यमद्वितीया
इदं यमद्वितीया उत्सवः भ्रातृद्वितीया, भ्रातृतिलकं च इति, लोकभाषासु भाई दूज, भौबीज, किजा पुजा, भाई फोण्टा च इति नामभिः प्रसिद्धः उत्सवः । भारते विविधप्रान्तेषु उल्लासेन आचर्यते । दीपावली पर्वणः पश्चादेव शुक्लपक्षस्य द्वितीयायां तिथौ सम्पद्यते । अस्मिन् उत्सवे बहुषु कुटुम्बेषु भगिन्यः निजभ्रातृणां पूजनं कृत्वा पेयभक्ष्यादिभिः सत्कुर्वन्ति.
दिनम्
सम्पादयतुअस्य पर्वणः तिथिः कार्तिकमासस्य शुक्लपक्षस्य द्वितीया भवति। केचन दीपावलीपर्वणः पश्चात् दिने, अन्ये होली पर्वणि वा इदं पर्वं व्यवहरन्ति।
पौराणिकम्
सम्पादयतुएतत् अपि कार्त्तीकमासे आचर्यमाणस्य दीपावलीपर्वणः अङ्गभूतं पर्व अस्ति ।
- ”यमं च यमुनां चैव चित्रगुप्तं च पूजयेत् ।
- अर्घ्यात्र प्रदातव्यो यमाय सहजद्वयैः ॥“
एतद्दिने एव यमदेवः भगिन्या: यमुनादेव्याः गृहं गत्वा आतिथ्यं प्राप्तवान् इति । अतः पुरुषाः सर्वे यमाय यमुनादेव्यै च अर्घ्यं समर्प्य भगिनीनां गृहं गच्छन्ति भोजनार्थम् । भगिनीभ्यः उपायनानि दत्त्वा ताः सन्तोषयन्ति च । मार्कण्डेयादीनां चिरञ्चीवीणां स्तोत्रं कुर्वन्ति । तद्दिने विशेषतया यमुनानद्यां स्नात्वा तां पूजयन्ति । एतत् दिनं दीपावलीपर्वणः अन्तिमं दिनम् ।
आचरणम्
सम्पादयतुरक्षा-बन्धनं सदृशः अयं उत्सवः। भगवान् श्रीकृष्णः क्रूर-दैत्यं नरकासुरं हत्वा स्व-भगिनीं सुभद्रां मिलितवान् आसीत् । सुभद्रया भगवतः स्वागतं मिष्टान्नैः पुष्पैः च् कृतम् । उत्त्तरभारते भाई दूज नाम्ना, नेपालदेशे किजापुजा तथा भाई टीका नाम्ना, पूर्वभारते भाई फोण्टा इति, पश्चिम-भरते भौबीज इति, तैलङ्गदेशे भ्रातृ-द्वितीया यमा-द्वितीया वा इति नाम्ना भाई-दूज-पर्वं सुभद्रया कृतं भ्राता-प्रेमं जनान् स्मारयति इति बहवः मन्यन्ते । एतस्मिन् दिवसे भगिन्यः स्व-भ्रातृन् आमन्त्रयित्वा, तान् स्वादिष्ट-भोजनैः मधुपाकैः च हर्षयन्ति । क्षीरं,पुरिका इत्यादि विशेष-व्यञ्जनानां प्रबन्धः भवति च । नेपाल-देशे तु भगिन्या भर्तारं सप्त-वर्ण-तिलकेन पूजनम् एका प्राचीन-परम्परा अस्ति । यदि भगिनी-भर्त्रोः मेलनं असम्भवं, तर्हि सा भगिनी चन्द्रदेवं स्वाग्रजं मत्वा तस्य आराधानां करोति। तस्मात् कारणात् अद्य अपि बालाः चन्द्रदेवं स्वमातुलं मत्वा तं “चन्दामामा” इति नाम्ना संबोधयन्ति ।
भ्राता सदैव भगिन्यः रक्षणे तत्तपरः इति पर्वणः तात्पर्यम् ।