कालिदासस्य उपमाप्रसक्तिः
अयं लेखः विकिपीडिया-विश्वकोषस्य अन्यलेखैः सह संयोजनीयः । सन्दर्भानुगुणं परिसन्धयः योज्यन्ताम् । तेन (फ़ेब्रुवरि २०१४) |
स्थूलाक्षरैः युक्तः भागः'वलिताक्षराणि= उपमा कालिदासस्य =
उपमा कालिदासस्य इति प्रख्याता उक्ति:।
भणितं च
- उपमा कालिदासस्य भारवेरर्थगौरवम्।
- दण्डिन: पदलालित्यम् माघे सन्ति त्रयो गुणा:।।
अत्र प्रथमे चरणे यदुपमेयं तदेव द्वितीये उपमानम् अस्ति। एतदेव परिवर्तनम् उत्तरेषु चरणेषु भवति। अत एषा रशनोपमा इति उच्यते ।
आकारसदृशप्रज्ञ: प्रज्ञया सदृशागम:।
आगमै: सदृशारम्भ आरम्भ सदृशोदय:।।
रघुवंशे महाकवि: कालिदास: नन्दिन्यै धेन्वे संध्याया: औपम्यं ददाति।
- पुरस्कृता वर्त्मनि पार्थिवेन प्रत्युद्गता पार्थिवधर्मपत्न्या।
- तदन्तरे सा विरराज धेनुर्दिनक्षपामध्यगतेव संध्या ।।
अपरे स्थाने महाकवि: रघुवंशे राज्ञ: दिलीपस्य गर्भवत्या: सुदक्षिणाया: एतादृशं वर्णनं करोति।
शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन साऽलक्ष्यत लोध्रपाण्डुना।
तनुप्रकाशेन विचेयतारका नृप: ससत्वां महिषीममलक्ष्यत।।
निधानगर्भामिव सागराम्बराम् शमीवाभ्यन्तरलीनपावकाम् ।
नदीमिवान्त:सलीलां सरस्वतीं नृप: ससत्वां महिषीममन्यत ।। अत्र उपमेयाया: महिष्या: बहूपमानत्वात् मालोपमाऽलङ्कार: वर्तते ।
रुपं तदोजस्वी तदेव वीर्यं तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् ।
न कारणात्स्वाद्बिभिदे कुमार: प्रवर्तितो दीप इव प्रदीपात् ।।
सञ्चरिणी दीपशिखेव रात्रौ यं यं व्यतीयाय पतिं वरा सा ।
नरेन्द्रमा र्गात् इव प्रपेदे विवर्णभावं स स भूमिपाल:।।
प्रमुदितवरपक्षमेकतस्तत्क्षितिपतिमण्डलमन्यतो वितानम्।
उषसि सर इव प्रफुल्लपद्मं कुमुद्वनप्रतिपन्ननिद्रमासीत् ।।
प्रतियोजयितव्यवल्लकीसमवस्थामथ सत्वविप्लवात् ।
स निनाय नितान्तवत्सल: परिगृह्योचितमङकमङगनाम् ।।
प्राप्तानुग: सपदि शासनमस्य राजा
संपाद्य पातकविप्लुतधृतिर्निवृत्ति:।
अन्तर्निविष्टपदमात्मविनाशहेतुम्
शापं दधज्ज्वलनमौर्वमिवाम्बुराशि:।।
ता नराधिपसुता नृपात्मजैस्ते च ताभिरगमनकृतार्थताम् ।
सोऽभवद्वरवधूसमागम: प्रत्यप्रकृतियोगसंनिभ:।।
ते चतुर्थसहितास्त्रयो बभु: सूनवो नववधूपरिग्रह:।
सामदानविधिभेदविग्रह: सिध्दिमन्त इव तस्य भूपते:।।
तस्मिन्गते विजयिनं परिरभ्य रामं
स्नेहादमन्यत पिता पुनरेव जातम्।
तस्याभवत्क्षणशुच: परितोषलाभ:
कक्षाग्निलंघिततरोरिव वृष्टिपात:।।
आसीदासन्ननिर्वाण: स दशानमुपेयिवान् ।
निविष्टविषयस्नेह: प्रदीपार्चिरिवोषसि।।
तद्गीतश्रवणैकाग्रा संसदश्रुमुखी बभु:।
हिमनिष्यनदिनी प्रातर्निवातेव वनस्थली।।
अवृष्टिसरम्भमिवाम्बुवाहमपामिवाधारमनुत्तरंगम्।
अन्तश्चराणां मरुतान्निरोधान्निवातनिष्कम्पमिवप्रदीपम्।।
व्योम पश्चिमकलास्थितेनदु वा
पंकशेषमिव घर्मपल्वलम् ।
राज्ञि तत्कुलभूत्क्षयातुरे
वामनार्चिरिव दीपभाजनम् ।।
सा संभवद्भि: कुसुमैर्लतेव ज्योतिर्भिररुद्यद्भिरिव त्रियामा ।
सरिद्विहंगैरिव लीयमानैर् आमुच्यमानाभरणा चकाशे ।।
प्रदक्षिणप्रक्रमणात् कृशानोर् उदर्चिषस्तन्मिथुनं चकाशे।
मेरोरुपान्तेष्विव वर्तमानं अन्योन्यसंसक्तमहस्त्रियामम् ।।
गत एव न निवर्तते स सखा दीप इवानिलाहत:।
अहमस्य दशेव पश्य मामविषह्यव्यसनेन धूमिताम्।।
हैमं फलं हिमगिरेर्लतेव विकस्वरं नाकनदीव पद्मम्।
पूर्वेव दिग्नूतनमिन्दुमाभात्तं पार्वती नन्दनमादधाना ।।