"युधिष्ठिरः" इत्यस्य संस्करणे भेदः

महाराज:महाराजः युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः अपि भीष्म:भीष्मः इव अत्यन्तम् उच्चस्तरीय:उच्चस्तरीयः महापुरुष:महापुरुषः आसीत् । एष:एषः साक्षात् धर्मस्य अंशत:अंशतः जन्म प्राप्य मूर्तिमान् धर्मः इव आसीत् । अत:अतः एव जना:जनाः एतं ‘धर्मराजः ’ इति आह्वयन्ति । एतस्मिन् धैर्यं, स्थिरता, सहिष्णुता, नम्रता, दयापरता अचलप्रीति:अचलप्रीतिः इत्यादय:इत्यादयः अनेके अलौकिकगुणा:अलौकिकगुणाः आसन् । एष:एषः स्वस्य शीलस्य, सदाचारस्य, विचारशीलताया:विचारशीलतायाः च कारणत:कारणतः बाल्ये एव अतीवलोकप्रिय:अतीवलोकप्रियः अभवत् । यदा एष:एषः इतोऽपि लघुबाल:लघुबालः आसीत् तदा एव एतस्य पिता [[पाण्डु:|पाण्डुः]] स्वर्गस्थ:स्वर्गस्थः अभवत् । तदारभ्य एव एष:एषः स्वस्य ज्येष्ठपितृव्यं धृतराष्ट्रं पिता इव बहु गौरवेण पश्यति स्म । तस्य कस्यापि आज्ञामपि न उल्लङ्घयति स्म ।

किन्तु [[धृतराष्ट्र:|धृतराष्ट्रः]] स्वस्य कुटिलस्वभावस्य कारणत:कारणतः एतस्य गुणानां प्रशंसां श्रुत्वा श्रुत्वा मनसि एव करोति स्म । धृतराष्ट्रस्य पुत्र:पुत्रः [[दुर्योधन:|दुर्योधनः]] एवं चिन्तितवान् ’ कथञ्चित् कतिपयदिनानि यावत् पाण्डवान् हस्तिनापुरत:हस्तिनापुरतः दूरं प्रेषयाम:प्रेषयामः चेत् तेषाम् अनुपस्थितौ पित्रार्जित- अधिकारं स्वीकृत्य अहमेव राजा भविष्यामि’ इति । स:सः स्वस्य अन्धस्य, पितु:पितुः अङ्गीकारं प्राप्तवान् । धृतरष्ट्रः पाण्डवान् आहूय उत्सवदर्शनार्थं तान् वारणावताय प्रेषणस्य प्रस्तावं कृतवान् । एषा तस्य आज्ञा इति मत्वा आक्षेपं विना मात्रा कुन्त्या सह पञ्चसहोदरा:पञ्चसहोदराः अपि वारणावतं गतवन्त:गतवन्तः । तत्र एतेषां दहनं कर्तुं दुर्योधन:दुर्योधनः एकस्य लाक्षागृहस्य निर्माणं कृतवान् आसीत् । तस्मिन् एव गृहे ते निवसन्तु इति आग्रहः अपि कृतः । कनिष्ठपितृव्यस्य [[विदुरः|विदुरस्य]] साहाय्येन एते कथञ्चित् प्राणान् रक्षयित्वा तत:ततः पलायितवन्तः । एते मृता:मृताः इति मत्वा कौरवा:कौरवाः हस्तिनापुरे अधिकारं गृहीतवन्तः । कतिपय- दिनानन्तरं [[द्रौपदी|द्रौपद्या:द्रौपद्याः]] स्वयंवरे पाण्डवानां रहस्यस्य स्फोटनमभवत् । कौरवा:कौरवाः ज्ञातवन्तः यत् पाण्डवा:पाण्डवाः इतोऽपि जीवन्ति इति । तदा धृतराष्टः विदुरं प्रेषयित्वा पाण्डवान् हस्तिनापुरं प्रति आहूतवान् । स्वपुत्रै:स्वपुत्रैः सह तेषां कलहस्य निर्मूलनाय अर्धं राज्यं स्वीकृत्य खाण्डवप्रस्थे पाण्डवा:पाण्डवाः तिष्ठन्तु इत्येतं प्रस्तावं तेषां पुरत:पुरतः उपस्थापितवान् । युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः एतं प्रस्तावम् अपि अङ्गीकृतवान् । स:सः स्वसहोदरै:स्वसहोदरैः सह खाण्डवप्रस्थं गतवान् । तत्र ते इब्द्रप्रस्थनामिकां एकां पृथक् राजधानीं कृत्वा शासनम् आरब्धवन्तः । तत्रैव राजसूययज्ञमपि कृतवन्त:कृतवन्तः । ज्येष्ठा:ज्येष्ठाः राजान:राजानः आगत्य यज्ञे भागं गृहीत्वा अमूल्यानि उपायनानि दत्तवन्त:दत्तवन्तः । युधिष्ठिरमेव चक्रवर्ति:चक्रवर्तिः इति अङ्गीकृतवन्त:।अङ्गीकृतवन्तः।

किन्तु कौरवा:कौरवाः अत्रापि एतान् आनन्देन स्थातुं न त्यक्तवन्त:त्यक्तवन्तः । एतेषां वैभवं दृष्ट्वा दुर्योधन:दुर्योधनः असूयया ग्रस्तः अभवत् । स:सः एकं विशालं सभाभवनं निर्माय पाण्डवान् द्यूतक्रीडार्थम् आहूतवान् । द्यूतक्रीडा अनुत्तमा इति ज्ञात्वा अपि ’धृतराष्ट्रस्य आज्ञा’ इति निमन्त्रणं स्वीकृतवान् । क्रीडायां दुर्योधनस्य मातुल:मातुलः [[शकुनिः|शकुने:शकुनेः]] कुतन्त्रकारणतः युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः पूर्णं पराजयं प्राप्तवान् । पूर्णसभायां राज्ञ्याः द्रौपद्या:द्रौपद्याः अपमाननं कृतवन्त:।कृतवन्तः। तथापि धृतराष्ट्रस्य विषये एतस्य मनसि गौरवभावः एव आसीत् । धृतराष्ट्र:धृतराष्ट्रः अपि तेभ्य:तेभ्यः ऐश्वर्यं, सर्वं राज्यं च दत्त्वा पुन:पुनः इन्द्रप्रस्थय प्रेषितवान् । किन्तु एतत् दुर्योधन:दुर्योधनः न सोढवान् । स:सः कथञ्चित् धृतराष्ट्रम् अङ्गीकार्य दूतं प्रेषयित्वा पुन:पुनः पाण्डवान् आहूतवान् । वनवासस्य निबन्धनं स्थापयित्वा पुन:पुनः द्यूतं क्रीडितवन्त:क्रीडितवन्तः । एतस्य दुष्परिणामः पुनरेकवारम् अनुभूत:अनुभूतः । युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः कौरवाणां नीतिं ज्ञात्वा अपि ज्येष्टपितृव्यस्य आज्ञां न तिरस्कृतवान् । अस्मिन् समयेऽपि पराजयः एव प्राप्तः । तेन कारणेन स्वस्य सर्वस्वमपि त्यक्त्वा सहोदरैः, राज्ञ्या द्रौपद्या सह द्वादशवर्षाणां वनवासम् , एकवर्षस्य अज्ञातवासं च करणीयम् आपतितम् । पितृव्यस्य आज्ञापालक:आज्ञापालकः धर्मस्य आचरणाय सर्वं तूष्णीं सोढवान् । धन्या तस्य पितृभक्ति:पितृभक्तिः ।

एषः सर्वविधम् अवमाननं सोढुं शक्नोति स्म । किन्तु धर्मस्य अपमाननं सोढुं न शक्नोति स्म । प्रथमवारं क्रीडायां चतुरः अनुजान्, द्रौपदीं, आत्मानं च विनष्टवान् । द्रौपद्या:द्रौपद्याः अपमाननं जातं चेदपि धर्मपाशेन बद्ध:बद्धः एष:एषः सर्वं मौनेन सोढवान् ।कोऽपि सामान्य:सामान्यः चेदपि स्वस्य पुरत:पुरतः पत्न्या:पत्न्याः एतादृशिं दुर्गतिं द्रष्टुं न अशक्ष्यत् । अग्रजस्य भयेन अनुजा:अनुजाः अपि किमपि न उक्तवन्त:उक्तवन्तः । मनसि ज्वालाग्नि:ज्वालाग्निः दहति स्म । इच्छन्ति चेत् तादृशस्य अत्याचारस्य स्थगनं कर्तुम् एते शक्नुवन्ति स्म । अग्रजं दृष्ट्वा सर्वे तूष्णीम् उपविष्टवन्त:उपविष्टवन्तः । धर्मराजः एतद् सर्वं कापट्यम् एव इति ज्ञात्वा अपि धर्मस्य रक्षणार्थं सोढवान् । धर्म:धर्मः, प्रीति:प्रीतिः, सहनशीलताया:सहनशीलतायाः इतोऽपि श्रेष्ठ-उदाहरणानि जगति अन्यानि न स्युः ।

यदा पाण्डवा:पाण्डवाः वनं प्रस्थितवन्त:प्रस्थितवन्तः तदा हस्तिनापुरस्य प्रजा:प्रजाः सर्वाः दु:खेनदुःखेन कौरवान् दूषयन्त्यः स्वगृहाणि त्यक्त्वा एतै:एतैः सह प्रस्थितवत्यः । तदापि युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः कौरवाणां विषये एकशब्देनापि दूषणं न कृतवान् । जनानां समाधाननं कारयित्वा प्रतिप्रेषितवान् । तथापि केचन ब्राह्मणा:ब्राह्मणाः पाण्डवै:पाण्डवैः सह गतवन्त:गतवन्तः । तदा धर्मराजस्य चिन्ता आरब्धा । एतेषां भोजनस्य व्यवस्था का ? इति । स्वकष्टानां विषये चिन्ता नास्ति चेदपि इतरेषां कष्टं द्रष्टुं न शक्नोति स्म । अन्ते एष:एषः [[सूर्यदेवः|सूर्यदेवस्य]] आराधनां कृत्वा एकम् अपूर्वं पात्रं प्राप्तवान् । तस्मिन् कृतः किञ्चित् पाकः अपि अक्षय:अक्षयः भवति स्म । एतेन ते वने सन्ति चेदपि अतिथिजनानां ब्राह्मणानां च भोजनं दत्त्वा अनन्तरम् एते भोजनं कुर्वन्ति स्म । वनवासे अपि आतिथ्यधर्मस्य पालनं कृतवन्त:कृतवन्तः । एतेन धर्मप्रेम्णा आकृष्टाः श्रेष्टाः महर्षिण:महर्षिणः वनवाससमयेऽपि तेषां समीपे आगत्य तिष्ठन्ति स्म । यज्ञानां विविधप्रकारस्य धर्मानुष्ठानं कुर्वन्ति स्म ।

महाराजः युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः ‘अजातशत्रुः’ इति नाम्ना अपि प्रसिद्धः आसीत् । केनापि सह तस्य वैरभाव:वैरभावः नासीत् । शतॄणां विषयेऽपि तस्य हृदये सर्वदा सद्भावा:सद्भावाः एव भवन्ति स्म । तस्य दृष्ट्या शत्रव:शत्रवः अपि सेवासहानुभूत्यै अर्हाः आसन् । य:यः अपकारं करोति तस्मै अपि उपकारकरणं ज्येष्ठानां श्रेष्ठ:श्रेष्ठः गुण:गुणः । युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः तु एतस्य वाक्यस्य सार्थक्यं भजते स्म । कदाचित् पाण्डवा:पाण्डवाः द्वैतवने आसन् । तदा घोषयात्राया:घोषयात्रायाः कारणत:कारणतः दुर्योधन:दुर्योधनः स्वस्य मन्त्रिभिः, अनुजैः, राज्ञीवासस्य महिलाभिः, सह बृहत् सैन्यं स्वीकृत्य, स्वस्य वैभवं दृष्ट्वा पाण्डवा:पाण्डवाः असूयाम् अनुभवन्तु इति दुरुद्देशेन तत्रैव आगतवान् । पाण्डवानां कुटीरस्य समीपे विद्यमाने सरोवरे जलक्रीडार्थं गतवान् । ततःपूर्वम् एव [[गन्धर्वा:|गन्धर्वाः]] सरोवरस्य आक्रमणं कृतवन्त:कृतवन्तः आसन् । दुर्योधन:दुर्योधनः तै:तैः सह सङ्घर्षणं कृतवान् । भीषणयुद्धे गन्धर्वाणां विजय:विजयः अभवत् । ते राज्ञ्या सह दुर्योधनस्य अपि बन्धनं कृतवन्त:कृतवन्तः । तदा युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः अनुजान् वदति यत् ‘भवन्त:‘भवन्तः गत्वा दुर्योधनं बन्धनात् मोचयित्वा आनयन्तु । स:सः अस्माकं शत्रु:शत्रुः चेदपि इदानीं कष्टे अस्ति । कष्टकाले साहाय्यकरणं तु अस्माकं धर्म:धर्मः । स:सः तु अस्माकं सहोदर:सहोदरः एव । अस्माकम् उपस्थितौ तस्य एतादृशी दुर्गति:दुर्गतिः न भवेत् ’ इति । क्षणाभ्यन्तरे अर्जुन:अर्जुनः शरवर्षणेन गन्धर्वाणाम् अहङकारं भञ्जयित्वा अनुजै:अनुजैः, राज्ञ्या सह दुर्योधनस्य बन्धमोचनं कृतवान् । दुर्योधनस्य दुष्टषड्यन्त्रं ज्ञात्वा देवराज:देवराजः [[इन्द्र:|इन्द्रः]] एव तस्य बन्धनार्थं गन्धर्वान् प्रेषितवान् असीत् । युधिष्ठिरस्य हृदयवैशाल्यं दृष्ट्वा ते सर्वे आश्चर्यचकिता:आश्चर्यचकिताः । धन्य:धन्यः अजातशत्रु:अजातशत्रुः !

कदाचित् आश्रमे [[द्रौपदी]] एकाकिनी आसीत् । पृष्ठत:पृष्ठतः दुर्योधनस्य आवुत्त:आवुत्तः सिन्धुराजा [[जयद्रथ:|जयद्रथः]] तत्र आगतवान् । द्रौपद्या:द्रौपद्याः अनुपमसौन्दर्यं, लावण्यं च दृष्ट्वा तस्य मनसि विकार:विकारः उत्पन्न:उत्पन्नः । यदा स:सः स्वस्य दुर्भावनां प्रकटितवान् तदा द्रौपदी तं तिरस्कृतवती । तदा स:सः तां बलात् आकृष्य स्वस्य रथे उपवेश्य तत:ततः प्रस्थितवान् । विषयं ज्ञात्वा पाण्डवा:पाण्डवाः तम् अनुसृतवन्त:अनुसृतवन्तः । तस्य सैन्यं पराजितवन्त:पराजितवन्तः च । भीत:भीतः जयद्रथः प्राणरक्षणार्थं धावन् आसीत् । [[भीम:|भीमः]] गत्वा तं गृहीत्वा धर्मराजस्य पुरत:पुरतः आनीतवान् । धर्मराजः तु सः सम्बन्धी इति मत्वा दयया तस्य मोचनं कृतवान् । एवं स्वस्य क्षमाशीलताया:क्षमाशीलतायाः स्वभावं दर्शितवान् ।

महाराजः युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः श्रेष्ठविद्वांस:श्रेष्ठविद्वांसः, नीतिज्ञः, धर्मज्ञः च आसीत् । तस्मिन् अद्भुता समानता आसीत् । कदाचित् कश्चन:कश्चनः ब्राह्मण:ब्राह्मणः कस्यचित् वृक्षस्य शाखायाम् अग्निहोत्रस्य उपयोगाय वृक्षस्य समिधाः स्थापितवान् आसीत् । कश्चन:कश्चनः हरिण:हरिणः आगत्य स्वस्य शृङ्गेन वृक्षस्य घर्षणं कृतवान् । तदा तस्य शृङ्गे एष:एषः समिधाग्र्न्थिः संलग्न:संलग्नः अभवत् । तेन विना अग्निहोत्रस्य कार्यं न चलति स्म । अत:अतः स:सः ब्राह्मण:ब्राह्मणः आगत्य समिधाः आनीय ददातु इति युधिष्ठिरं प्रार्थितवान् । पञ्चपाण्डावा:पञ्चपाण्डावाः अपि हरिणस्य पृष्ठत:पृष्ठतः धावितवन्त:धावितवन्तः । सर्वेषु पश्यत्सु एव स:सः हरिण:हरिणः कुत्रापि अदृश्य:अदृश्यः अभवत् । पाण्डवा:पाण्डवाः बहुश्रान्ता:बहुश्रान्ताः, पिपासिताः च अभवन् । धर्मराजस्य आज्ञां प्राप्य [[नकुल:|नकुलः]] जलस्य अन्वेषणं कर्तुं प्रस्थितवान् । स्वल्पे दूरे एव तेन एक:एकः सुन्दरजलाशय:सुन्दरजलाशयः प्राप्त:प्राप्तः । समीपं गत्वा यदा जलं पातुं यत्नं कृतवान् तदा काचन अशरीरवाणी श्रुता । ‘प्रथमं मम प्रश्नस्य उत्तरं ददातु, अनन्तरं जलं पिबतु’ इति । किन्तु पिपासित:पिपासितः नकुल:नकुलः अशरीरवाण्या:अशरीरवाण्याः निर्लक्ष्यं कृतवान् । जलं पीतवान् च । अनुक्षणं निर्जीव:निर्जीवः भूत्वा भूमौ पतितवान् । ततः युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः क्रमश:क्रमशः [[सहदेवः|सहदेवम्]], [[अर्जुनः|अर्जुनं]], भीमसेनं च प्रेषितवान् । त्रयाणामपि सा एव स्थिति:स्थितिः अभवत् । अन्ते धर्मराजः स्वयं जलाशयस्य समीपं गतवान् । सोऽपि अशरीरवाणीं श्रुतवान् । पतितान् अनुजान् अपि दृष्टवान् । तावता स:सः विशालकायं कञ्चन [[यक्षः|यक्षं]] दृष्टवान् । स:सः यक्ष:यक्षः वदति ‘मम प्रश्नानाम् उत्तरम् अदत्त्वा जलं पीत्वा भवत:भवतः अनुजा:अनुजाः एतादृशीं स्थितिं प्राप्तवन्त:प्राप्तवन्तः । भवान् अपि उत्तरदानेन विना यदि जलं पिबति तर्हि मरणं प्राप्नोति’ इति । युधिष्ठिर:युधिष्ठिरः उत्तरं दातुं सज्ज:सज्जः अभवत् । यक्षस्य सर्वेभ्य:सर्वेभ्यः प्रश्नेभ्य:प्रश्नेभ्यः एष:एषः समिचीनतया उत्तरं दत्त्वा तस्य समाधाननं कारितवान् । तदा प्रसन्न:प्रसन्नः यक्षः वदति यत् ’भवत:’भवतः अनुजेषु भवान् यम् इच्छति तम् जीवन्तं करोमि’ इति । तदा धर्मराज:धर्मराजः नकुलस्य पुनर्जीवनम् इष्टवान् । यदा यक्ष:यक्षः कारणं पृच्छति तदा एष:एषः वदति ‘मम पितु:पितुः