एम् एन् श्रीनिवास
एम एन श्रीनिवासः
| एम् एन् श्रीनिवास | |
|---|---|
| जन्म |
एम् एन् श्रीनिवास १६ नवेम्बर् १९१६  |
| मृत्युः |
३० नवेम्बर् १९९९ (आयुः ८३) |
| देशीयता | भारतीयः |
| शिक्षणस्य स्थितिः |
ऑक्सफ़र्ड विश्वविद्यालय, मुंबई विश्वविद्यालयम्, एलफिंस्टन महाविद्यालय |
| वृत्तिः | समाज विग्न्यनिः |
| Notable work |
Marriage and Family in Mysore (1942) Religion and Society Among the Coorgs of South India (1952) Caste in Modern India and other essays (1962), Asia Publishing House The Remembered Village (1976, reissued by OUP in 2013) Indian Society through Personal Writings (1998) Village, Caste, Gender and Method (1998) Social Change in Modern India The Dominant Caste and Other Essays (ed.) Dimensions of Social Change in India |
परिचेय:
सम्पादयतुमैसूरु नरसिंहचार् श्रीनिवासः इति तस्य पूर्णनाम। सः भारतीय समाजशास्त्रज्ञः आसीत् । मत व्यवस्या वैदेशीकरणं इत्यदि विषये प्रतिषेधं प्रकटयन् सामूह्परिष्कर्ता / समाजह्परिष्कर्ता अभवत्। संस्कृतवत्करणे प्रतिज्ञाबद्दः सामह्ज प्रवर्तकः च आसीत्।
सेवनरेग
सम्पादयतुजन्मना ब्रह्माण: स मुम्बई विश्वविद्यालयत् समाजशास्त्रे "डोक्टरेट" बिरुदं सम्पादितवान्। सः (family and marriage in Mysore) "फामिलि च मारियेज् इन् मैसूरू " कुटुम्बं च विवाहावसरे" इति विषये किमपि पुस्तके प्रसाधीकृतवान्। मुम्बई विश्वविद्यालयन् पि.एच्.डी कृत्वा अनन्तरे १९४० तम वर्षस्य अन्तिमघट्टे ओक्सफोई विश्वविद्यालयाम् ( oxford university) उपडि पठनं आरब्धवान्। तत् पठनं तस्य आशयलोकं विपुलीकृतं। देहली, वडोदरा , बेङ्गलूरु आदि विश्वविद्यालयां तस्य सेवनं स्तुत्यर्हंः।
योगदानं
सम्पादयतुभारतीय समाजशास्त्रे तथा समाजयनरवंशशास्त्रे च तस्य योगदानं अमूल्यः एव । सः भारते प्रसिद्धंः नरवंशशास्त्रज्ञः तथा समाजशास्त्रेज्ञः च अासीत् इति तस्य चरमप्रसङ्गे उल्लिखितः। तस्मिन् विभागे तस्य योगदाने अतुल्यः,विभिन्नः च। द्वितीयलोकमहायुद्धस्य अन्तिमघट्टे पाठयपद्धतीरुपवत्करणे असामान्य धीरता प्रकटयन् सः पाठयविषये परिष्करणे समाजशास्त्रज्ञः इति रीत्या तस्य व्यक्तित्वं प्रकटितवान्। तदानीं आङ्गलसाम्राज्यत्व शासनाय (Hindu law) हिन्दुमतनियमस्य, आचार्चस्य च विशदीकरणाय अवकशं (Brahman) ब्रह्मण/पण्डिते निक्षिप्त:। साम्राज्यत्व कालघटटे ब्रह्मणाः पण्डिताः च आङ्गलसाम्राज्यत्व् शासनाय हिन्दु नियमस्य आचार्चस्य च व्यास्याता: अभवत। भारतीय समाजस्य साम्राज्यत्व पूर्वधारणः अमेरिक्काराज्ये तथा दक्षिणएष्यायां च संस्कृतपठनं समकालीन सम्भवान् समायोजितुं हेतुः अभवत। भारतीय समाजयव्यवस्था इत्यतः इन्डोलजियाः (Indology) सोष्योलज्याः च मिश्रितः। अमेरिक्काराज्ये तथा सर्वलोकेषु दक्षिण भारत ओधोगिक तेत्रेषु च विधमानेषु भारतीय समाज प्रति साम्राज्यत्वे निगमनाः संस्कृतपठन संयोजने आनयत्। भारतीय समाजशास्त्रं भारतचरित्रस्यां तथा समाजशास्त्रस्य च संयोजनं अविष्यत् इति सः अचिन्तयन्। तस्य विधार्थि वेदनं भारतीय समाजस्य उज्ज्वलमातृक अभवत्। तस्मिन् हिन्दुसमाजस्य धिषणापर असाधारण पाटवं प्राकटयन्। भारतीय नियमसामजिकानां मात्सर्ये मन व्यवस्थायां तस्य दर्शनपाटवं प्रसिद्धमेव। भारतीय समाजस्य समाजहयद्यटना साक्षात्कृत्य सः तत् जनातिपत्य राष्ट्रे एकः विभवः इति साक्ष्चरूपेण प्रादर्शयत्। साङ्कल्पितां सः अनिन्दत्। तस्य नीतिः, समत्वं, दारिद्रयनिर्माजनं आदि आशायाः अधः कृततलेषु अपि परीक्षणे कृत्वा प्रादर्शयत्। सः मतचिन्तां सामूहिकचिन्तारुपेण अदर्शयत्।
पद्दतिशस्त्रं
सम्पादयतुतस्य लेकनेषु केचित् मतव्यवस्था स्थाप्नाय एव इति द्रुष्टं शवयते। देशिय उद्रग्रथनं प्रति तस्य लेकनं अन्यविषये नव सान्केतिक विद्यां आरचयत्। तस्य पद्दतिशस्त्रं नव दार्शनिकता च मतव्यवस्थां प्रति पटनं कृत्वा भारतीया: गवेषकेषु तत् उपचकार। तस्य स्मरणग्रमं[१९७६] श्रेष्टमात्रुका अभवत्। १९४८ - तमे वर्षे ग्रामप्रदेशे वसनं कुव्रन् एकादशमासपर्यन्त [११] पटनमेव तस्य अटिस्थानविषय:।
पुरस्कार:
सम्पादयतुश्रिनिवास: अनेक पुरस्कारेण आदृत:। मुम्बई सर्वकलाशालात् , रोचल् अन्त्रोपोलजिकल् इन्स्टिटूट् प्रत्न्य सर्वकार: आदि तेषु प्रसिद्ध:। भारतिय राजपालकात् पद्मभूषण पुरस्कार: च स: सम्पादितवन्। स: सुप्रसिद्द ब्रिटीष अकादमि , अमेरिकन् अकादमि ओफ़् आर्ट् अन्ड् सयन्स् आदि स्थापने भहुमान्य विदेश अहगत्वेन प्रावार्तयत।
मनव्यवस्थां प्रति आरोपणसमीपनः
सम्पादयतुआरोपणात्मक समीपनं स्वीकृृत्य पण्डिता: मन आरोपणे तस्य व्यक्तित्वं प्रादर्शयत् । तथापि ने आरोपणे कोऽपि विषये तस्य अभिप्रायं प्राकटयन् तस्य परस्परं बाधने इति ने परिशोधनां कुर्वन्ति । १९५० -तमे श्रीनिवसस्य लेखने विविध जातिबन्धघटनायां तस्य आरोपणानां दर्शन॓न मिरीक्शणं कुर्वन्ति । श्रीनिवासस्य लेखनेषु दृृश्यमानः स्थानत्वात्मकथा संस्कृतिकरणमेव इति दृश्यते । संसकृतीकरणे इत्यतः एक मनविभागे स्थित्वा अधिकार श्राण्यां तथा मनव्यवस्थां प्रति आरोपणे कर्तुम् च ते शक्नाः । नीच आरोपणानां तिरस्कारेण तथा उच्च आरोपणानां स्वांशीकरणं च तस्य लक्ष्यः । तत् सस्यभोजनसम्प्रदायं, वैट्कोलर् सेवनरेगं आदि विषयेषु अभिवृद्धिं प्राप्तुं प्रयोजनं करोति । प्रबल मनसिद्धान्तः एव तस्य सिद्धन्तः ।
आधारग्रन्था:
सम्पादयतु<"Indian sociological thought, 2008, B.K Nagla,Rawat publication,New Delhi">