जापानस्य संस्कृतिः साहित्यं च

जापानी-संस्कृतिः साहित्यं च सहजतया महत्त्वाकांक्षी-सामाजिक-अध्ययन-पाठ्यक्रमेण निरूपयितुं शक्यते, यत् चिते देशस्य संस्कृतेः साहित्यस्य च सर्वाणि आवश्यकानि पक्षानि परिचाययितुं केन्द्रितम् अस्ति।

परिचयः

जपान्-देशः एकः प्राच्यदेशः इति प्रसिद्धः अस्ति यः स्वसंस्कृतेः उच्चतमस्तरे अभ्यासं करोति, यद्यपि सः आधुनिकविश्वस्य भागः अस्ति। सहस्रशः वर्षाणि यावत् विद्यमानां अस्माकं संस्कृतिः सामञ्जस्येन, आदरेन, सौन्दर्येण च विशिष्टा अस्ति। जापनीस्-रीतिरिवाजाः, विश्वासाः च चाय-समारोहम् इव औपचारिकानि भवितुम् अर्हन्ति, तथा च अनिमेटेड्-श्रृङ्खलाः, कामिक्स् च इव समकालीनाः भवितुम् अर्हन्ति। उत्तरवर्ती तु सर्वदा राष्ट्रिय-चेतना-निर्माणे सहायकः अस्ति, तथा च जापनीस्-इतिहासस्य विभिन्नेषु कालेषु विकसितः अस्ति, प्रासङ्गिकान् सामाजिकान् दार्शनिकान् च परिवर्तनान् प्रस्तावयति।

(a) सद्भाव और सम्मान

जापनीस्-संस्कृते "वा" इति प्राथमिकं सिद्धान्तम् अस्ति, शब्दस्य एव अर्थः सामञ्जस्यः इति। एषा संकल्पना सामरस्य, ऐक्यं, ऐक्यं च स्थापयितुं, समाजे संघर्षं परिहर्तुं च महत्त्वं ददति। जापनीस्-जीवनस्य प्रायः सर्वेषु क्षेत्रेषु एतत् द्रष्टुं शक्यते-जनानां दैनन्दिनसम्प्रेषणे, जापानी-समुदायानां कार्यस्थानानां च व्यवस्थायां च। जपान्-देशस्य शिष्टाचारेषु, कलासु, वास्तुकलायां च विनम्रताम्, आज्ञापालनम्, वृद्धानां प्रति आदरः, परम्पराः, प्रकृतिः च उत्तमरूपेण प्रतिबिम्बन्ति।

(b) पारम्परिकः वास्तुकलाः

जपान्-देशस्य वास्तुकला जापानी-सौन्दर्यशास्त्रस्य यथार्थ अभिव्यक्तिः अस्ति-स्वच्छं, प्राकृतिकं, तथा च सर्वदा परितः स्थितस्य पर्यावरणस्य अनुरूपम्। मिङ्का इतीदं काष्ठ-निर्माणेन निर्मितं पुरातनं जापनीस्-गृहम् अस्ति, यत्र कागदेन वेणुना च उपयोगाय विशेषम् महत्त्वं दीयते। एतादृशं गृहं प्रकृत्या सह समन्वयाय निर्मितम् आसीत्। केषुचित् प्रसिद्धेषु वास्तुकलात्मकविशेषेषु शोजी इति नाम्ना प्रसिद्धानि स्लैडिङ्ग्-द्वाराणि, टाटामी-म्याट्-फ्लोर्, अपि च प्रकाशस्य वायुप्रवाहस्य च अनुमतिं ददत्यः विस्तृतानि, मुक्तानि स्थानानि च सन्ति। जापानी-वास्तुकला मन्दिराणि, तीर्थस्थानानि, यथा शिन्टो-तीर्थस्थानानि, बौद्ध-मन्दिराणि च विना अपूर्णम् अस्ति। पगोडा इत्यादीनि भवनानि जापान्-देशस्य धर्मस्य संस्कृतेः च पक्षाणां प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति।

(c) उत्सव एवं समारोह

जापान्-देशे अनेकाः सुन्दराः जीवन्तः च उत्सवाः सन्ति ये प्रकृत्या आत्मिकक्षेत्रेषु च संस्कृत्याः मोहं प्रदर्शयन्ति। वसन्तोत्सवे आयोजिते हनमी-पर्वणं स्वीकरोतु, यः पुष्पानां, विशेषतः चेरी-पुष्पाणां सौन्दर्ये समर्पितः अस्ति, यः अस्थायित्वस्य प्रतीकः अस्ति। ओबोन्-उत्सवः, बौद्ध-उत्सवः, पूर्वजानां आत्मानां सम्मानं करोति, क्योटो-नगरे गियोन्-मत्सुरी इति जपान्-देशस्य प्राचीनतमेषु बृहत्तमेषु च उत्सवेषु अन्यतमः अस्ति, यत्र शुद्दीकरणं, सौभाग्यस्य स्वागतम् च आचर्यते।

अन्यः महत्त्वपूर्णः सांस्कृतिकः क्रियाकलापः चाय-समारोहः अस्ति, यः चनोयु अथवा साडो इति कथ्यते। चाय-समारोहस्य उत्पत्तिः ज़ेन-बौद्धधर्मे अस्ति, औपचारिकतायां च अन्तर्भवति, सरलतायां लावण्यतायां च केन्द्रिता अस्ति। मिष्टान्नानि पालयित्वा आतिथेयः अतिथिनां कृते पौडर्-ग्रीन्-टी इतीदं सुनिर्दिष्टरूपेण सज्जीकरोति, येन आतिथेयस्य अतिथीनां च मध्ये आदरः सन्तुलनं च दृश्यते।

(d) कला एवं शिल्प

यथा सुलेखनं, चित्रकला, शिल्पकला, तथा च जापानी-सौन्दर्यशास्त्रस्य अन्यानि पक्षानि, इकेबाना, ओरिगामी, बोन्सायी च सामञ्जस्यं, सरलतां, प्राकृतिकसौन्दर्यस्य प्रशंसां च प्रतिबिम्बयन्ति। इकेबाना इति पुष्पाणां, पादपानां च प्राकृतिकसौन्दर्यस्य प्रकाशार्थं सरलतया व्यवस्थां कर्तुं कला अस्ति। चीनदेशस्य कागद-छेदनात् उद्भूतम् ओरिगामी, सरलपत्रात् फोल्डिङ्ग्-माध्यमेन अद्वितीयं सुन्दरं च आकृतिं निर्माति।

जपान्-देशः प्रदर्शनकलायाः कृते अपि प्रसिद्धः अस्ति। नोह्, कबुकी च जापानी-नाटकस्य लोकप्रियरूपौ स्तः। नोह्-रङ्गमञ्चः कठोरः, मन्दः, भव्यः, प्रायः गम्भीरः च भवति, यदा तु काबुकी अधिकशक्तिशालिनी अस्ति, अतिरञ्जित-वेषैः, अतिशयोक्तियुक्त-भावैः च युक्ता अस्ति।

जापनीस्-भाषायां उरुशी इति नाम्ना प्रसिद्धायां लाकर्-वेयर् इत्यस्मिन्, उरुशी-वृक्षस्य रसेन निर्मितानां लाकर्-स्तरयुक्तानां लेप-काष्ठं, वेणुः, अन्यानि वा सामग्रयः अन्तर्भवन्ति। परिणामः अस्ति यत् प्रायः सुवर्ण-रजत-वर्ण-चूर्णानां जटिलविन्यासैः अलङ्कृतः चकचकीतः, चिरस्थायी पृष्ठभागः अस्ति। लाकर्-वेयर् इत्यस्य उपयोगः सामान्यतः पात्राणि, ट्रे, पेटिकानि, अन्यानि अलंकारिकानि वा क्रियात्मकानि वा वस्तूनि निर्मातुं भवति। एतत् कलारूपम् सहस्रवर्षपूर्वम् अस्ति, तस्य यथार्थतायाः सौन्दर्यस्य च कृते प्रशंसितम् अस्ति।

जापनीस्-संस्कृते विशेषतः किमोनो इत्यादीनां पारम्परिकवस्त्राणां निर्माणे वस्त्राणि महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहन्ति। किमोनो इति जटिलरूपैः, सूक्ष्मशिल्पेन च युक्तं विस्तृतं वस्त्रम् अस्ति। प्रयुक्ताः क्षौमवस्त्राणि प्रायः हस्तवर्णीयाः, सूक्ष्मतया परिचर्यया च बुणाः भवन्ति। एकः प्रसिद्धः वस्त्र-तन्त्रः शिबोरी इति अस्ति, यत् विशिष्टानि प्रतिरूपाणि निर्मातुं टै-डैयिङ्ग्-वस्त्रस्य विधिः अस्ति। अन्यत् क्योटो-नगरस्य ब्रोकेड्-वेष्टनं (निशिजिन्-ओरी) अस्ति, यत् विलासितापूर्णानां, प्रतिरूपयुक्तानां क्षौम-वस्त्राणां कृते प्रसिद्धम् अस्ति। फ़ुरोशिकी इति पारम्परिकं जापनीस्-आवरणं वस्त्रम् वस्त्रकलायाः अपरं उदाहरणम् अस्ति। उपहारानां, वस्त्राणां, वस्तूनां वा आवरणं कर्तुं अस्य उपयोगः भवति, तथा च जटिलानि प्रतिरूपाणि, विन्यासानि च दर्शयितुं शक्नोति, येन तत् क्रियात्मकं कलात्मकं च भवति।

ङ) आधुनिकसंस्कृतिः तथा साहित्यः अनिमे तथा मङ्गा

यद्यपि प्राचीनलोकस्य भागः अस्ति तथापि जापानी-संस्कृतिः समकालीन-पाप्-संस्कृतेः अत्युत्तमे स्थाने अस्ति। अनिमे इति दूरदर्शन-धारावाहिषु चलच्चित्रेषु च अनिमेशन् इत्यस्य एकः प्रकारः अस्ति, यदा तु मङ्गा इति कामिक्-पुस्तकम् अस्ति, जपान्-देशे उत्पन्नं साहित्यकर्म महत्त्वपूर्णं वैश्विकसंस्कृतिः अभवत्। स्पिरिटेड् अवे इत्यादीनि अनिमेटेड्-चलच्चित्राणि, कार्टून्-चित्राणि, नरुटो तथा अट्याक् आन् टैटान्स् इत्यादीनि अनिमेटेड्-श्रृङ्खलाः च प्रसिद्धाः सन्ति। विविधवर्गेषु विद्यमानः माङ्गा इत्ययं सम्पूर्णे जगतः अपि प्रशंसकाः आकृष्टवान् अस्ति, यस्मिन् आक्शन्, साहसम्, रोमाण्टिक्, हरर् इत्यादीनि चित्राणि सन्ति।

जापानी-साहित्य-इतिहासः अनेकेषु वर्गेषु विभक्तुं शक्यते। 8 शताब्देः आरभ्य जापान्-देशः कोजिकी (प्राचीनविषयानां अभिलेखः), निहोन् शोकी (जापान्-देशस्य इतिवृत्तान्ताः) इति प्राचीनतमानां साहित्यग्रन्थाणां निर्माणम् अकरोत्, यानि जपान्-देशस्य पौराणिककथाः, इतिहासाः च सन्ति। एकादशशताब्द्यां मुरासाकी शिकिबू इत्यनेन रचितं द टेल् आफ् गेन्जी इति एकः स्वीकृतः उत्कृष्टकृतिः अस्ति, यस्य विश्वस्य प्रथमा उपन्यासस्य लेखनस्य श्रेयः अस्ति। अयं विशिष्टः ग्रन्थः वस्तुतः हेयन्-कालस्य राजसभाजीवनस्य निरीक्षणस्य सूचनात्मकः स्रोतः अस्ति।

मध्ययुगीनकाले, साहित्ये बौद्धधर्मस्य प्रवृत्तयः विकसिताः, तथा च द टेल् आफ् द हैक् इत्यादीनि अनेकानि साहित्य-कृतयः जीवनस्य अस्थायित्वस्य पक्षस्य वर्णनं कुर्वन्ति। एडो-काले हैक्-काव्यम् प्रमुखम् आसीत्, एतादृशः प्रसिद्धः लेखकः मात्सुओ बाशो आसीत्। तस्मिन् एव काले इहारा सैकाकु इत्यनेन लोकप्रियकथा अपि विकसिता।

आधुनिक-जापनीस्-साहित्यस्य जन्म मीजी-कालखण्डे (19 शताब्द्याः उत्तरार्धे) नट्सुमे सोसेकी तथा युकियो मिशिमा इत्येताभ्यां लेखकैः अभवत्, ये यूरोपीय-प्रतिमानैः सह लिखितवन्तः, परन्तु जपान्-देशस्य विषयान् स्पृशन्ति। आधुनिक-जापनीस्-ऐन्द्रजालिक-यथार्थवादः हारुकी-मुराकामी इत्यस्मिन् नेतृत्वे प्राप्तः अस्ति; मङ्गा इतीदं अधुना विश्वसाहित्यस्य महत्त्वपूर्णेषु खण्डेषु अन्यतमम् अस्ति, यत् अनेकान् सामाजिक-विषयान् स्पृशति।

उपसंहारः

जापनीस्-परम्पराः विशेषतः तस्य साहित्यं च वैविध्यपूर्णम् अस्ति तथा च प्राचीन-समकालीनयोः, पाश्चात्य-एशिया-विश्वस्य च सम्बद्धम् अस्ति। वास्तुकलायाः सौन्दर्यशास्त्रात् आरभ्य यत्र समाजे कानिचन मूल्यव्यवस्थाः चाय-समारोहैः सह सामञ्जस्येन प्रतिबिम्बिताः भवन्ति, जपान्-देशस्य साहित्यं यत् समकालीन-जगतः अपि विश्वं प्रति च्यालेञ् अकरोत्। हैकू इत्यस्य सरलतमं किन्तु गहनं काव्यम् अथवा मङ्गा इत्यस्य वास्तविकचित्रकथाः प्रकाशयन्तः पश्यन्ति यत् विश्वसमुदायस्य साहित्यस्य च कृते विशेषतः जापान्-देशस्य निवेशः महतः महत्त्वपूर्णः च अस्ति इति।