दुर्गोष्ठ्याः सिद्धान्तः

दुर्गोष्ठ्याः सिद्धान्तः ( /ˈdʊrɡoʊʃhtjɑːhɑː sɪdðɑːntəhə/) (हिन्दी: षडयन्त्र का सिद्धान्त, आङ्ग्ल: conspiracy theory) इति छद्मविज्ञानम् इत्यपि प्रसिद्धः । एषः शब्दः मूलतया नागरिकस्य, आपराधिकदुर्गोष्ठ्याः, राजनैतिकदुर्गोष्ठ्याः च याच्ञायाः कृते उपयुज्यते । परन्तु, कालान्तरे एषः सिद्धान्तः अपमाननप्रतीकत्वेन प्रसिद्धः सन् अवगणितः । एवम् एषः सिद्धान्तः केवलम् अतिमानवीयशक्तिं प्राप्तुं, कुटिलदुर्गोष्ठीकर्तॄणां कुचक्राणां परिणामत्वेन व्याख्यायितः अभवत् ।

दुर्गोष्ठ्याः सिद्धान्तः छद्मविज्ञानम्
अन्यनाम	छद्मसिद्धान्तः
प्रकाराः	घटनात्मकदुर्गोष्ठीसिद्धान्तः, प्रणालिगतदुर्गोष्ठीसिद्धान्तः, अतिदुर्गोष्ठीसिद्धान्तश्च
प्रथमोपयोगः	१९०६
प्रसिद्धिः	१९८० पश्चात्

दुर्गोष्ठीसिद्धान्तस्य विदुषः सर्वे सन्देहदृष्ट्या पश्यन्ति । यतः तेषां कथनं वैरल्येनैव प्रमाणसहितं समर्थितं भवति, तस्योपरि संस्थागतविश्लेषणस्य विपरीतम् अपि भवति । तद्विश्लेषणं संस्थानां सामूहिकव्यवहारस्योपरि आधारितं भवति । तत्र ऐतिहासिकवर्तमानकालीनघटनानां व्याख्या विद्वत्तापूर्णसामग्रीभ्यः, मुख्यसमाचारमाध्यमानां तथ्येभ्यः च निर्मीयते । सा व्याख्या घटनायाः पृष्ठे विद्यमानायाः इच्छायाः, गुप्तसन्धीनां च विश्लेषणाधारिता न भवति । अतः एषः शब्दः सामान्यशब्दत्वेन विश्वासं चित्रयितुम् उपयुज्यते, यस्य विचित्रम् असत्यं विक्षिप्तप्रकृतीनाम्, उन्मादिप्रकृतीनां च समूहेन व्यक्तं भवति । तादृशं चित्रणं सम्भावितौचित्यस्य अनुप्रयुक्तकारणेन विवादितः विषयः भवति ।

राजनीतिकवैज्ञानिकः माइकल बारकुन इत्यस्य मतानुसारं दुर्गोष्ठ्याः सिद्धान्तः पुरा अवगणितः उत अल्पव्यक्तिषु एव सीमीतः आसीत्, परन्तु अद्यत्वे जनप्रचारमाध्यमेभ्यः सामान्यत्वेन उपयुज्यते । तानि माध्यमानि दुर्गोष्ठीवादस्य अवधारणां जनयितुं योगदानम् अकुर्वन् । विंशस्य शताब्दस्य अन्तिमे, एकविंशस्य शताब्दस्य आरम्भे च एषः सिद्धान्तः अमेरिकासंयुक्तराष्ट्रस्य सांस्कृतिघटनात्वेन प्रसिद्धः अभवत् । राजनैतिकचेष्टायाः प्रभावत्वेन लोकतन्त्रस्य सम्भावितप्रतिस्थापने दुर्गोष्ठी मुख्यभूमिकायाम् आसीत् इति । मानवविज्ञानी टॉड सैंडर्स एवं हैरी जी वेस्ट इत्यनयोः मतानुसारं "प्रमाणेभ्यः सिद्ध्यति यत्, अद्य अमेरिकादेशीयाः (विशेषवर्गः) दुर्गोष्ठ्याः काँञ्चन नियमान् योग्यान् कथयन्ति ।" अतः दुर्गोष्ठीसिद्धान्ते विश्वासः समाजशास्त्रि-मनोवैज्ञानि-लोकथाविशेषज्ञैः रुचिकरः विषयः अस्ति ।

शब्दावली

"दुर्गोष्ठ्याः सिद्धान्तः" नागरिकदुर्गोष्ठी, आपराधिकदुर्गोष्ठी, राजनैतिकदुर्गोष्ठी च वैधकारणस्य उत अवैधकारणस्य च कृते तटस्थसूत्रधारः भवितुम् अर्हति । "दुर्गोष्ठ्याचरण"स्य अर्थः अस्ति यत्, यस्य कस्यापि वैधोद्देशस्य उत अवैधोद्देशस्य पूर्त्यै गुप्तसन्धिः परन्तु, "दुर्गोष्ठी'सिद्धान्त'स्य प्रयोगः वर्णनात्मकविधां प्रति इङ्गिताय अपि भवति, यस्मिन् दुर्गोष्ठ्याः अस्तित्वाय व्यापकतर्काः (दुर्गष्ठ्या सम्बन्धः अस्ति इति आवश्यकं नास्ति) सङ्कलिताः भवन्ति । ।

अत्र "सिद्धान्तः" इति शब्दः मख्यधारायाः वैज्ञानिकसिद्धान्तत्वेन न अपि तु प्राक्कल्पनात्वेन अधिकम् अनौपचारिकं मन्यते । तं विहाय दुर्गोष्ठीशब्दः शक्तिमद्भ्यः, प्रतिष्ठितसंस्थाभ्यश्च आधिक्येन उपयुज्यते । यतो हि तेषु एव अधिकसङ्ख्याकानां जनानां विश्वासघातस्य विश्वासः भवति । यथा राजनैतिकभ्रष्टाचारः । यद्यपि सर्वाः दुर्गोष्ठ्यः वास्तव्येन सिद्धान्तः न भवन्ति, तथापि सामान्यनागरिकाः तथैव चिह्नितं कुर्वन्ति ।

दुर्गोष्ठीसिद्धान्तः इत्यस्य शब्दस्य प्रप्रथमः उपयोगः १९०९ तमे वर्षे दरीदृश्यते । मूलतया एतस्य शब्दस्य उपयोगः तटस्थभावं दर्शयितुं भवति स्म । परन्तु १९०६ पश्चात् राजनैतिकसङ्घर्षोत्तरं सः शब्दः अपमाननस्य प्रतीकत्वेन प्रसिद्धः अभवत् ऑक्सफोर्ड इंग्लिश डिक्शनरी मध्ये एषः शब्दः १९९७ तमात् वर्षात् पश्चात् योजितः ।

स्वान्तत्र्यहरणाय, जनसमर्थनं प्राप्तुं त गुप्ततया जातानां सैन्य-वित्तकोष-राजैनिकचेष्टानां कृते विद्वद्भिः बहुधा "दुर्गोष्ठीसिद्धान्तः" इत्यस्य शब्दस्य उपयोगः कृतः । सामान्यतया एतस्य शब्दस्य प्रचलितार्थः लोककथानां, नगरेतिहासस्य च कथोपकथनत्वेन उपयुज्यते, यस्य पौराणिककथाभिः सह सम्बन्धः अपि भवति ।

प्रकारः

राजनीतिवैज्ञानिकः माइकल बारकुन आरोहक्रमे दुर्गोष्ठीसिद्धान्तं श्रेणीबद्धम् अकरोत् । यस्य विवरणम् अधः क्रियते :

• घटनात्मकदुर्गोष्ठीसिद्धान्तः – दुर्गोष्ठी सर्वदा सीमितघटनायै उत सीमितघटनाभ्यः कारणभूता भवति । दुर्गोष्ठीकारिभिः स्वशक्तिः कथिततया स्वोर्जा सीमितोद्देशः यः सम्यग्रीत्या परिभाषितः अस्ति, तस्मिन् ध्यानं केन्द्रितं कृत्वा दुर्गोष्ठ्याः कार्यान्वयं करणीयं भवति । एतस्याः दुर्गोष्ठ्याः कृते कैनेडी इत्यस्य हत्या मुख्योदाहरणम् अस्ति ।
• प्रणालिगतदुर्गोष्ठीसिद्धान्तः – एवं कथ्यते यत्, एतस्य सिद्धान्तस्य दुर्गोष्ठ्याः लक्ष्यं व्यापकं भवति । सामान्यतया एतस्य उपयोगः अखिले विश्वे नियन्त्रं प्राप्तुम् उत कस्यचित् बृहदः क्षेत्रस्य प्राप्तै भवति । यद्यपि लक्ष्यम् अति व्यापकम् अस्ति, परन्तु समान्यतया दुर्गोष्ठीकर्तॄणां कार्यान्वयं सरलम् एव भवति । किञ्चन एकाक्यनिष्टकारिसङ्टनम् अधिकसंस्थासु स्वनियन्त्रं प्राप्तुम् अनधिकारिकतया प्रवेशः कृत्वा तासां संस्थानां विनाशस्य योजना करणीया भवति । एषः दुगोष्ठीसिद्धान्तः अन्ताराष्ट्रियसाम्यवादस्य, अन्ताराष्ट्रियधनाढ्यैव्यक्तीनां, यहुदी-जनानां, गुप्तसभायाः सदस्यानां, दिव्यशक्तियुक्तसमुदायस्य नियन्त्रणस्य कृते अति महत्त्वपूर्णः अस्ति ।
• अतिदुर्गोष्ठीसिद्धान्तः – इत्यस्य विषये १९८० तमात् वर्षात् अनन्तरं जिम मार्स, डेविड आइक, मिल्टन विलियम कूपर इत्यादयः लेखकाः न्यरूपयन् । एतस्मिन् सिद्धान्ते अनेकानां दुर्गोष्ठीनां जालं भवति । ताः सर्वाः दुर्गोष्ठ्यः परस्परं सोपानत्वेन सङ्घटिताः भवन्ति । सर्वोन्नते स्थाने स्थितः दुर्गोष्ठीकारी सर्वासां दुर्गोष्ठीनां सञ्चालनं कृत्वा सर्वं नियन्त्रयति ।