दत्तोपन्त ठेङ्गड़ी
| दत्तोपन्त बापुराव ठेङ्गड़ी | |
|---|---|
 स्वदेशी-आन्दोलनस्य प्रखरणेता,(जोधपुरे) दत्तोपन्तजीः। | |
| जन्मदिनम् | २० मार्गशीर्षपूर्वार्धम्, १९२० |
| जन्मस्थानम् | आर्वी, महाराष्ट्रम्, भारतम् |
| मरणदिनम् | १४ कार्त्तिकपूर्वार्धम्, २००४ |
| मरणस्थानम् | भारतम् |
| जन्मराज्यम् | महाराष्ट्रम् |
| विचारधारा | हिन्दुत्वम् |
| मतम् | हिन्दुधर्मः |
|
देशप्रेम की साकार अभिव्यक्ति है स्वदेशी। अनुवादः देशप्रेम्णः साकाराभिव्यक्तिः स्वदेशी अस्ति। | |
दत्तोपन्त बापुराव ठेङ्गड़ी हिन्दुत्वनिष्ठः, श्रमिकसङ्घस्य विश्वमान्यनेता च आसीत्। सः स्वदेशीजागरणमञ्चस्य, भारतीयमजदूरसङ्घस्य, किसानसङ्घस्य च संस्थापकनेता आसीत्। तस्य जन्म कार्तिकमासकम्, १९२० दीपावल्याः शुभदिवसे अभवत्। सः महाराष्ट्रस्य वर्धाजिलायाः आर्वीग्रामे अजायत । श्री दत्तोपन्तवर्यः राष्ट्रीयस्वयंसेवकसङ्घस्य प्रचारकः आसीत् आजीवनम् । सः भारतस्य सामाजिक-आर्थिकजीवनयोः अभूतपूर्वप्रभावम् अजनयत्।
इतिहासः
सम्पादयतुराष्ट्र ऋषिस्वरूपाणां स्वनामधन्यानां परम श्रद्धेय दत्तोपन्तठेंगड़ामहोदयानां जन्म १०-११-१९२० तमेवर्षे दीपावली महोत्सवे महाराष्ट्रस्य वर्धाजनपदस्य आर्वी नामके ग्रामे सञ्जातम्।दत्तोपंतमहोदयानां पिताश्री बापूराव दाजीबा ठेंगड़ी तत्कालीन: सुप्रसिद्धोऽधिवक्ता आसीत्। माता श्रीमति जानकी देवी सघनाध्यात्मिकाभिरूचिसंवलिता ललिता करूणावरूणालया आसीत् । सा च निष्ठया मनोयोगेन च भगवतो दत्तात्रेयस्य भक्तिमार्गे साक्षात् स्फुरन्ती भक्तिरिवं दत्तचित्ता आसीत् ।
श्रद्धेय दत्तोपंतमहोदयानां एकादश (११)कक्षापर्यन्तं शिक्षा आर्वी म्युनिशिपल हाईस्कूल नामके विद्यालये सम्पन्ना ।
बाल्यात प्रभृतिरेव एतेषां मेधावित्वस्य प्रतिभापुञ्जस्य नेतृत्वक्षमतायाश्च सर्वत्र चर्चा प्रसृता आसीत् ।
पञ्चदशवर्षीयो(१५) सन्नपि भवान् आर्वी क्षेत्रस्थ ‘वानरसेनाया:’ अध्यक्ष: सञ्जात: । आगमिनि वर्षे ‘म्युनिसिपल हाईस्कूल ‘छात्रसंघस्य अध्यक्षरूपेण चित: ।
१९३६तमे वर्षे नागपुरस्य ‘मोरिस कोलेज’ नामके महाविद्यालये प्रवेशं प्राप्य स्नातकपदवीं प्राप्तवान् तदनन्तरं नागपुरस्य ‘लॉ कोलेजत:’ एल.एल.बी. इति विध्युपाधिं प्रापतवान् । मोरिस कोलेज नामके महाविद्यालयऽध्ययनसमये भवान् सन्१९३६ त:१९३८ पर्यन्तं ‘हिनदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन एसोसियेशन’ नामकेन क्रान्तिकारि-संगठनेन सम्बद्धोऽभवत् ।
श्रद्धेयो दत्तोपन्तठेंगड़ी महोदय: बाल्यकालादेव संघशाखायां समायात: किन्तु नासीत पूर्वं नियमित: स्वयंसेवक: । एवं सत्यपि सहपाठिन: मुख्यशिक्षक: श्रीमोरोपन्तपिङ्गलमहोदयस्य सान्निध्ये दत्तोपन्तमहानुभावेन राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ शिक्षावर्गाणां तृतीयवर्षं यावत् शिक्षणक्रमं पूरितवान् । १९३६ त: नागपुरे अध्ययनार्थं निवसाद् माननीयमोरोपन्तमहोदयानां सान्निध्याच्च दत्तोपन्त: प्राप्तवान् । समृद्धं सौभाग्यं पूजनीयडाक्टरप्रवराणां परमपूजनीयानां आद्यसरसंघचालकानाञ्च दर्शनस्य श्रवणस्य च अनन्तरञ्चावाप्तं पूजनीयगुरूजीमहोदयानामगाधस्नेहाभिसिक्त सततं सन्मार्गदर्शन सौभाग्यम् ।
अक्तुबर मासस्य १४ दिनांके २००४ तमे वर्षे (अमावस्याम तिथौ) पुनानगरे श्रद्धेयो दत्तोपंत ठेंगड़ी महोदयो महानिर्वाणं लेभे ।
भारतीय ज्ञान विज्ञान संवलितं सर्वदा सर्वथा च राष्ट्रोन्नतिकारकं भवदीयं विचार दर्शनं सहस्रवर्षाणि यावदपि देशभक्तानां मार्गदर्शनं करिष्यति नात्र लेशमात्रपि संशयस्यावकाश: । भवल्लिखितानि प्राय:२०० पुस्तकरत्नानि सहस्रालेखाश्च पत्र पत्रिकासु प्रकाशितानि सन्ति । सत्ताधिकानि प्रतिवेदनानि प्रकाशितानि सन्ति ।
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघस्य प्रचारकः
सम्पादयतु२५-३-१९४२ दिनाङ्के संघप्रचारकस्य दायित्व स्वीकृत्य भवान् केरलप्रान्तेसंघविस्ताराय कालीकटं प्राप्तवान् । १९४२ त: १९४५ पर्यन्तं राष्ट्रीय स्वयंसेवकसंघस्य प्रचारक रूपेण यशस्विकार्यं जातं प्रपूर्य१९४५ त: १९४७ पर्यन्त कलकतानगरे संघ प्रचारकस्य दायित्वं सफलतया पूरितम ।
१९४८ त:१९४९ पर्यन्तं बंगाल – असम – प्रान्तयो: प्रचारकदायित्वं सम्पादितम् । समयेऽस्मिन् राष्ट्रीयपरिदृश्ये भारतविभाजनं पूज्यमहात्मागान्धिन:हत्ययोत्पन्नपरिस्थितिव्याघेन संघे आरोपित प्रतिबन्धविरूध:, देशभक्ते अन्यायकारि-प्रतिबन्धविरूद्ध देशव्यापी सत्याग्रह: सञ्जात: । अस्मिन्नेवान्तराले जूनमासे सर्वकारेण सह वार्तालापस्य घटनाक्रम: तीव्रतया संघटित: । श्रीवेंकटरामशास्त्रिण मध्यस्थतायां सर्वकारेण संघे समारोपितप्रतिबन्ध: प्रत्यावर्तित: ।
एतादृशीसंघर्षपूर्णे समये श्रद्धेयदत्तोपन्त ठेंगड़ी महोदयो बंगालप्रान्तादाइत: तथा ९-७-१०४९ दिनाङ्के अखिलभारतीय विद्यार्थी परिषद: स्थापनाया: औपचारिक घोषणा सञ्जाता दत्तोपन्त महोदयाय विद्यार्थीपरिषद: संस्थापकसदस्यरूपेण नागपुरविदर्भप्रदेशाध्यक्षरूपेण दायित्वं प्रदतम् । श्री दत्ता जी डिडोलकरमहोदयाय महामन्त्री दायित्वं तथा च श्री बबनरावपाठक महोदयाय सङ्गठनमन्त्रिदायित्वं प्रदतम् ।
सङ्घटनाः
सम्पादयतुसः भारतीयमजदूरसङ्घम्(१९५५), किसानसङ्घम्(१९७९), स्वदेशीजागरणमञ्चम्(१९९१), सामाजिक समरसता मञ्चं, पर्यावरण मञ्चं, अखिल भारतीय विद्यार्थिपरिषदं, अखिल भारतीय अधिवक्ता परिषदं, अखिल भारतीय ग्राहक पञ्चायतं भारतीय विचार केन्द्रञ्च समस्थापयत् ।
भारतीय मजदूर संघस्य संस्थापकः
सम्पादयतु१९४९ तमे वर्षे परम पूजनीयश्रीगुरूजी महोदयेन दत्तोपन्तमहोदय: श्रमिकक्षेत्रविषयाध्ययनार्थं प्रेरित: । इत्थं दत्तोपन्तस्य जीवने निश्चप्रचं नूतनाध्यायस्य प्रारम्भ इव सञ्जात: । इत्थं प्रतीयते यत् ‘श्रमिकान्दोलनं” दत्तोपन्तार्थमीश्वर प्रदत्तम् ।
विद्यार्थीपरिषदो जनजागरण कार्यक्रमेषु कांग्रेस-सम्बन्धितस्य “इण्डियन-नेशनलट्रेड यूनियन कांग्रेस (इंटक) इंटक प्रवेशं प्राप्तवान् । एतेषां प्रतिभाप्रकर्षेण संगठनकौशलेन च स्वल्पकाले एव इंटकसम्बद्धेर्नवसंख्याकसंगठनै: श्रद्धेय: ठेंगड़ी महोदय: निजपदाधिकारित्वेन स्वीकारित्वेन स्वीकृत: ।
१९५० तमे वर्षे अक्टूबर मासे श्री दत्तोपन्त महोदय: इंटकस्थ (संस्थाया:) राष्ट्रीयपरिषद: सदस्योऽभवत् एतेन सहैव मध्यप्रदेशीयइंटकसंगठनस्य प्रदेश मन्त्रित्वेन चित: । श्रद्धेय दत्तोपन्तमहोदयोऽवादीत् पूजनीय: गुरूजीमहोदयानामाग्रहोऽमासीत् यत् केवलम् इंटकस्य कार्यपद्धतिज्ञान न पर्याप्तम् कम्यूनिष्ट-सोशलिस्ट संगठनयो: कार्यपद्धतिज्ञानमपि परमावश्यकम् ।
श्रद्धेयो दत्तोपन्तमहोदयोऽस्यां दिशि प्रयत्नं प्रारब्धवान् । १९५२ त: १९५५ कालखण्डे श्री दत्तोपन्तमहोदय: कम्युनिष्ट प्रभावित आल इंण्डिया बैंक एम्पलाईज एसोशियेशन (ए.आई.बी.ई.ए.) नामकश्रमिकसंघस्य प्रान्तीय संगठनमंत्री सञ्जात: । १९५४ त: १९५५ तमे वर्षे आर.एम.एस. एम्पलाइज नामक पोस्टल मजदूर संगठनस्य केंद्रीयवृतस्य (सेन्ट्रल सर्किल) अद्येतनीय (मध्यप्रदेश – विदर्भ – राजस्थान प्रदेशानाम्) अध्यक्षोऽभवत । अस्मिन्नेव कालखण्डे १९४९ त: १९५१ पर्यन्तं श्री ठेंगड़ीमहोदय: कम्युनिज्माध्ययनं गहनतयाऽकरोत् । कम्युनिज्मतत्त्वज्ञान कार्यपद्धति विषये रात्रोस: पूज्य श्री गुरुवर्यै:(श्री गुरूजी) सहानेकहोरापर्यन्तं विस्तृतरूपेण परिचर्चाम् व्यधात् ।
लोकमान्यतिलक महोदयानाम् शताब्दी जयन्तिप्रसङ्गे देशस्य विभिन्न प्रान्तात समागतानां पञ्चत्रिशत् (३५) प्रतिनिधिनाम् उपस्थितौ २३ दिनाङ्के जुलाईमासे १९५५ तमे वर्षे भोपालनगरे भारतीयमजदूरसंघस्य एकम अखिलभारतीयकामगारसंगठनरूपेण स्थापनाऽभवत् ।
सनातनधर्मस्य वैचारिकाधिष्ठानेन अलौकिकसंगठनकौशलेन परिश्रमपराकाष्ठया अचलध्येयनिष्ठया विजयिता विश्वासेन तथा च पूज्यश्रीगुरूजीमहोदयानामनवरतं सन्मार्ग दर्शनबलेन श्रद्धेय: दत्तोपंतमहोदय: केवलं दशकत्रये तत्कालीनं कांग्रेस सम्बद्धम् मजदूर संगठनम् ‘इण्डियन नेशनल ट्रेड यूनियन कांग्रेस पश्चात कृतवान् ।
ख्रष्टाब्दे भारतीय मजदूर संघस्य सदस्यानाम् संख्या एकत्रिशतम लक्षपरिमितासीत् । एषा संख्या कम्युनिष्ट दलसम्बद्धयो: एटक तथा सीटू इत्येतयो: संकलितसंख्यातौऽधिका आसीत् । सन् २००० तमे वर्षे भारतीय मजदूरसंघस्य सदस्यता एकाशीति लक्षपरिमिता सञ्जाता ।एतेन भारतीयमजदूरसंघ: भारतवर्षस्य विशालतम: श्रमसंगठनम् सञ्जातम् । देशस्यान्यान्येन केन्द्रीयश्रमसंगठनेन सदस्यतासंख्यातोऽधिकम सदस्यसंख्या ।
हिन्दूजीवन मूल्याधारे प्रकृत्या राजनीतिरहितं वैचारिकदृष्टया प्रखर राष्ट्रवादनिरतं स्वायतं स्वयंशासि भारतीय मजदूर नामकं संगठनं स्थापितं भारतीयवसुन्धरायाम् ।
पूज्य श्री गुरूजी महोदय: प्रोकत्वान १.११.१९७२ तमे वर्षे ठाणे क्षेत्र गोष्ठयाम् “यदा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघस्य कार्यकर्त्तृभि: चिंतितं यत मजदूरसंघक्षेत्रे भारतीयमजदूरसंघ स्वतंत्ररूपेण कार्य करोतु तथा वे संगठनमिदम् दत्तोपंत: करोतु,तदिदं कार्यं दत्तोपन्ताय प्रदत्तम् । स खलु महता परिश्रमेण स्वकीयकार्यकर्त्तृसहानुभूत्या यत्किञ्चित् साहाय्येनापि एकाकिना दत्तोपंत: विशालकार्यजातं सम्पादितवान । आंग्लभाषायां एतादृक् कार्यसम्पादनं ‘सिंगल हैंडिड’ इत्युच्यते । अधुना भारतीयमजदूरसंघस्य समवेतस्वर: सर्वत्र गुञ्जति । श्रमिकक्षेत्रसंघोऽयं विशिष्ट शक्तिपेण विराजते । सततं प्रवर्धमानो दृश्यते चाश्य प्रभावप्रसर: । सम्प्रति स्थितिरयं दृश्यते यत् श्रमिकक्षेत्रसन्दर्भे ये अन्यान्य संगठनवर्गा: सन्ति तत्र प्राभाविक विचार प्रदायकानां विशिष्ट नेतृजनानामभाव: परिलक्ष्यते । केवलं ते आंदोलनं विधाय वृथा कोलाहलं कृत्वा लोकप्रियतायै प्रयत्नरता: सन्ति । श्रमिकक्षेत्रार्थं आधारभूतानां सुदृढानां सुयोग्यविचाराणा प्रदायिकाशक्तिस्तु साम्प्रत ‘भारतीयमजदूरसंघे’ वयमाधिकमात्रायां पश्याम: ।
पूज्य श्रीगुरूजी-दत्तोपंतयो: सम्बन्धा:कीदृशा: आसत् ? इति सम्यगरूपेण विज्ञातुमहं माननीयनां पी. परमेश्वरन् महोदयानां साहित्यकभाषाया उपयोगं कुर्त्तुम इच्छामि । श्रीपरमेश्वरमहोदयो लिखति यत –“ श्री दत्तोपंतठेगड़ी, तेषु अङ्गलिगणितेषु विशिष्टजनेषु आसत् ये परमपूज्यगुरूजी महोदयानां मनोरचना विज्ञातुं समर्था: आसत् । मन्ये परम पूज्यश्रीगुरूजीमहोदय: सनातनधर्मस्य हिमालयात् नि:सरन्ति गंगोत्री वा सन् तदा दत्तोपंत: तस्या:पावनजलेऽवगाहनस्य पवित्रावसरं प्राप्तवान् ।
भारतीयमजदूरसंघस्य स्थापनाया: कालखण्डेऽपि श्रद्धेय: दत्तोपंतमहोदय: राष्ट्रीयस्वयंसेवकसंघक्षेत्रस्य अनेकानां समानान्तरदायित्वाना सहैव निर्वहनमकरोत् । अस्मिनेव काल खण्डे १९४५ तमे वर्षे अखिलभारतीयविद्यार्थीपरिषदस्य संस्थापकसदस्य: हिन्दुस्थानसमाचारस्य संगठनमन्त्री(१९५१ त:१९५३ पर्यन्तम्) भारतीयजनसंघस्य मध्यप्रदेशे संगठनमंत्री (१९५६ त: १९५७ पर्यन्तम्) तथा च दक्षिणाञ्वलेऽपि भारतीयजनसंघस्य संगठनमंत्री सञ्जात: । दत्तोपंतमहोदयानां व्यक्तित्वं चित्रयन् भानुप्रतापशुक्लो लिखति-आवास-भोजनपरिवेषादौ सरलता,अध्ययने व्यापकता,चिन्तनेगहनताया: सातत्यम् कार्यसफलताया: सुदृढोविश्वासश्च श्री ठेंगड़ीमहोदया: व्यक्तित्वं रूपायितुं कुर्वन्ति ।
भारतीय किसान संघस्य संस्थापकः
सम्पादयतुमहापुरूषाणां संकल्पा: सदैव भवन्ति सत्संकल्परूपा: निश्चप्रचत्वेन भगवान् पूरयति तान् । सनातन हिन्दुधर्माधिष्ठाने पूर्णतो राजनितिविहिनं प्रकटराष्ट्रवादात प्रेरितं सर्वोत्कृष्टं विशालतमं सक्षमं जनसङ्गठनं प्रतिष्ठितम भवत् । सामुहिक चर्चाया: सामुहिक निर्णयस्य सामुहिकनिर्णस्य सामुहिकनेतृत्वस्य सिद्धान्तस्य व्यवहारस्य च सफलतया स्थापना सञ्जाता । अद्य भारतीय किसान संघ: कृषकाणां राष्ट्रहितानां सबल: जागृतिमय: प्रहरीव समेषां दृष्टिपथमायाति ।
सामाजिक समरसता मंचस्य संस्थापकः
सम्पादयतुबाबासाहब अम्बेडकर जन्मशताब्दी प्रसङ्गे पुनानगरे अप्रेलमासस्य चतुर्दश (१४) दिनाङ्के१९८३ तमे ख्रीताब्दे सामाजिक समरसतामञ्चस्य स्थापनाऽभवत् । अत्र सुखदोऽयम संयोगो यत्रस्मिनेव दिवसे परमपूज्य डाक्टरमहोदयस्य जन्मदिनं वर्षप्रतिपदारूपेणासीत् । सामाजिकसमरसतां विना सामाजिकसमता असम्भवास्ति । अस्य ध्येयवाक्यस्योद् घोषं विधाय, श्रद्धेय दत्तोपन्तमहोदया: हिन्दूसमाजस्य अत्यन्त पीडादायकव्याधेरूपचार मार्गं प्रशस्तवान् ।श्रद्धेय ठेंगड़ी महोदया: अम्बेडकर महोदयस्य सान्निध्यं निकटत: प्राप्पनुवन्त:। पूज्य बाबा साहबमहोदस्य हार्दिकपीडायां ज्ञातुं महानवसरं प्राप्तमभवत् । सर्व समावेशसमृद्धस्य सनातनहिन्दुधर्मस्याऽधिष्ठाने हिन्दुसमाजस्यैकात्मकताया महत कार्यं सम्पादयितुं सामाजिक समरसतामञ्चमाध्येन प्रारब्धम् मार्गदर्शनम् । अस्यामेव श्रंखलायाम १६ अप्रेलमासस्य १९९१ तमे वर्षे सर्वपन्थ समादर मञ्चस्य स्थापनाम करोत् ।
स्वदेशी जागरण मंचस्य संस्थापकः
सम्पादयतु१९८० तमे वर्षे श्रद्धेय: दत्तोपन्त ठेंगड़ी महोदय:आङ्गलदेशानां साम्राज्यवादिभि: षडयंत्रै: सचेतं कृतवान् राष्ट्रम् । स्वकीय सार्वजनिकभाषणानां कार्यकर्तृगोष्ठीनां अर्थशास्त्रज्ञगोष्ठीनां व्यक्तिगत: परिचर्चानां विविधै: प्रसङ्गै: स्पष्टरूपेण सङ्केतितवान्। आसन्नराष्ट्रसंकटसम्भावनाम् ।
श्री ठेंगड़ीमहोदय:सावधानं कृतवान् यत् विश्वमुद्रागार(विश्वबैंक)अन्तराष्ट्रीय मुद्रा कोष – बहुराष्ट्रीयकम्पनीश्च पश्चिमाङ्गलदेशवासिनां नूतना: शोषणोपाया: सन्ति तेषामुपयोगेन साम दाम दण्ड भेदानामुपयोगं विधाय विकसनशील देशानामविकसितानां च देशानां शोषणं कुर्वन्ति ।
जनरल एग्रीमेन्टआन टेरिफ एन्ड ट्रेड (गेट) इत्यस्य स्थापना जनवरी मासस्य प्रथम दिनांके १९४८ तमे ख्रीस्टाब्दे विहिता । तत्रेक एव विषय आसीद्वस्तुनामन्ताराष्ट्रीय व्यापार: । १९८६ तमे ख्रीस्ताब्दे संजातवार्तायां कुख्यातानां डंकेलप्रस्तावानां विवरणं समक्षे समागतम् । एतावत कालपर्यन्तं केवलं सीमाशुल्कं न्यूनीकर्तृमेव वार्तालाप आसीत् किन्तु १९८६ तमे ख्रीस्टाब्दे आर्थर डंकेल गेट इत्यस्य सीमावर्धनं कुर्वन् वस्तुनां व्यापारेण सह सेवानां व्यापारमपि प्रस्तावरूपेण सम्मेलितं प्रस्तावितवान् । तत्र नूतन विषय त्र्यमुत्पीटे समागतम् ।
- बौधिक सम्पदाधिकाराणां व्यापार:
- निवेशसम्बन्धिनामुपक्रमाणां व्यापार:
- कृषि:
डंकेलप्रस्तावानां व्यापकमध्ययनानन्तरं श्रद्धेयदत्तोपंतो देशं प्रत्यबोधयत् डंकेल प्रताव:पारतन्पत्रावलिखे । सोऽकथयत् यद् भारतसर्वकार: डंकेलप्रस्तावं न स्वीकुर्यात् । यतोहि डंकेल प्रस्ताव: आर्थिकसाम्राज्यवादमानेतुं प्रयतते । अनेन राष्ट्रस्य सम्प्रभुता सङ्कटाकीर्णा स्यात् । स केवलं सर्वकारमेव न प्रत्यबोधयदपितु डंकेल प्रस्तावविरोधे व्यापकजनान्दोलनार्थं जनजागरणं कृत्वा राष्ट्रव्यापि आन्दोलनस्याह्वानं कृतवान् । स एवं स्वतन्त्रताया द्वितीयं संग्राममथयत् । द्वितीयमिमं स्वतंत्रतासंग्रामम् सञ्चालयितुं नवम्बर मासस्य २२ दिनाङ्के १९९१ तमे ख्रीष्टाब्दे नागपुरे स्वदेशी जागरण मञ्चस्य स्थापनामकरोत । तत्र गोष्ठयाम् अखिलभारतीयनां पञ्चसंस्थानां प्रमुखपदाधिकारिण उपस्थिता: आसन् ।तेषु अखिलभारतीय विद्यार्थी परिषद् भारतीय किसान संघ: तथा भारतीय मजदूरसंघादय: समवेता आसन् । नागपुर गोष्ठयां स्वदेशी जागरण मञ्चस्य संयोजकत्वेन डा मा.गो बोकरे दायित्वस्य निरवहणं कृतवान् । डा बोकरे नागपुरविश्वविद्यालयस्योपकुलपतिस्तथा च तत्कालीनोऽर्थशास्त्री आसीत् । पूर्वं स वज्रमार्क्सवादी साम्यवादी विचारक: आसीत किन्तु कालान्तरेण तस्य विचार परिवर्तनमभवत् । स विख्यात पुस्तकं ‘हिन्दु अर्थशास्त्रम’ नाम्ना लिखितवान् । अनेन सार्धमेव मा.मदनदासो राष्ट्रीयो सह-संयोजक: सञ्जात:। स्वदेशीजागरणमञ्चस्य भारतीयमजदूरसंघस्य भारतीयकृषकसंघस्य तथा चानेनदेशभक्तिभावितसंगठनानां सत्यपि विश्ववयापारसंगठनाग्रह: स्वीकृत: ।
श्रद्धेय दत्तोपन्तमहोदयेन जनजागरणार्थं स्वदेशीजागरणमञ्चेन साथाने स्थाने आन्दोलनप्रदर्शनं कृतम् । सभा संगोष्ठी संघर्षयात्राभि: देशे जनजागरणाभियानं कृतम् । अनेकदेशभक्त संगठनै: स्वप्रकारेण शोधात्मकाध्यनानि,समाचारपत्रेषु डा. बी.के. केला महोदयोऽग्रपंक्तौ आसीत् , य: खलु पेटेंटविषयक विधिनियमानां दुष्परिणामस्य व्यापकमध्ययनं प्रस्तुतवान् । श्रद्धेय दत्तोपन्त ठेंगड़ीमहोदयानां स्पष्टरूपेण कालविजयी मार्गदर्शनेन स्वदेशीयान्दोलनं स्वल्पे समये चैव राष्ट्रव्यापकमान्दोलनरूपं प्राप्तम् । विश्वव्यापार संघस्य द्विवार्षिक मंत्रीस्तरीयसङ्गोष्ठीषु स्वकीय प्रभावात् जनजागरणामञ्चेन सफलताऽवापता । प्रथमा सफलता तावत ‘सियेटले’ प्राप्ता । सियेटले आयोजितायां विश्ववयापारसंगठनस्य मंत्रीस्तरीयवार्तायां भारतस्य वाणिज्यमंतरी श्रीमंत मुरोसली मारन महोदया: साहस पूर्वकंभारतीयजनताया: पक्षं विधिवत् स्थापितवान् स स्वदेशीजागरणमंचस्य लोकप्रिये वाक्ये सुस्थिरासीद् –‘नो न्यु निगोशियेशन , बट रीनिगोशियेशन ‘ परिणामत: वार्ताऽग्रेनासरत् । सर्वेदेशभक्तार: तस्य महोदयस्य प्रशंसां कृतवंत: । अग्रीमा विश्ववयापारसंघस्य मंत्रीस्तरीया ‘दोहा’ मध्ये समायोजिता । तत्राऽपि किमपि साफ्लयं न जातम् । तदनन्तरं कानकुन वार्तात: पूरवमेव देशे सर्वत्र विश्ववयापारसंगठन इत्यस्य विरोधे व्यापकं प्रदर्शनमभूत् । देहल्यामेकलक्षजना:विशालम प्रदर्शनं कृतवन्त: ।अस्य प्रभावसर्वकारोपरि सञ्जात् । अत: कानकुन सम्मेलने भारतस्य वाणिज्य मंत्री श्रीअरूण जेतलीमहोदयेन भारतस्य पक्षं व्यापक दृशा संस्थापितवान् तत्र सम्मेलने ‘अफ्रीका- कैरेबियन देशेरपि भारतीय पक्षे सहयोग:कृत: । इत्थं कानकुन सम्मेलनं असफलं सञ्जातम् ।
श्रद्धेयदत्तोपन्त महोदयो विश्वव्यापारसंगठनप्रस्ताव सन्दर्भे स्पस्टं मार्गदर्शनं प्रदत्तवान ‘वर्ल्ड ट्रेड ओर्गेनाइझेशन इज ए मिसनोमर, इट इज ए वेस्टर्न वर्ल्ड ट्रेड ओर्गेनाइझेशन’ एतावदेव कथनेन सर्व: खलुविषयोऽवगतो भवति स्म । विश्ववयापारसंगठन विरोधे स समुद् घोषं कृतवान ‘ त्रोट्यताम् त्याज्यताम् मोट्यतां वा। वस्तुत: स्वदेशीयान्दोलनमाध्यमेन श्रद्धेय दत्तोपन्त महोदय: वैश्विकान्दोलनसन्दर्भे सफलं नेतृत्वमकरोत् ।
सम्पूर्ण जीवने स सनातनहिन्दू विचाराणां प्रासङ्गितां स्थापयितुं महतकार्यं सम्पादितवान् । १९४८ त: ४९ समये यदासाम्यवादस्य सर्वत्र विश्वपटले प्रभाव आसीत तदा स परमपूज्यगुरूदेवस्य मार्गदर्शनेन श्रमिकक्षेत्रे भारतीयमजदूरसंघ: संस्थाप्य, सनातन हिन्दुदर्शनाधारेण देशस्य विशालतमं श्रमिकसंगठनं साम्यवादिजनान् तेषामेव क्षेत्रे परास्तान् कृतवान् । साम्यवादपूंजीवाद् विचारान् भौतिकवादस्य दर्शन कथयित्वा स हिन्दूविचारदर्शनाधारेण तृतीय: पन्था प्रवर्तितवान् । हिन्दू जीवनस्य मूल्याधारे विश्वव्यवस्थाया: प्रवर्त्तने भारते पाश्चात्यलोकतंत्रप्रणाल्या अनेकेषा: महापुरूषाणां यथा लोकमान्यतिलक – महात्मा गान्धी – श्री चक्रवर्ती राजगोपालचारी – श्री मानवेन्द्रनाथराय – पूज्य श्री गुरूजी – पण्डित दीनदयालदृशानां विचारदर्शनां विचार दर्शनं प्रस्थाप्य पाश्चात्यलोकतंत्र प्रणाली भारतीयजनजीवनार्थमनुपयुक्तां प्रत्यपाद्यत् । दत्तोपंतमहोदयो भारतीयपरम्पराया: मण्डन कुर्वन् । कथयति स्म यद्- यदि देशभक्ति प्रेरितानि स्वायत्त स्वयं शासितजनसंगठनानि राजसत्ताया उपरि धर्मदण्ड इव सफलतां भूमिकां निवर्क्ष्यन्ति तदैव राजसत्ता राजधर्मस्य विधिवत् पालनं करिष्यति ।
स १९९५ तमे ख्रीटाब्दे डंकेल प्रस्तावसन्दर्भे तदन्तरं निर्मिते विश्वव्यापारसंगठनविषये राष्ट्रोपरि समागतासन्नार्थिक साम्राज्यवादे वैदेशिकपारतंत्रसंदर्भे स प्राचीनभारतीयार्थव्यवस्थासूत्राणां श्रेष्ठतां स्थापयितुं व्यापकजनान्दोलनेन नूतनसूत्रपात्मकरोत् । स्पष्टमुदघोषणामकरोत् देशभक्तै: साकाराभिव्यक्तिरस्ति स्वदेशीसूत्रम्।
स १९९५ तमे ख्रीष्टाब्दे महतिमावश्यकतां प्रासङ्गिकतां पर्यालोच्य भोपालनगरे पर्यावरणमञ्चस्य स्थापनामकरोत् । साम्प्रतमेतद् बी.एम.एस. इत्येस्यान्तर्गतं कार्यरतमस्ति । परमपूज्य श्रीगुरूजी – पंडित दीनदयालोपाध्यायपरम्परायां श्रद्धेय दत्तोपंत महोदय सनातनधर्माधिष्ठाने राष्ट्रवादिविचारान् सुपरिभाषितान् विधाय महतकार्यं सम्पादितवान् । समकालीनविभाजनकारिराजनीति संशोधक – वैकल्पिक राजनितिप्रक्रियां वैचारिक – व्यवहारिक आधारे प्रतिष्ठाप्य महत् कार्यकलापमकरोत् । श्रद्धेय: ठेंगड़ी महोदयो भारतीय मजदूर संघ – भारतीय किसान संघ – स्वदेशीजागरणमञ्चादीनां राष्ट्रवादीसंगठनानां निर्माणं केवलं परिवर्तनवाहकरूपे नैवापितु संगठनप्रहरीरूपे कृतवान् ।आधुनिक राजनीतिसंशोधकत्वेन प्राचीनभारतीयवैचारिकाधारेण सशक्ताभिव्यक्तिरूपेण चैतानि संगठनप्रहरीरूपे कृतवान आधुनिक राजनीतिसंशोधकत्वेन प्राचीन भारतीयवैचारिकादारेण सशक्ताभिव्यक्तिरूपेण चैतानि संगठनानि प्रतिपदं कार्यं सम्पादयितुं प्रयतन्ते। कृतज्ञ देश: श्रद्धेयं दत्तोपंतठेंगड़ी महोदयं राष्ट्रऋषिं इति नाम्ना प्रोचिवान् ।
संसदि
सम्पादयतुसः द्विवारं राज्यसभायाः सदस्यः(१९६४-७६) आसीत्। सः राज्यसभायाः उपाध्यक्षः(१९६८-७०) अपि आसीत्।
१९६४ त:१९७६ पर्यन्तमेते उत्तरप्रदेशतो राज्यसभार्थं चिता: । राज्यसभां गन्तुं निर्णयावसरे दत्तोपन्त:प्रोवाच-“यन्मया परमपूज्यगुरूजीमहोदय: पृष्ट: किमर्थं राज्यसभायां प्रेष्यतेऽतयं जन: ? श्री गुरुजी महोदयेन विनोदभावेनोतरित्तम् गम्यताम् दीयतां भाषणं क्रियतां विश्राम: एतावता बहुधा परिश्रम: कृत । क्षणान्तरे गंभीरस्वरेण श्री गुरूणा प्रोक्तम-एकमन्यत् कार्यमपि भवितुमर्हति राज्यसभायामनेकदलानाम् अनेकविचाधारापारङ्गता: वरिष्ठा: जना आगछन्ति । तै: सह व्यक्तिगत चर्चायां व्यक्तिगतसम्बन्धस्य मित्रतास्थापनावसर: अपि विद्यते । य: खलु अग्रे गत्वा निजकार्योपयोगी भवितमर्हति ।
परमपूज्यश्रीगुरूजी महोदयौ: कियन्त: अग्रे सोचिन: दूरदर्शिन: आसन् । एषा वार्ता आपातकाल विरोधर्थं संचालिते देशव्यापके चान्दोलनसमये सार्थकतां प्रपेदे । राज्य सभाया: कार्यकाले दत्तोपन्त महोदया: सकलै: प्रमुखै: राजनैतिकनायकै: सम्पर्कं कृतवन्त: । समाजवादित: साम्यवादिपर्यन्तं सहज- सरल सम्बन्धत्वाद दत्तोपन्त: सर्वत्र विश्वासं सम्पादितवान । १९६४ त: १०७६ पर्यन्तं राज्यसभासदस्यो भुत्वा राज्यसभाया अनेकमहत्वपुर्णदायित्वानां निर्वहनम् अकरोत ।१९६८ त: ७० पर्यन्तं भवान् राज्य सभाया: उपाध्यक्षमण्डलस्य माननीय: सदस्योऽभवत ।१९६५ त: ६६पर्यन्तं हाउस कमेटी सदस्योऽजायत् । १९६८ त: ७० पर्यन्तं सार्वजनिकोद्योगसमिते: सदस्यो जात: ।
१९६८ तमे ख्रष्टाब्दे लोकसभाध्यक्षस्य श्री नीलमरेडीसंजीवमहोदयस्य अध्यक्षतायां तथा राज्य सभाया: सेक्रेट्री जनरल श्री बी के बनर्जी महोदयस्य मन्त्रीत्व भारतीय शिष्टमण्डलस्य सोवियत रूसदेशंगन्तुं कार्यक्रम: सुनिश्चितोऽभवत् । तस्मिन समये श्री वी.वी.गिरी: राष्ट्रपति: आसीत श्रीवी.वी.गिरीणा संसदीयप्रतिनिधीमण्डले श्रद्धेय दत्तोपन्तमहोदयस्य नाम प्रस्तावितम् । श्री वी.वी.गिरी महोदय:, य: खलुस्वयं श्रमिकक्षेत्रे सम्बन्ध: आसीत् । तस्याभीप्सा आसीद् यत् सोवियतरूसदेशे औद्योगिकसम्बन्धानां किं रूपमिति सफलताविज्ञातुम् ? एतस्य महानतया निरपेक्षभावेन अध्ययनं कृत्वा सम्यग्-रूपेण अवगति: सम्प्राप्ता भवेत् यतोहि कतिपय समयान्तरमेव राश्ट्रपते: श्री वी.वी.गिरे: रूसगमनमं प्रस्तवितमासीत् ।
शोडषदिवसानां सोवियतरूसयात्रायां तेनसार्धं कम्युनिष्टदलस्य वरिष्ठनेता श्री हीरेन मुखर्जी तथा च फारवर्ड ब्लाक दलस्य श्री शीलभद्रयाजी प्रमुख आसीत् । अनेन प्रतिनिधिमण्डलेन सह १६ दिवसान् यावत् सोवियतरूस-हंगरीदेशयोर्यात्रा कृता ।
रूस यात्रा, श्रद्धेय दत्तोपन्तार्थं साम्यवादस्य वास्तविक स्वरूपस्य सूक्ष्मतया सघनाध्ययनस्यापूर्वोऽवसर रूपेण सम्वृता ।
साम्यवादिविचारधाराया: तिलयिञ्जत्वं सारहीनत्वम् अन्तर्विरोधानाञ्च प्रत्यक्षानुभवं विधाय श्रद्धेयोदत्तोपन्तमहोदय: पूर्णात्मविश्वासपूर्वकं भारत राष्ट्रं प्रति प्रोवाच “ साम्यवाद: स्वकीयन्तर्विरोधै: स्वतएव समाप्तिं प्रापतुकाम:, साम्यवादं समापयितुं प्रयत्नान्तरस्य अपेक्षा नास्ति । तस्मिन समये विश्वयार्धभाग: ललितध्वजैराच्छादित: आसीत् ।
कोऽपि विचारक: श्रद्धेय दत्तोपन्तमहोदयानां साम्यवादविषयकमिमं विचारं विश्वसितुं किं चिन्तयितुमपि प्रभव: नास्ति । अद्य परिणामो: प्रत्यक्षा: सन्ति । येन सटीक विश्लेषकानां दत्तोपन्तमहोदयानां दूरंदेशविचार विश्लेषणसामर्थ्यं स्वतेव स्फुटिभवति । साम्यवादस्य परिणाम: सर्वेषा: पुरतो विलसति ।
३एप्रिलत: १९ एप्रिल पर्यन्त १९८५ तमे ख्रब्दे ‘आल चायना फेडरेशन आफ ट्रेड यूनियन’ निमंत्रणे श्रद्धेय दत्तोपन्तठेंगड़ी महोदस्य नेतृत्वे भारतीयमजदूरसंघस्य प्रतिनिधिमण्डल: चीनयात्राम् अकरोत । अस्मिन् प्रतिनिधिमण्डले श्री मनहरभाई महता श्री रामबिहारी मैत्र: श्री वेनुगोपालन: तथा च श्री ओमप्रकाश: अघ्घी सम्मलिता: आसन् । सप्तदश दिवसीय चीनयात्राकाले दत्तोपन्तमहोदय: चीनस्य सामाजिकजीवनस्य श्रमिकसंघनां राष्ट्रव्यवस्थायाश्च अत्यन्तसूक्ष्मरीत्या सम्यग् अनुशीलनंकृतवान । यात्रा समये चीनराष्ट्रस्य श्रमिकनेतृभि: प्रशासनिकाधिकारिभि: तथा च कम्युनिष्टदलनेतृभिश्च विस्तारपूर्वकं शोषित पीडितासङ्गठित जनसमुदाये चास्मविश्वासजागृतिं कुर्वन् सोऽवदद् यत प्रत्येक: कृकोऽस्माकम् नेता अस्ति । वयं देशस्य भण्डारान् पूरयिष्याम: किन्तु मूल्यमपि पूर्णरूपेण ग्रहीष्याम: ।
भाषणम्
सम्पादयतुचलचित्रम्
सम्पादयतु- पूज्यः दत्तोपन्त ठेङ्गड़ीः, स्वदेशीजागनणमंचस्य, षष्ठं राष्ट्रीयाधिवेशनम्, कड़ीं, गुजरातम्- भागः- १
- पूज्यः दत्तोपन्त ठेङ्गड़ीः, स्वदेशीजागनणमंचस्य, षष्ठं राष्ट्रीयाधिवेशनम्, कड़ीं, गुजरातम्- भागः-२