"लक्ष्मीबाई" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
(लघु) added Category:परिशीलनीयानि using HotCat |
अर्थात् कोऽपि संस्कृतविकिपीडिया न पठति !!!!!! |
||
पङ्क्तिः २३:
}}
'''
महाराज्ञी लक्ष्मीः
अस्याः वीरांगनायाः जन्म [[महाराष्ट्रराज्यम्|महाराष्ट्रे]] राज्ये कृष्णानद्यास्तटे एकस्मिन् ग्रामे पञ्चत्रिंशदधिके अष्टादशशततमे वर्षे (१८३५) समभूत् । शैशवे अस्याः नाम् 'मनुबाई' इति अभूत् । अस्याः जनकः मोरोपन्तः तदानीं पेशवा बाजीरावस्य सेवायामसीत् । अस्याः जननी 'भागीरथी बाई'
अनन्तरं झांसीजनपदस्य नरेशः गंगाधरः मनुदेव्याः पाणिग्रहणम् अकरोत् । ततः परं मनुबाई, 'रानी लक्ष्मीबाई' इति नाम्ना प्रसिद्धा अभवत् । उद्वाहाद् अनन्तरम् अपि सा अश्वारोहणं शस्त्राभ्यासञ्च नात्यजत् ।
एतस्मिन्नेव काले आंग्लजनाः भारते स्व
तदैव दैवयोगात् गंगाधरस्य एकलः पुत्रः स्वर्गं गतः । पुत्रवियोगसंतप्तो गंगाधरः दामोदरनामकं शिशुमेकं
अथ पतिपुत्रवियोगेन नितरां संतप्ताऽपि राज्ञी सधैर्यं राज्यस्य शासनसूत्रम् अधारयत् । अस्याः शासनकाले प्रजाः सर्वथा सुखम् अभजन्, किन्तु एतत्
[[चित्रम्:Ranilaxmibai-1.JPG|right|thumb|180px|आग्रानगरे स्थिता
== पूर्वजीवनम् ==
जन्मसमये मणिकर्णिका (मनु इति उपनाम्ना) इति नाम्ना परिचिता लक्ष्मीबायी १८३५तमे संवत्सरे नवेम्बरमासस्य १९तमे दिनाङ्के
माता इव सा अपि अत्यन्तं
यदा सा
ईशवीये १८४२वर्षे झान्सीराजेन गङ्गाधररावेण सह
== तानि दिनानि ==
१९ तमशताब्दस्य आरम्भदिनानि तानि। ईस्टिण्डिया कम्पनी नाम्ना आङ्ग्लेयाः वाणिज्यमारब्धवन्तः आसन्। तेन सह भारतीयानाम् उपरि शासनमपि कुर्वन्तः आसन् । भारतदेशे राज्ञां मध्ये अन्तःकलहाः अधिकतया आसन् ।तस्य सदुपयोगं
== सवातवृष्टेः पूर्वतनी प्रशान्तता ==
अन्तिमपेश्वामपि अधिकारात् च्युतं कृतवन्तः आङ्ग्लेयाः। तेन तेषामहङ्कारः अवर्धत । मुघलचक्रवर्तिनमपि ते न
एवम् एकत्र देशस्वातन्त्र्यविनाशाय कुतन्त्रे प्रचलति सति अन्यत्र दास्यात् विमुक्तयेऽपि प्रयत्नाः प्रचलन्ति स्म।
स्वातन्त्र्यप्राप्त्यर्थं जायमाना आकाङ्क्षा अधिककालं निरोद्धुं न शक्यते। यावत् निरोद्धुं प्रयत्नः प्रचलति तावत् तस्याः बलं वर्धते एव । एकत्र राज्ञां सिंहासनानि कम्पन्ते स्म। आङ्ग्लेयैः कृताः अपमानकरनियमाः तैरवश्यं अङ्गीकरणीयाः भवन्ति स्म। तेषां स्वीयराज्यानि सामन्तराज्यानि इति उद्घोष्यन्ते स्म।
बहिस्तु अत्यन्तप्रशान्तं वातावरणं दृश्यते स्म । सर्वं सहसा प्राचलत् ।
== महान् आघातः ==
ईशवीये १८५१ तमे वर्षे महाराज्ञ्याः
एतान् नियमान् आश्रित्य आङ्ग्लेयाः अनेकानि राज्यानि हस्तगतानि कृतवन्तः। अधुना झान्सीराज्ये तेषां दृष्टिः पतिता। गङ्गाधररावस्य
== आशा न नष्टा ==
पत्रप्रदानसमये राज्ञः नेत्रयोः अश्रूणि उद्गतानि । कण्ठः अवरुध्दः । यवनिकायाः
"मेजर् महोदय ! अस्माकं महाराज्ञी अपि जात्या महिला एव। तथापि तस्याम् अनेके विशिष्टाः गुणाः सन्ति । विश्वे अतिश्रेष्ठजनेषु एव तादृशगुणाः भवन्ति।" इति पत्रं प्रयच्छन् उक्तवान् गङ्गाधररावः । एतानि वचनानि वदतः तस्य नयनयोः अश्रूणि प्रसृतानि । "मेजर् महोदय! कृपया झान्सीराज्यं कदाचिदपि अनाथं मा करोतु" इति सः प्रार्थितवान्।
कतिपयदिनानामनन्तरं ईशवीये १८५३ तमे वर्षे नवम्बरमासे २१ दिनाङ्के गङ्गाधररावः दिवङ्गतः। १८ वर्षप्राया यौवनवती लक्ष्मीबायी विधवा जाता ।
तस्याः नियमनिबन्धनेषु मितिरेव न भवति स्म इत्यत्र
महाराजस्य उत्तराधिकारत्वविषये लक्ष्मीबायी अनेकवारं लार्ड् डल्हौसीकृते वार्तां प्रेषितवती । मासत्रयानन्तरमपि किमपि प्रत्युत्तरं नागतम् |
ईशवीये १८५४ तमे वर्षे मार्चमासे कस्मिंश्चित् दौर्भाग्यपूर्णे दिवसे डल्हौसीतः आदेशः आगतः।
'
राज्ञ्या दुर्गं त्यक्तवा पट्ट्णे अन्यस्मिन् भवने निवासः करणीयः इति आदिष्टम्। तस्यै प्रतिमासं पञ्चसहस्ररूप्यकाणां भरणं दीयते इत्यपि सर्वकारेण उद्घोषितम् ।
आरम्भे राज्ञी
आङ्ग्लजनानां बलस्य, वञ्चनानां च प्रतिभटनं झान्सीसदृशस्य लघुराज्यस्य कष्टतमः विषयः इति ज्ञातुम् तस्याः अधिकसमयः नापेक्षितः आसीत् । तत्रापि पेश्वा आङ्ग्लेयानां दासत्वमङ्गीकृतवानेव। देहलीचक्रवर्ती अपि तेषां शरणे असीत् ।
आङ्ग्लेयाः झान्सीराज्यं हस्तगतं कृतवन्तः। ततः आरभ्य राज्ञ्याः दिनचर्यायाम् अधिकं परिवर्तनम् आगतम् । प्रतिदिनं प्रातः चतुर्वादनतः अष्टवादनपर्यन्तं स्नानं, ध्यानं, पूजा, प्रार्थना इत्यादिषु समयं यापयति स्म। अष्टवादनतः एकादशवादनपर्यन्तम् अश्वारोहणं, गोलकास्त्र- खड्ग भल्लादीनां प्रयोगस्य अभ्यासं च करोति स्म । तस्मिन् समयेऽपि अश्वम् अत्यन्तवेगेन चालयन्ती एव भवति स्म । क्षुधार्तेभ्यः, निर्धनेभ्यः आहारवितरणानन्तरं स्वयमपि भोजनं करोति स्म । भोजनानन्तरं किञ्चित्कालं यावत् विश्रान्तिः, अनन्तरं रामायणपठनं च करोति स्म। सायं लधुव्यायामं कृत्वा अनन्तरं पुनः कञ्चित्कालं यावत् धार्मिकग्रन्थानां पठनं, धार्मिकप्रवचनश्रवणम् , अन्ते इष्टदेवताप्रार्थनां च कृत्वा निद्रां करोति स्म । एतां दिनचर्यां सा नियमेन, समयपालनेन च अनुसरति स्म ।
पङ्क्तिः ७०:
== सङ्घर्षणार्थं सज्जता ==
अत्याचारान्, अन्याय्यानि च ये सहन्ते ते मृतसमानाः। न्याय्यस्य आदरणमेव नीतिः। अन्याय्यस्य पुरतः शिरोनमनं भीरूता एव।
अधिकपीडनेन
सन्तानराहित्यकारणतः राज्याधिकाराद् भ्रष्टाः राजानः, तेषां कुटुम्बानि, तेषाम् अनुचराः, इतस्ततो गता तेषां सेना, तेषां शुभाशंसकाः सर्वे असन्तृप्त्या ज्वलन्तः आसन् । तात्यातोपे, रघुनाथसिंहः , जवहरसिंहः इत्यादयः स्वातन्त्र्यप्रियाः रहसि
राज्यस्य भौगोलिकस्थितेः , सामाजिकानां, प्रमुखाणां पवित्रक्षेत्राणां, आङ्ग्लेयान् विरुध्द्य योध्दुं पञ्जाबराज्ये सिध्दायाः सिक्खसेनायाः निर्माणविधेः च सा सूक्ष्मदृष्ट्या अध्ययनं कृतवती आसीत्।
अश्वम् आरुह्य यदा सा बहिः गच्छति स्म तदा सा पुरुषवेषं धरति स्म । अयसा निर्मितं शिरस्त्राणं धृत्वा, तस्योपरि उष्णीषं वेष्टयति स्म । वक्षःस्थले अपि
राज्ञी काशीं गत्वा केशान् वापयित्वा
तं विषयं ज्ञात्वा राज्ञी " देशस्य यदा स्वातन्त्र्यप्राप्तिः भविष्यति, तदा एव स्वकेशान् वापयिष्यामि। अथवा श्मशाने एव
आङ्ग्लेयानां कृत्यैः असन्तुष्टाः नानासाहेबः, रावसाहेबः, देहलीचक्रवर्ती बहदुरशाहः, अयोध्याराजस्य (नवाबस्य) सहचराः च तदा तदा एकत्र
== समैक्यम् ==
दत्तकपुत्रः दामोदररावः सप्तवर्षीयः जातः । तस्य उपनयनार्थं व्यवस्था प्रचलति स्म । राज्यस्य आङ्ग्लाधिकारिणे एकम् अभ्यर्थनापत्रं प्रेषितवन्तः। राज्यकोशे दामोदररावनाम्ना विद्यमानेषु षट्लक्षरूप्यकेषु उपनयनव्ययनिमित्तं एकलक्षरुप्यकाणि स्वीकर्तुं तस्मिन् पत्रे अनुमतिं प्रार्थितवन्तः। किन्तु 'दामोदररावः इतोऽपि बालः। केऽपि चत्वारः तस्य पक्षतः प्रतिश्रोष्यन्ति चेदेव तत् धनं
राज्ञ्या तदापि अपमाननं समनुभूतम् । तान् नियमान् अङ्गीकृत्य, धनं स्वीकृतवती। एतस्य उपनयनस्य सन्दर्भे नायका सर्वे मिलितवन्तः। तेषां मध्ये रहसि चर्चाः जाताः, गोष्ठ्यः प्रचलिताः च। तस्मिन् समये यत्र चर्चाः भवन्ति स्म, तस्य भवनस्य चतसृषु दिक्षु महिलाः एव रक्षणं कृतवत्यः।
तत्र नायकाः कांश्चन मुख्यान् विषयान् ज्ञातवन्तः। 'तिलकधारणाय अनुमतिं न दत्तवन्तः' इति आङ्ग्लसैन्ये स्थिताः हिन्दुसैनिकाः
राज्ञी 'त्वरा खलु अविवेकिनां लक्षणम्। सेनायाम् अपि योग्यसज्जता नास्ति। एवमेव युध्दकारणेन प्रजानां कष्टं भवेत् ।
== अग्निज्वाला ==
गीतैः, उत्सवैः, मनोरञ्जककार्यक्रमैः सैन्ये असन्तृप्तिः इतोऽपि ज्वालनीया इति महिलाः अपि
फेब्रवरीमासे
समयः इदानीं नानु कूलः इति राज्ञ्याः अभिप्रायः आसीत् । किन्तु तात्या तु 'सेनायाम् असन्तृप्तिः तीव्रस्तरे अस्ति, आयुधानि, विस्फोटनसामग्री च सिध्दा अस्ति, धनसम्पादनञ्च आसाध्यं न भवति'इति तां विश्वासितवान् ।
मेमासस्य एकत्रिंशत् दिनाङ्के रविवासरे देशे सर्वत्र प्रजाभिः एककाले क्रान्तिः करणीया इति निश्चितम्।
कमलं विद्यादेव्याः सरस्वत्याः, धनदेव्याः लक्ष्म्याः च प्रतीकम् । तदेव कमलं एतस्याः
== सैनिकानां क्रान्तिः ==
स्वानुकूलं लिखितेषु इतिहासग्रन्थेषु आङ्ग्लेयाः एतं विषयं सैनिकानाम् अतिक्रमणमिति वर्णितवन्तः । एतेन केवलं
एतस्मिन् प्रजाविप्लवे सैनिकाः पुरोभूताः सन्ति इति तु सत्यम्, किन्तु क्रान्त्यां
इतिहासे यथा उक्तं तथा भारतीयाः पराजिता इति तु सत्यमेव । किन्तु दास्ये तप्यमानः कश्चन देशः स्वातन्त्र्यार्थं युध्दं कृत्वा बहुवारं पराजयं प्राप्तवान् चेदपि
ईशवीये १७५२ तमे वर्षे मुघलचक्रवर्तिनः पुरतः जानुभ्याम् अवन्म्य वाणिज्यार्थम् अनुमतिं यदा प्रार्थितवन्तः तदा आङ्ग्लेयानां केवलं त्रयः भाण्डाराः एव आसन्, २० चतुरस्रक्रोशमिता भूमिरेवासीत् । शतवर्षेषु लक्षयोजनानां भूमिः तेषां वशं गता ।
देशस्य आर्थिकराजनैतिकस्थानद्वयं स्ववशे कृत्वापि सन्तॄप्तिं न प्राप्तवन्तः आङ्ग्लेयाः । भारतदेशेन तेषां मतधर्मोऽपि स्वीकरणीय इति ते भावयन्ति स्म । क्रैस्तमतं देशे
== वह्निः प्रासरत् ==
राज्ञ्याः दिनचर्यायां किमपि परिवर्तनं नासीत् । पूजा, प्रार्थना इत्यादि दैनन्दिनकार्याणि कुर्वती एव युध्दार्थं सन्नाहं करोति स्म ।
कस्मिंश्चित् दिने कोऽपि तां पृष्टवान् " राज्ञि ! इदानीं एतद् युध्दशिक्षणादिकं किमर्थम् ? इतोऽपि अधिकसमयं भगवतः सेवायै भवती दातुं प्रभवति खलु " इति ।
राज्ञ्याः उत्तरं किमिति जानन्ति वा ? " अहमेका क्षत्रियमहिला अस्मि । मम कर्तव्यमहं करोमि । देशस्य, न्यायस्य रक्षणं क्षत्रियाणां कर्तव्यमस्ति । युध्दार्थं सर्वदा अस्माभिः सिध्दैः भाव्यम् । शत्रोः पुरतः शिरोनमनं मे असह्यो विषयः । काचित् निस्सहाया विधवा इव
जून्मासे चतुर्थदिनाङ्के मीरठ्नगरे क्रान्तिः जाता । तस्मिन् एव दिने झान्सीमध्ये अपि हानिकारकाः काश्चन सूचनाः अदृश्यन्त । एकः हवाल्दार् (दलनायकः) कांश्चन सैनिकान् स्वीकृत्य आङ्ग्लेयैः नूतनतया निर्मितं स्टारफोर्ट् इति दुर्गं प्रविष्टवान् ।
"परिस्थितिं नियन्त्रणे आनेतुं शक्नुमः इति अस्माकं सम्पूर्णविश्वासः अस्ति । किन्तु
"मम समीपे सेना वा आयुधानि वा न सन्ति । भवताम् अङ्गीकारः अस्ति चेत् प्रजारक्षणार्थं सेनायाः समीकरणं कर्तुम् अहं सिध्दा अस्मि " इति सा तान् उक्तवती ।
आङ्ग्लेयाः अङ्गीकृतवन्तः । किन्तु अनन्तरदिने सैनिकाः कञ्चन् अधिकारिणं यदा गोलास्त्रेण मारितवन्तः तदा ते भयभ्रान्ताः अभवन् । कश्चन अधिकारी धावन् राज्ञ्याः समीपम् आगतवान् -"वयं पुरुषाः, अस्माकं विषये भीतिः नास्ति । न्यूनातिन्यूनम् अस्माकं
'तादृशवाग्दानं किमपि मा करोतु’ इति सहचराः राज्ञीं सूचितवन्तः । तथापि सा
राज्ञी
नायकरहिता सेना आङ्ग्लेयान् जितवती । ते सैनिकाः
अराजकं यथा न भवेत् तथा सर्वव्यवस्थां राज्ञी कल्पितवती । दलनायकः, ग्रामाधिकारिणः सर्वे राज्यभारं स्वीकर्तुम् राज्ञीम् ऐककण्ठ्यं प्रार्थितवन्तः । सा अङ्गीकृतवती । पुनः दुर्गे झान्सीराज्यपताका व्यराजत ।
झान्सीमध्ये रात्रिन्दिवं युध्दसन्नाहः प्रचलति स्म । नूतनानि आयुधानि निर्मितानि । चतुष्पञ्चदिनानि अतीतानि । तावदभ्यन्तरे राज्ञीं प्रति एका नूतना आपद् आगता । 'झान्सी परिपालिका काचन् अबला महिला’ इति विचिन्त्य
तावता 'सर् रोज्’ इत्यस्य नायकत्वे आङ्ग्लसेना
ईशवीय १८५७तमवर्षस्य जूनमासतः १८५८ मार्च-मासाभ्यान्तरं दशमासान् यावत् झान्सीपालनसमये लक्ष्मीबायी राज्ये अनेकपरिवर्तनानि
१८५८ मार्च मासे २३ दिनाङ्के रोज् इत्यस्य नायकत्वे आङ्ग्लसेना झान्सीराज्यं प्रति युध्दं प्रकटितवती ।
१२ दिनपर्यन्तं लघुराज्यं झान्सी विज्यपराजययोर्मध्ये डोलायमानम् आसीत् । एकत्र विजयो लभ्यते चेत् अन्यत्र पराजयः प्राप्यते स्म । अनेके समर्थाः
== अपरा दुर्गादेवी ==
आङ्ग्लेयानां
क्रमशः स्थितिः स्ववशात् च्यवते इति ज्ञातवती राज्ञी । तत्क्षणं स्वीयजनानां समावेशं कल्पितवती । " अस्माकं
कांश्चन वीरान् स्वीकृत्य राज्ञी शत्रुसैनिकानां पङ्क्तीः विदारयन्ती झान्सीतः बहिः सवेगं निर्गतवती ।
बोकर् इति कश्चन आङ्ग्लाधिकारी अल्पां सेनां स्वीकृत्य ताम् अनुधावितवान् । तदा
== दीपनिर्वापणात् पूर्वम् ==
काल्पिमध्येऽपि राज्ञी सैन्यसमीकरणमारब्धवती । रोज् स्वसैन्येन काल्पिम् अपि
गोपालपुरं प्राप्तवन्तः । तस्यां रात्रौ रावसाहेब- तात्या-बान्दासाहेबानां मध्ये समावेशः प्राचलत् । अनन्तरदिने ते राज्ञ्या सह समाविष्टाः । 'इतः युध्दं नैव कर्तव्यम्’ इति तेषामभिप्रायः ।
किन्तु राज्ञी "वयं यावत्पर्यन्तं दुर्गे आस्म तावत्पर्यन्तं आङ्ग्लेयान् विरुध्द्य युध्दं कृतवन्तः । युध्दम् अधुनापि करणीयम् एव । ग्वालियर् दुर्गं समीपे एवास्ति । तत्रत्यः राजा आङ्ग्लेयानाम् अनुकूलः इति तु
राज्ञ्याः सूचनां सर्वे अङ्गीकृतवन्तः । अल्पसेनया यदा तात्या तत्र गतवान् तदैव तत्रत्यसेनातः अधिकसंख्याकाः तस्य पक्षं प्राप्तवन्तः । ग्वालियर्महाराजः आगरां गत्वा आङ्ग्लेयानां शरणं गतः । तावत्पर्यन्तम् उत्तमम् एव आसीत् । किन्तु पूर्वतनमूर्खत्वम् एव पुनरावृत्तम् । राज्ञीं, तस्याः सुहृदः च विहाय सर्वे दलपतयः आनन्दे मग्नाः । राज्ञ्या दूरदृष्ट्या कृतां सूचनां ते न परिगणितवन्तः? । एतादृश-आनन्देभ्यः दूरं स्थिता राज्ञी ग्वालियर् दुर्गस्थानि मुख्यस्थानानि परिशील्य
== युध्दम् समाप्तम् ==
इतोऽपि कञ्चित्कालं प्रतीक्षां कर्तुं सिध्दो नासीत् रोज् । ईशवीये १८५८ तमे वर्षे जूनमासे १७ दिनाङ्के युध्दं पुनरारब्धम् । राज्ञी पुरुषवेषं धृत्वा युध्दाय सिध्दा अभवत् ।
रोज् एकं कुतन्त्रं रचितवान् । ग्वालियर्तः
तदा एव पेश्वाजनानां विवेको
राज्ञ्याः सेना सङ्ख्यापरतया यद्यपि अल्पा, तथापि दलनायकानाम् असाधारणसाहसस्य युध्दव्यूहस्य, राज्ञ्याः पराक्रमस्य च कारणेन तस्मिन् दिने आङ्ग्लसेना अत्यधिकतया हानिं प्राप्तवती । तस्य दिनस्य विजयगौरवं सर्वमपि राज्ञ्या एव प्राप्तम् ।
अनन्तरदिने १८ दिनाङ्के आङ्ग्लेयाः सूर्योदयात पूर्वमेव युध्दभेरीः निनादितवन्तः । महाराजेन जयाजीरावेण प्रकटितां क्षमाभिक्षां स्वीकृत्य केचन सैनिकाः आङ्ग्लपक्षम् आश्रितवन्तः । रावसाहेबस्य समीपे स्थितेन सेनावाहिनीद्वयेन आङ्ग्लपक्षः अवलम्बितः इति वार्ताऽपि आगता ।
राज्ञी लक्ष्मीबायी रामचन्द्ररावदेशमुखम् आहूतवती - " अद्य युध्दस्य अन्तिमदिनमिति भाति । यदि अहं मरणं प्राप्नोमि, तर्हि मम पुत्रस्य दामोदररावस्य जीवितं मम जीवितादपि मूल्यवत् इति गणयतु । तं जागरुकतया पालयतु " इति सूचितवती ।" मम मरणानन्तरं मम पार्थिवशरीरं अन्यमतधर्मीयाणां हस्ते न पतेत्" इत्यपि सा प्रार्थितवती ।
रोज् समीपे अधिका सैनिकशक्तिः आसीत् । क्रान्तिकारिणां सेना आङ्ग्लसैनिकैः विनाशिता । तेषां
इतः अन्यत्र गमनं विना मार्गान्तरं न दृश्यते राज्ञ्याः । अश्वस्य खलीनं दन्तैः गृहीत्वा हस्तद्वयेन खड्गद्वयं धृत्वा सा अग्रे गच्छन्ती आसीत् । केचन पठाननायकाः, रघुनाथसिंहः, रामचन्द्ररावदेशमुखः इत्यादयः अपि तया सह प्रस्थिताः । आङ्ग्लेयसेना तान् परितः व्यूहं रचितवती ।
रक्तप्रवाहाः प्रवहन्ति स्म ।
अश्वः अपि राज्ञ्याः सहकारं कर्तुं नाशकत् । राज्ञ्याः एकः हस्तः युध्दाय अयोग्यः जातः । उदरात् रक्तं स्रवति स्म । शरीरे सर्वत्र व्रणाः जाताः । अक्षिद्वयं स्वयं निमील्यते । तस्याः दुरवस्थां दृष्ट्वा तस्याः अङ्गरक्षकः गुल् महाम्मदः अपि रोदनं कृतवान् ।
रघुनाथसिंह-रामचन्द्ररावादीनां साहाय्येन राज्ञी अश्वात् अवरुढा । " इदानीम् एकं क्षणमपि विलम्बं कर्तुं नैव
तस्मिन अन्धकारे एव बाबा गङ्गादासः रक्तसिक्तं राज्ञ्याः मुखं ज्ञातवान् । शीतेन जलेन तस्याः मुखं क्षालितवान् । गङ्गाजलं पायितवान् । राज्ञी किञ्चिदिव जागरिता । कम्पमानेन कण्ठस्वरेण एकवारं 'हर हर महदेव' इति तु उक्तवती । अनन्तरं पुनः तस्याः शरीरं निश्चेतनं जातम् ।
किञ्चित्कालानन्तरं अतिकष्टेन पुनः नेत्रे उन्मील्य बाल्ये स्वेन
रघुनाथसिंह- गुलमहम्म्द्- दामोदररावादीनां नेत्रेभ्यः अश्रुधाराः प्रसृताः ।
बाबागङ्गदासः पवित्रस्वरेण उक्तवान् " प्रकाशस्य अन्तः नास्ति । प्रतिकणं सः निगूढं तिष्ठति । योग्ये समये स्वयं प्रकाशते च" इति।
राज्ञ्याः पार्थिवशरीरं तत्रैव
== चैतन्यमूर्तिः महिला ==
[[चित्रम्:Rani Laxmibai Temple.jpg|thumb|झान्सी
झान्सीराज्ञी लक्ष्मीबायी केवलं भारतदेशे एव न, अपि च सर्वस्मिन् विश्वे
सा महिला, तथापि सिंहसमानतेजस्विनी । राजकर्येषु चतुरा । अन्यसमयेषु साधारणमहिलाभिः समाना । आयुधं धृत्वा युद्धरङ्गे स्थिता सा अपरकालीदेवी एव । वयः अल्पं, तथापि तस्याः दीर्घदर्शितायां, दृढनिर्णये च पक्वता स्पष्टं दृश्यते स्म ।
पितुः लालनम् अनुभूय भर्त्रा सह श्वशुर्गृहप्राप्त्यनन्तरं सा एका आदर्शपत्नी इव सर्वोत्तमं व्यवहारं कृतवती । पत्युः मरणानन्तरं जीविते विरक्ताऽपि स्वकर्तव्यं न विस्मृतवती । सा निष्ठावती
लक्ष्मीबायी ईशवीये १८३५ तमवर्षस्य नवम्बरमासस्य १९
राज्ञ्या सह अनेकवारं युध्दं कृत्वा पराजयं प्राप्य, अन्ते तां पराजितवान् सर् रोज इति आङ्ग्लसैन्याधिकारी । सः तस्याः विषये अवदत् -
"क्रान्तिकारिणां सर्वेषां मध्ये अत्यन्तं साहसवती, सर्वेभ्यः अत्युत्तमा सेनानेत्री च राज्ञी लक्ष्मीबायी" इति ।
|