>

शोधस्य उपर्युक्तलक्षणे एव शोधस्य मुख्यं प्रयोजनमुक्तं- ज्ञानवृद्धि:ज्ञानवृद्धिः इति। अत्रापि नैके सूक्ष्मभेदा:सूक्ष्मभेदाः सन्ति।<br>

ये विषया:विषयाः अज्ञाता:अज्ञाताः तेषां ज्ञानं शोधेन भवति। यथा ‘[[महाभारतम्|महाभारते]] साधनचतुष्टयस्य विवेचनम्’ महाभारते विद्यमानमपि साधनचतुष्टयस्य विवरणं साधनचतुष्टयरूपेण अज्ञातम्। तस्य ज्ञानाय कृतेन प्रामाणिकप्रयत्नेन अज्ञातार्थस्य ज्ञानं जायते। प्रयोजनम् इदं कर्तृगामि अपि, समाजगामि अपि। अज्ञातार्थस्य ज्ञानम् इति लाभ:लाभः स्वयं शोधकर्तु:शोधकर्तुः भवति एव, समाजस्य अपि भवति।<br>

आ) <big>सन्दिग्धार्थनिर्णय:सन्दिग्धार्थनिर्णयः</big>

येषु विषयेषु सन्देह:सन्देहः वर्तते तेषु विषयेषु शोधव्यापारेण निर्णय:निर्णयः भवति। यथा शाङ्करं दर्शनम् अद्वैतपरम्। तत्र भक्ते:भक्तेः स्थानम् अस्ति न वा इति संशये सति शोध:शोधः आरभ्यते- ‘शाङ्करदर्शने भक्तिविचार:’भक्तिविचारः’ इति। अनेन शोधेन संशयस्य निर्णय:निर्णयः भवति। अयं निर्णय:निर्णयः अपि शोधकर्तु:शोधकर्तुः उपकारक:उपकारकः, समाजस्य च उपकारक:।उपकारकः।<br>

अज्ञातार्थस्य ज्ञानेन , सन्दिग्धार्थस्य निर्णयेन बहुविधसमस्यानां निराकरणं भवति।यथा वेदान्तमतानुयायिन:वेदान्तमतानुयायिनः साधनचतुष्टयस्य सम्पादनम् इच्छन्ति परं तदुपायानां न जानन्ति।‘योगवासिष्ठे वैराग्यलाभाय उपदिष्टा:उपदिष्टाः उपाया:’उपायाः’ इति अस्मिन् विषये कृतेन संशोधनेन वैराग्यकाङ्क्षिणां समस्याया:समस्यायाः समाधानं प्राप्यते।<br>

विद्यमानविचारविषयेभ्य:विद्यमानविचारविषयेभ्यः कश्चन पृथग् विचार:विचारः शोधेन उपलभ्यते।एषा एव नवीना चिन्तनदिक् इति उच्यते।यथा प्रत्येकं दर्शनं स्वमतमण्डनं परमतखण्डनं करोति एव।एषा विद्यमाना विचारदिक्।तत्र यदि संशोधक:संशोधकः ‘वेदान्तानुकूलानां जैनविचाराणाम् अध्ययनम्’ इति विषयम् अधिकृत्य शोधकार्यं करोति तर्हि नूतनी विचारदिग् उपलभ्यते।<br>

संशोधनस्य प्रक्रिया संशोधकस्य बुद्धे:बुद्धेः तैक्ष्ण्यं वर्धयति।यथा न्यायशास्त्रेण बुद्धि:बुद्धिः तैक्ष्ण्यं नीयते तथैव शोधप्रक्रियया अपि एतत् कार्यं सिद्ध्यति।शोधविषयस्य चयनम्, तत्र सीमानिर्धारणम्, शोधरीते:शोधरीतेः चिन्तनम्, सामग्रीसङ्कलनम्, सामग्र्या:सामग्र्याः प्रमाणै:प्रमाणैः परीक्षणम्, पूर्वसूरिणां मतानाम् आकलनम्, तेषु ग्राह्याग्राह्यविचार:ग्राह्याग्राह्यविचारः, विचाराधीनपदार्थानां निर्दुष्टलक्षणानि, पदार्थानां सिद्धि:सिद्धिः, पदार्थानां परस्परसम्बन्ध:परस्परसम्बन्धः, विरुद्धविचाराणां प्रतिवाद:प्रतिवादः इति एतै:एतैः कारणै:कारणैः संशोधकस्य बुद्धि:बुद्धिः तीक्ष्णा भवति।अयं लाभ:लाभः संशोधकमात्रगामी।<br>

किमिदम्? कथम् इदम्? कुत:कुतः इदम्? इत्येतादृश्य:इत्येतादृश्यः नैका:नैकाः जिज्ञासा:जिज्ञासाः सत्त्वगुणबहुले पुरुषे भवन्ति।ज्ञानेन वा निरोधेन वा तासां शमनं भवति। अत:अतः संशोधनस्य एतदपि प्रयोजनं गणनीयं यद् जिज्ञासाशमनम्।<br>

==''' मनोविकास:मनोविकासः'''==

अ) सत्वं रज:रजः तम:तमः इति त्रय:त्रयः मानसा:मानसाः गुणा:।गुणाः। तेषु सत्वगुणस्य विकासेन मनोविकास:मनोविकासः भवति।<br>

''ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्वस्था:सत्वस्थाः''।भ.गीता<br>

इतरयो:इतरयोः गुणयो:गुणयोः प्रकर्षेण दु:खंदुःखं वर्धते। एते गुणा:गुणाः सततम् उच्चावचं स्थानं प्राप्नुवन्ति।अत:प्राप्नुवन्ति।अतः पुरुषेण यदि सत्वगुणस्य उत्कर्षाय यत्न:यत्नः क्रियते, तर्हि तस्य मनोविकास:मनोविकासः भवति।<br>

ज्ञानमिति सत्वगुणस्य कार्यम्।ज्ञानसम्पादनाय यत्न:यत्नः यदि क्रियते तर्हि स्वाभाविकतया ज्ञानाश्रयस्वरूप:ज्ञानाश्रयस्वरूपः सत्वगुण:सत्वगुणः अपि वर्धते।अयमेव संशोधकस्य मनोविकास:।फलमेतत्मनोविकासः।फलमेतत् संशोधकमात्रगामि।<br>

आ) अनाग्रह:अनाग्रहः इति संशोधनकार्यस्य अवान्तरलाभ:अवान्तरलाभः अवश्यं गणनीय:।गणनीयः। संशोधनप्रक्रियायां नानाविधमतानां परिचय:परिचयः भवति। प्रत्येकं मतस्य किञ्चिद् बलम् अस्ति किञ्चन दौर्बल्यमस्तीति यदा संशोधक:संशोधकः विजानाति तदा तस्य बुद्धि:बुद्धिः अनाग्रहा भवति।<br>

‘''बुद्धे:बुद्धेः फलमनाग्रह:फलमनाग्रहः''’<br>

इति वचनं विद्यते।तदनुसारं संशोधक:संशोधकः अनाग्रह:अनाग्रहः भवति चेत् अयं मनोविकास:मनोविकासः एव।<br>

तन्त्रविज्ञानस्य क्षेत्रे संशोधनस्य एतत् प्रयोजनं सम्भवति। नूतनयन्त्राणाम् ,नूतनपद्धतीनां नूतनवस्तूनाम् उत्पादनं संशोधनस्य प्रयोजनं भवति।तेन उत्पादनस्य समय:समयः रक्ष्यते, उत्पादनमूल्यं ह्रसते, स्तर:स्तरः वर्धते।इदं समाजगामि प्रयोजनम्।<br>

=''' उपसंहार:उपसंहारः'''=