"भ्रमरोगः" इत्यस्य संस्करणे भेदः

==परिचय:परिचयः-==

भ्रम:भ्रमः इति स्वतन्त्रव्याधि:स्वतन्त्रव्याधिः अस्ति तथा अन्यव्याधिषु लक्षणरूपेणापि वर्तते-<br>

अशीतिवातविकारेषु एक:एकः (च.सू. २०.११)<br>

इत्यत्र ये दोषा:दोषाः ‘भ्रमहेतव:’‘भ्रमहेतवः’ इति उक्ता:उक्ताः तेषु वातदोषस्य चिन्तनम् आदौ क्रियते।<br>

इति भ्रमरोगे मज्जा दूष्यत्वेन उक्त:उक्तः,तस्य चिन्तनम् अस्यां सम्प्राप्तौ क्रियते। एवं वातमज्जसम्मूर्च्छनाजन्यस्य भ्रमस्य एषा सम्प्राप्ति:।सम्प्राप्तिः।

सा सम्प्राप्ति:सम्प्राप्तिः ईदृशी-<br>

==१ हेतु:हेतुः-==

वातस्य प्रकोप:प्रकोपः तत्समानगुणै:तत्समानगुणैः भवति(वृद्धि:वृद्धिः समानै:समानैः सर्वेषाम्।अ.हृ.सू.१.)। <br>

वातसमानगुणाश्च- तत्र रूक्षो लघु:लघुः शीत:शीतः खर:खरः सूक्ष्मश्चलोऽनिल:।सूक्ष्मश्चलोऽनिलः। अ.हृ.सू.१.<br>

अत:अतः एतेषां गुणानां शरीरे यै:यैः कारणै:कारणैः वृद्धि:वृद्धिः भवति, ते सर्वे वातप्रकोपकहेतव:।भ्रमरोगारम्भकस्यवातप्रकोपकहेतवः।भ्रमरोगारम्भकस्य वातप्रकोपस्य आविष्कृततमा:आविष्कृततमाः हेतव:हेतवः एते- <br>

१ माषवर्ज्यं शिम्बीधान्यं वातकरम् ।तत्रापि कलाय:कलायः, चणकम्, इति द्रव्यद्वयं भृशं वातजनकम्। एतेषु रूक्षलघुगुणौ स्त:स्तः अत:अतः अतियोगेन वातप्रकोप:वातप्रकोपः जायते।<br>

२ तमाखुपत्रं पूगीफलं च वातकरे द्रव्ये।एतयो:द्रव्ये।एतयोः रूक्षलघुव्यावायिविकासिगुणा:रूक्षलघुव्यावायिविकासिगुणाः सन्ति।अत:सन्ति।अतः वातजनकत्वं मज्जदूषणं च तयो:तयोः विद्यते।<br>

३ अति यानयानं, दोला, चक्रक्रीडा इति एतै:एतैः वातकोप:वातकोपः भवति।स:भवति।सः भ्रमजनक:।भ्रमजनकः।<br>

४ अस्नेहं शिर:शिरः भ्रमस्य हेतु:।शिरोऽभ्यङ्ग:हेतुः।शिरोऽभ्यङ्गः, कर्णपूरणं, प्रतिमर्शनस्यमिति एतै:एतैः शिर:शिरः स्निग्धं भवति। येषां शिरोऽभ्यङ्गादीनाम् अभ्यास:अभ्यासः नास्ति तेषां मस्तुलुङ्गस्थ:मस्तुलुङ्गस्थः स्नेह:स्नेहः क्षीण:क्षीणः भवति। भ्रमार्थम् अयम् उत्पादकहेतु:।उत्पादकहेतुः।<br>

५ प्रजागर:प्रजागरः इति वातप्रकोपस्य हेतु:।ब्राह्ममुहूर्तपर्यन्तंहेतुः।ब्राह्ममुहूर्तपर्यन्तं निद्रा यथा पर्याप्ता भवेत् तथा रात्रौ निद्रासमय:निद्रासमयः भवितुम् अर्हति।तत:अर्हति।ततः अग्रे जागरणं नाम प्रजागर:।प्रजागरः।<br>

१ क्वचिदेव क्षणमात्रं भ्रम:।भ्रमः।<br>

२ क्वचिदेव कतिपयक्षणावस्थायी भ्रम:।भ्रमः।<br>

३ शयनपार्श्वे परिवर्तिते सति भ्रम:भ्रमः<br>

४ शयनाद् उत्थाने सति भ्रम:भ्रमः<br>

५ आसनाद् उत्थाने सति भ्रम:भ्रमः<br>

यथा यथा सम्प्राप्ति:सम्प्राप्तिः अग्रे गच्छति, तथा तथा भ्रमवेगस्य काल:कालः वर्धते, द्वयो:द्वयोः भ्रमवेगयो:भ्रमवेगयोः कालिकम् अन्तरं ह्रसते। <br>

भ्रम:भ्रमः चक्रस्थितस्येव भ्रमद्वस्तुदर्शनम् इत्याहु:इत्याहुः, अन्ये तु स्वदेहभ्रमणज्ञानम् । माधवनिदाने २.११।मधुकोशटीका

निदानोक्तानुपशयो विपरीतोपशायिता ()इति न्यायेन हेतुभि:हेतुभिः अनुपशय:अनुपशयः भवति, हेतुविरुद्धभावै:हेतुविरुद्धभावैः उपशय:उपशयः भवति। सामान्यत:सामान्यतः स्थित्या उपशय:उपशयः गत्या अनुपशय:अनुपशयः इति दृश्यते।

वृद्धि:वृद्धिः समानै:समानैः सर्वेषां विपरीतै:विपरीतैः विपर्यय:विपर्ययः इति न्यायेन -<br>

उक्तै:उक्तैः हेतुभि:हेतुभिः वातस्य चय़:चय़ः भवति यतो हि वातसमाना एते हेतव:।हेतवः। एतै:एतैः एव हेतुभि:हेतुभिः मज्जक्षय:मज्जक्षयः आरभ्यते यतो हि मज्जगुणै:मज्जगुणैः विपरीता:विपरीताः एते एव हेतव:।हेतवः।<br>

संचितो वात:वातः स्वस्थानाद् बहि:बहिः प्रवर्तते।एषा प्रकोपावस्था।प्रकुपितवात:प्रकोपावस्था।प्रकुपितवातः सर्वं शरीरं सञ्चरति।एषा प्रसरावस्था।सञ्चारकाले वात:वातः मज्जनि वैगुण्यं लभते अत:अतः तत्र स्थानसंश्रयं करोति।एष:करोति।एषः स्थानसंश्रय:स्थानसंश्रयः आदौ अस्थिर:अस्थिरः अस्ति।तदा भ्रमस्य पूर्वरूपाणि उद्भवन्ति। यदा संश्रय:संश्रयः स्थिर:स्थिरः भवति तदा मज्जवातयो:मज्जवातयोः सम्मूर्च्छना जायते।एषा व्याधे:व्याधेः व्यक्त्यवस्था। अस्याम् अवस्थायां रूपाणि दृश्यन्ते।य़दा संश्रय:संश्रयः जायते तदा कुपितवातस्य मज्ज्ञा सह संयोग:संयोगः जायते।रूक्षादय:जायते।रूक्षादयः कुपितवातस्य गुणा:गुणाः तथा स्निग्धादय:स्निग्धादयः मज्न:मज्नः गुणा:।विरुद्धगुणसंयोगेगुणाः।विरुद्धगुणसंयोगे भूयसाल्पं हि जीयते इति न्यायेन वातस्य गुणा:गुणाः यदा प्रबला भवन्ति तदा तै:तैः मज्ज्ञ:मज्ज्ञः स्निग्धादिगुणानां पराजय:पराजयः भवति।गुणै:भवति।गुणैः तथा क्वचिद् द्रव्येण अपि क्षीण:क्षीणः मज्जा इन्द्रियपोषणं कर्तुं न शक्नोति।तत:शक्नोति।ततः भ्रम:भ्रमः व्यक्त:व्यक्तः भवति।<br>

व्याधे:व्याधेः कारणं दोषदूष्यसम्मूर्च्छना।तस्य नाश:नाशः प्रथमतया कर्तव्य:।यदिकर्तव्यः।यदि कुपितदोष:कुपितदोषः शान्त:शान्तः भवति तथा विगुणदूष्यं प्राकृतं भवति तर्हि एष:एषः नाश:नाशः सम्भवेत्। तदर्थं चिकितस्यायां मधुररसात्मकं, मधुरविपाकात्मकं, शीतवीर्यात्मकं, स्निग्धगुरुस्थिरश्लक्ष्णमृदुगुणात्मकं द्रव्यम् आवश्यकम्।एतादृशं द्रव्यं वातमपि शमयति, मज्जानमपि पोषयति।<br>