"उपनिषद्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

वेदान्ता उपनिषद् इत्याख्यायन्ते । उपनिषच्छब्दस्य रहस्यमर्थः, अध्यात्मविद्यारहस्यप्रतिपादका वेदभागा '''उपनिषदः''' कथ्यन्ते । मुक्तिकोपनिषदि उपनिषदां संख्या १०८ इति कथिता । त् अत्रतत्र १० उपनिषदः ऋग्वेदसम्बध्दाःऋग्वेदसम्बद्धा:, १९ उपनिषदः शुक्लयजुर्वेदसम्बध्दाःशुक्लयजुर्वेदसम्बद्धा:, ३२ कृष्णयजुर्वेदसम्बध्दाःकृष्णयजुर्वेदसम्बद्धा:, १६ सामवेदसम्बध्दाःसामवेदसम्बद्धा:, ३१ अथर्ववेदसम्बध्दाःअथर्ववेदसम्बद्धा: । वेदान्ताचार्या एतासूपनिषत्सु कतिचनोपनिषदः स्वमतानुसारिव्याख्यया भूषितवन्तः । तासु दशोपनिषदः प्रसिध्दाः –ईश –केन- क्ठकठ-प्रश्न-मुण्ड –माण्डूक्यमुण्डक–माण्डूक्य – तैत्तिरीय –ऐतरेय –छान्दोग्य- बृहदारण्यकोपनिषदः । श्वेताश्वतरोपनिषदेकादश्यपि प्रसिध्दाप्रसिद्धा ।

कतिचनोपनिषदो गद्यात्मिकाः, कतिचन पद्यात्मिकाः कतिचन गद्यपद्योभयात्मिकाश्च । आसामुपनिषदां रचनाकालो भिन्नभिन्नः , परं प्रसिध्दाःप्रसिद्धा: कतिचनोपनिषदो बुध्दकालात्प्राचीनबुद्धकालात्प्राचीना एवेति सर्वसम्मतम् । उपनिषदो भारतीयाध्यात्मविद्याया ज्वलन्ति रत्नानि । महर्षयो यानि आध्यात्मिकतत्त्वानि ज्ञानदृशा साक्षादकुर्वन् तानि सर्वाणि तत्त्वान्यत्र वर्णितानि । सप्तदशशतके दाराशिकोहनामा शाहजहांनाम्नः यवनसम्राजः पुत्रः ५० सङ्ख्याकाः उपनिषदः पारसीभाषायां ब्राह्मणपण्डितानां साहाय्येनानुवादितवान् ।

‘शोपेन होवेर’ (Shopen Hower) नामा प्रसिध्दो वैदेशिको दार्शनिक उपनिषदः स्वगुरुषु गणयति स्म । सम्प्रत्यपि पाश्चात्त्येषूपनिषदांपाश्चात्येषूपनिषदां महान् प्रभावो विद्यते, प्रायः सर्वारवेवसर्वास्वेव सभ्यभाञास्वासामुपनिषदामनुवादोसभ्यभाषास्वासामुपनिषदामनुवादो जातः । भारतीयविज्ञानभण्डारस्य आधारशिलाः भवन्ति चत्वारः वेदाः इति सर्वैः ज्ञायते । प्रत्येकः वेदः विभागचतुष्टयेन पुष्टः । ते विभागाः संहिता, ब्राह्मणम्, आरण्यकम्, '''उपनिषत्''' इति प्रसिद्धाः । अत्र उपनिषत् तत्त्वज्ञानपरा, वेदान्तः(वेदसारभूता) इति ख्याता च ।