"वेदाङ्गम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
1 |
1 |
||
पङ्क्तिः १३:
इत्यनेन चतुर्दशसु विद्यासु वेदाङ्गानां स्थानं प्रथमम् अस्ति ॥
== वेदाङ्गस्यार्थः ==
==शिक्षा==▼
अङ्गशब्दस्य व्युत्पत्तिलभ्यः अर्थोऽस्ति - 'उपकारकः’ - 'अङ्ग्यन्ते ज्ञायन्ते अमीभिरिति अङ्गानि॥' अर्थाद् येन कस्याऽपि वस्तुनः स्वरूपज्ञाने साहाय्यं प्राप्यते तदेव अङ्गमिति कथ्यते ।
वेदः स्वयमेवैकः दुरूहो विषयोऽस्ति । तदर्थज्ञाने, तस्य कर्मकाण्डस्य प्रतिपादने यानि उपयोगीनि शास्त्राणि सन्ति, तान्येव वेदाङ्गानि भवन्ति ।
== आवश्यकता ==
वेदस्य यथार्थज्ञानलाभाय षण्णां विषयाणां ज्ञानमपेक्षितं भवति । वेदमन्त्राणाम् अवितथोच्चारणमेव प्रथममावशयकं भवति। शब्दमयमन्त्राणां यथार्थोच्चारणाय प्रवर्तमानं वेदाङ्गं 'शिक्षा' इत्यभिधीयते । वेदस्य मुख्यप्रयोजनं वैदिककर्मकाण्डस्य यज्ञयागस्य च यथार्थानुष्ठानमस्ति । अस्मिन्नर्थे प्रवृत्तमङ्गं 'कल्प' इति कथ्यते । वेदानां रक्षकत्वाद् वेदार्थावबोधने सहायकत्वात् प्रकृतिप्रत्ययोपदेश-पुरःसर-पदस्वरूप-प्रतिपादकत्वादर्थनिर्णयनकृत्साधनेष्वन्यतमसाधनत्वेन प्रयुक्तत्वाद् व्याकरणं नाम वेदाङ्गं नितान्तमेव महनीयं श्रेष्ठञ्च अङ्गमङ्गेषु स्मृतम् । निरुक्तस्यास्ति विषयः — वैदिकपदानां व्युत्पादनम् । निरुच्यते निश्शेषेणोपदिश्यते तत् तदर्थावबोधनाय पदजातं यत्र तन्निरुक्तमिति कथ्यते । वेदाः – सन्ति छन्दोबद्धाः । अतः तेषाम् उच्चारणनिर्मित्ताय छन्दोज्ञानं नितरामपेक्षितम् । वरुणस्य विषये शुनःशेपऋषेः प्रख्यातोऽयं मन्त्रोऽस्ति—
'''<nowiki/>'निषाद घृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा॥ साम्राज्याय सुक्रतुः॥''''
यज्ञभागाः बहुविधाः सन्ति। केचन यज्ञाः एवंविधा विधाने नीताः, ये संवत्सरसम्बन्धिनः सन्ति । केचन क्रतुसम्बन्धिनो वर्तन्ते । केचन च तिथि-मास-पक्षनक्षत्रपरकाः सन्ति । तस्माज्ज्यौतिषं नाम वेदाङ्गमपि नैजं वैशिष्ट्यं निदधाति ।
संक्षेपेण वैदिकमन्त्राणामुचितोच्चारणाय शिक्षायाः, कर्मकाण्डस्य यज्ञीयानुष्ठानस्य च निमित्ताय कल्पस्य, शब्दानां रूपज्ञानाय व्याकरणस्य, अर्थज्ञानाय निर्वचनाय च निरुक्तस्य, वैदिकच्छन्दसां ज्ञानलाभाय छन्दसः, अनुष्ठानस्योचितकालनिर्णयार्थं च ज्योतिषशास्त्रस्य प्रयोजनमस्ति ।
आधुनिकानामितिहासकाराणां कथनमिदं यत् षण्णामपि वेदाङ्गानां निर्माणं वैदिकयुगस्य उत्तरार्द्धभागेऽभवत् । शिक्षा, व्याकरणं, कल्पः, निरुक्तं, छन्दः, ज्यौतिषं इत्येतानि वेदाङ्गानि सन्ति। पाणिनीयशिक्षा प्राह -
'''छन्दः पादौ तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते।'''
'''ज्योतिषामयनं चक्षुर्निरुक्तं श्रौतमुच्यते।।'''
'''शिक्षा घ्रणां तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्मृतम्।'''
'''तस्मात् साङ्गमधीत्यैव ब्रह्मलोके महीयते।।'''<ref>'''(पा. शि. ४१/४२)'''</ref>
पतञ्जलिना अपि उक्तम् - 'ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च' (पस्पशाह्निके)।
षण्णामप्येतेषां वेदाङ्गानाम् उल्लेखो [[गोपथब्राह्मण]]<nowiki/>-[[बौधायनधर्मसूत्रम्|बौधायनधर्मसूत्र]]<nowiki/>-[[गौतमधर्मसूत्रम्|गौतमधर्मसूत्र]]<nowiki/>-[[रामायणकथामञ्जरी|रामायण]]<nowiki/>समेषु प्राचीनग्रन्थेषूपलभ्यते । बुद्धावतारात्प्राग्वर्त्तीकालात् उत्तरवैदिककालत्वेन अनुमीयते। वेदानां भाषा भावश्च उभावपि दुरूहौ स्तः तस्माद् वेदार्थावगमनाय वेदाङ्गानामपेक्षा भवति ।
▲== शिक्षा==
{{Main|शिक्षा}}
शिक्षानाम तच्छास्त्रं येन वेदमन्त्राणामुच्चारणं शुद्धं सम्पाद्येत । वेदे स्वरस्य प्राधान्यं वर्तते, स्वरज्ञानं च शिक्षाऽऽयत्तम्, अत एवेदं शिक्षाशास्त्रं वेदाङ्गम् । शिक्षाशास्त्रप्रयोजनं तैत्तिरीयोपनिषदारम्भे उक्तं, यथा —
'''<nowiki/>'अथ शिक्षा व्याख्यास्यामः - वर्णः, स्वरः, मात्रा, बलम्, साम, सन्तान इत्युक्तः शिक्षाध्यायः॥''''
तत्र वर्णोऽकारादिः, स्वरोदात्तादिः, मात्रा ह्रस्वादिः, बलं स्थानप्रयत्नौ, साम निषादादिः, सन्तानो विकर्षणादिः । एतदवबोधनमेव शिक्षायाः प्रयोजनम् ।
यथा वैदिकविधीनां सम्पादनार्थं [[ब्राह्मणम्|ब्राह्मणग्रन्थाः]] उपयुज्यन्ते, तथैवोच्चारणप्रयोजनेन शिक्षायाः उपयोगो वाञ्छच्यते । वेदानां वैदिकसाहित्यस्य वा अध्ययनाध्यापनविषयकविधीनां निर्देशः शिक्षाशास्त्रे कृतः । शिक्षा स्वरवर्णाद्युच्चारणानि केन प्रकारेण कर्त्तव्यानीत्येतस्मिन् विषये उपदिशति । [[सायण]]<nowiki/>स्य ऋग्वेदभाष्यभूमिकायामुक्तम् -
'''<nowiki/>'स्वरवर्णायुच्चारणप्रकारो यत्र शिक्ष्यते उपदिश्यते सा शिक्षेति''''
वेदपाठावसरे शुद्धमुच्चारणं स्वरक्रिया च युक्ता काम्येते। अशुद्धोच्चारणयुक्तो भ्रष्टस्वरश्च वेदपाठो महद् दुष्फलं जनयति । यज्ञयागोपासनादिकं यत्कार्यमिष्टलाभाय क्रियते, तस्माद्विशिष्टलाभो न कदापि अशुद्धेनोच्चारणेन समवाप्तः सञ्जायते । तद्विधमशुद्धोच्चारणयुतं कार्यं तु विपदां महतीम् उत्पादयति। श्रूयते यत् पुरा 'इन्द्रशत्रुर्वधस्व' इत्यस्य मन्त्रस्य अशुद्धोच्चारणं कृतमभूत्, तेन यजमानम्प्रति तदनिष्टकारकमसिद्धयत् । [[पाणिनीया शिक्षा|पाणिनीयशिक्षा]]<nowiki/>यामुक्तम् --
'''<nowiki/>'मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा, मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह।'''
'''स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति, यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्॥''''
==कल्पः==▼
{{Main|कल्पः}}
कल्पः वेदानां द्वितीयमङ्गमस्ति । ब्राह्मणकाले यागस्य तावान् प्रचारः जातः यत्, तेषां यथावज्ज्ञानाय पूर्णपरिचयप्रदायकग्रन्थानाम् आवश्यकता अनुभूयते स्म, तामेव आवश्यकतां स्वल्पैः शब्दैः पूरयितुं कल्पसूत्राणि विरचितानि । वेदविहितानां कर्मणां व्यवस्थापनं क्रमपूर्वकं कल्पशास्त्रे कल्पितम्। उत्तञ्च - 'कल्पो वेदविहितानां कर्मणामानुपूष्येण कल्पनाशास्त्रम्।'
== व्याकरणम्==▼
{{Main|व्याकरणम्}}
व्याकरणं नाम [[वेद|वेदा]]<nowiki/>नां रक्षकत्वाद् वेदार्थावबोधने सहायकत्वात्, प्रकृति-प्रत्यय-उपदेश-पुरस्सरपदस्वरूप-प्रतिष्ठापकत्वाद् अर्थनिर्णयनकृत्साधनेषु अन्यतमसाधनत्वेन प्रयुक्तत्वाद् वेदाङ्गस्य किञ्चन अङ्गम्।
==निरुक्तम्==
{{Main|निरुक्तम्}}
निरुक्तं [[निघण्टुः|निघण्टो]]<nowiki/>र्महत्त्वपूर्णा टीकाऽस्ति । निरुच्यते निश्शेषेण उपदिश्यते तत् तदर्थावबोधनाय पदजातं यत्र तत् निरुक्तमिति कथ्यते । निरुक्तं यस्मिन्नाधारे प्रवृत्तं भवति — अर्थात् प्रत्येकं संज्ञापदं धातुना व्युत्पन्नोऽभवत् इत्याधारस्तु नितान्तं वैज्ञानिकमस्ति । अस्यैव सम्प्रति नामास्ति ‘[[भाषाविज्ञानम्]]' । अस्योन्नतिः पाश्चात्यजगति शतवर्षाभ्यन्तरे अभवत् । त्रिसहस्रवर्षं प्राग् वैदिकाः ऋषयः अस्य शास्त्रस्य सिद्धान्तानां वैज्ञानिकरीत्या निरूपणं कृतवन्तः । भाषाशास्त्रस्य इतिहासे भारतवर्षे एव अस्य मूलोद्गमस्थानमस्ति । निरुक्तस्य आरम्भेऽस्य विषयस्य येषां नियमानां प्रतिपादनं समुपलब्धं भवति, तत्तु विशेषरूपेण महनीयमस्ति।
▲==व्याकरणम्==
==छन्दः==
▲==कल्पः==
{{Main|छन्दः}}
छन्दो वेदस्य पञ्चमाङ्गमस्ति । वेदाः सन्ति छन्दोबद्धाः, अतः तेषामुच्चारणनिमित्ताय छन्दोज्ञानं नितरामपेक्षितम्। छन्दोभिधेनैतेनाङ्गेन छन्दसा सर्वेषामुच्चारणस्य विधिः, तदगतिप्रकारः, तद्गानरीतिश्च विदिता भवति। तस्माद्वैदिकमन्त्रोच्चारणप्रयोजनेन तदध्ययनं पूर्वमुचितम् । विना छन्दोज्ञानं यो वेदाऽध्ययनयजनयाजनादिकार्याणि करोति, तस्य तानि सर्वाणि कार्याणि न भवन्ति फलदायकानि । स्पष्टतया [[कात्यायन|कात्यायनेन]] उक्तम् -
'''<nowiki/>'यो ह वा अविदितार्षेयच्छन्दो दैवतब्राह्मणेन मन्त्रेण याजयति वा अध्यापयति वा स्थाणुं वर्च्छति गर्त्ये वा पात्यते प्रमीयते वा पापीयान् भवति।''''<ref>( सर्वानुक्रमणी १।१ )</ref>
==ज्योतिषम्==
|