विकिपीडिया:प्रयोगपृष्ठम्

नृत्यग्रामः: नृत्यकला-ग्रामस्य दर्शनम्

बङ्गलूरु नगरस्य समीपे रमणीये स्थले अवस्थितं नृत्यग्रामः भारतस्य सांस्कृतिक परम्परायाः सम्पदः अस्ति। प्रसिद्धा ओडिसी नर्तकी प्रोतिमा गौरी बेदी महाभागया 1990 तमे वर्षे अस्य प्रतिष्ठानं कृतम्। अयं केवलं नृत्यशाला न अस्ति, अपितु नर्तकानां जीवनस्य एकस्य अद्वितीयं ग्रामं अस्ति, यत्र कलाया अभ्यासः सांस्कृतिकानां मूल्येण सह मिलितं अस्ति। नृत्यस्य सौन्दर्यं, साधना, तथा समर्पणं अत्र प्रमुखं भवति। एषः ग्रामः न केवलं नृत्यस्य मण्डपः अस्ति, अपि तु सांस्कृतिक-आध्यात्मिक-परम्परायाः संगमः अपि अस्ति।

नृत्यग्रामस्य ध्येयम् प्रोतिमा बेदी महाभागया अस्य नृत्यग्रामस्य प्रतिष्ठा ओडिसी नृत्यस्य संरक्षणाय आसीत्। तस्याः ध्येयम् न केवलं नृत्यकौशलस्य शिक्षणं, अपितु जीवनस्य एकस्मिन सम्पूर्णरूपेण नृत्यस्य प्रतीत्याः परिपाकः आसीत्। प्राचीनगुरुकुलस्य परम्परायाः अनुसरणं यत्र छात्राः आचार्यैः सह नृत्याय सम्पूर्णसमर्पणं कुर्वन्ति, तस्याः अभिलाषः आसीत्। नृत्यग्रामे न केवलं नृत्यस्य कला शिक्ष्यते, अपि तु जीवनस्य ध्येयः अपि नृत्ये स्थितः भवति।

ग्रामः आत्मनिर्भरः समुदायः रूपेण निर्मितः अस्ति, यत्र नर्तकाः सम्पूर्णं कालं नृत्याय समर्पिताः जीवनं कुर्वन्ति। एषा साधकाणां तादात्म्ययुक्तं वातावरणं अद्वितीयं अस्ति, यत्र नर्तकाः कालस्य बन्धनेन विना, नृत्यस्य साधनाय सम्पूर्णरूपेण मनः स्थापयन्ति। तत्र भोजनं, शयनं, तथा अन्यः दिनचर्या अपि नृत्यस्य अनुकूलं तथा स्वस्थाय निर्मितम् अस्ति।

अद्वितीयं नृत्यग्रामः बङ्गलूरु नगरतः 35 किलोमीटरदूरस्थः अयं ग्रामः प्रवीणेन वास्तुशिल्पिना जेरार्ड दा कुन्हा महाभागेन निर्मितः अस्ति। ग्रामे प्राचीनभारतीयवास्तुशिल्पस्य रूपमस्ति, अपि च पर्यावरणसहयोगयुक्तं सौंदर्यं अपि दर्शयति। ग्रामे मृत्तिकाशिलायाः उपयोगः कृतः अस्ति, तथा सः प्राकृतिकसंगतिः सह समर्पितः अस्ति। यत्र यत्र नृत्याभ्यासः वा नाट्यप्रदर्शनं क्रियते, तत्र तत्र प्रांगणे पवित्रमण्डपाः निर्मिताः सन्ति। नृत्यग्रामस्य सौन्दर्यं, तस्य निस्तब्धता, तथा निसर्गेण सह एकत्वं नर्तकानां साधनाय प्रेरणां ददाति।

नृत्यग्रामस्य विशिष्टता अस्ति यत् तत्र नर्तकानां जीवनं साधारणं, परन्तु नृत्याय समर्पितं भवति। तेषां जीवनस्य प्रत्येकमपि अंशः नृत्ये स्थितः अस्ति। एषा शैली न केवलं नर्तकानां शारीरिककौशलं, अपितु तेषां सांस्कृतिक-तत्त्वज्ञानं अपि स्थिरीकृतवति। एतद्भावनायाः आधारेण तत्र योगस्य तथा ध्यानस्य अभ्यासः अपि समाहितः अस्ति, यतः नृत्यस्य साधने एव मनसः स्थिरता तथा शारीरिक-सामर्थ्यम् आवश्यकं भवति। नृत्यग्रामे प्रत्यकं नर्तकः योगाभ्यासेन तस्य आत्मशक्ति-संवर्धनं तथा मनसः एकाग्रतां विकसयति।

नृत्य-परम्पराः नृत्यग्रामे ओडिसी नृत्यस्य संरक्षणं नृत्यग्रामस्य मुख्यः उद्देश्यः आसीत्। ओडिसी प्राचीनभारतीयनृत्येषु प्रमुखः अस्ति, यः ओडिशा प्रदेशे प्राचीनमन्दिरपरम्परायाम् उत्पन्नः अस्ति। नृत्यग्रामे नर्तकाः अनेके वर्षाणां कठोराभ्यासेन निपुणतां प्राप्नुवन्ति, यत् विश्वे प्रसिद्धाः अपि अभवन्। अन्याः शास्त्रीय-नृत्यकलाः अपि तत्र शिक्ष्यन्ते, यथा भरतनाट्यम्, कथक, तथा कुचिपुडि इत्यादयः, परन्तु ओडिसी प्रमुखं नृत्यरूपं अस्ति।

ओडिसी नृत्यः सौम्यः ललितः च अस्ति, यत्र हस्तकौशलं पदन्यासः च अन्वितं भवति। तस्य मूर्तिप्रायाः स्थितयः प्राचीनमन्दिरेषु मूर्तिषु दृश्यमानाः भवन्ति। नृत्यग्रामस्य नर्तकाः न केवलं तेषां शारीरिककौशलं, अपितु संगीतज्ञानं अपि अध्ययनं कुर्वन्ति। एषः सम्पूर्णशिक्षण-प्रणाली नर्तकानां केवलं प्रस्तोता न भवति, अपितु कलासंपन्नाः कलाकाराः अपि करोतिः। तेषां अभ्यासक्रमे शास्त्रीयसंगीतस्य तथा नाट्यकाव्यस्य अपि अध्ययनं समाहितं अस्ति।

प्रोतिमा बेदी महाभागायाः धरोहरः प्रोतिमा बेदी महाभागायाः प्रभावः नृत्यग्रामे तथा भारतीयनृत्यकलेषु अत्यधिकः अस्ति। सा ओडिसी नृत्यस्य आधुनिकीकरणं कुर्वती नूतनरूपेण तं लोकसामान्ये परिचितवती। सा न केवलं नर्तकी आसीत्, अपितु कलायाः दृष्टिः अपि आसीत्, यया नृत्यग्रामः एकं नूतनमूर्तिं प्राप्तवती। एषा धरोहरः अद्य अपि नृत्यग्रामे तिष्ठति, यत्र तस्याः स्मृतिः सर्वत्र व्याप्या अस्ति।

दुःखेन प्रोतिमा बेदी महाभागा 1998 तमे वर्षे दिवंगता अभवत्, परन्तु तस्या धरोहरः नृत्यग्रामे स्थिरं तिष्ठति। तस्या दिवंगतानन्तरं सुरूपा सेन महाभागा नृत्यग्रामस्य नृत्यनिदेशकः अभवत्। तस्याः नेतृत्वे नृत्यग्रामस्य उत्कर्षः अपरिमितः अभवत्। नृत्यग्रामे प्रतिवर्षं अनेके नर्तकाः आगच्छन्ति, तथा तत्र नृत्यस्य विविधत्वं दर्शयन्ति।

आन्तरराष्ट्रीय-स्तरे सम्मानः नृत्यग्रामस्य नृत्यसमूहः आन्तरराष्ट्रीय-मञ्चेषु प्रख्यातः अस्ति। अमेरिका, यूरोपे च नृत्यग्रामस्य नर्तकाः नृत्यप्रदर्शनं कृतवन्तः। तेषां प्रस्तुतीषु पारम्परिक-नवोन्मेषः च दर्शनीयः अस्ति। नृत्यग्रामस्य नर्तकाः न केवलं प्राचीननृत्ये निपुणाः, अपितु नूतनतया तं रूपांतरं कुर्वन्ति। एषा संजीविनी-शक्ति नृत्यग्रामस्य विशेषता अस्ति।

एकं प्रसिद्धं सहयोगं नृत्यग्रामस्य चितरसेन-नृत्यसमूहेन सह आसीत्, यत्र ओडिसी तथा कन्द्यन-नृत्ययोः सम्मिलनं कृतम्। एषः परियोजनः आन्तरराष्ट्रीयस्तरे प्रशंसितः अभवत्, यः नृत्यग्रामस्य परम्परायाः नवकल्पनायाः उदाहरणं अस्ति। नूतन-कल्पनायाः योगेन, नृत्यग्रामः केवलं प्राचीनं नृत्यशिक्षणं न, अपितु वैश्विकमञ्चे नूतन-नृत्यप्रयोगं च प्रस्तुतं करोति।

उपसंहारः: नृत्यग्रामस्य

ओपेरा

आमुख

ओपेरा इति नाट्यस्य एकं रूपं यस्मिन् सङ्गीतं मुख्यं घटकं भवति यस्मिन् गायकाः नाटकीयभूमिकां गृह्णन्ति।एतादृशं कार्यं सामान्यतया लेखकस्य संगीतकारस्य च सहकार्यं भवति ।अस्मिन् अभिनयः,वेषभूषः, कदाचित् नृत्यं च इत्यादीनि बहुधा प्रदर्शनकलाः समाविष्टाः सन्ति, उपयुज्यन्ते च ।वाद्यसमूहेन सह ओपेरा-गृहे एतत् प्रदर्शनं क्रियते ।ओपेरा पाश्चात्यशास्त्रीयसङ्गीतस्य प्रमुखः भागः अस्ति ।ओपेरा इत्यत्र बहुविधाः सन्ति|पारम्परिक-ओपेरा-क्रीडायां गायनस्य २ शैल्याः सन्ति - पाठ्य(साधारणभाषणगायनम्) एरिया च|१९ शतके निरन्तरसङ्गीतनाटकस्य उदयः अभवत् ।१९ शताब्द्यां यावत् ओपेरा प्रफुल्लितः आसीत् तथा च शताब्द्याः प्रथमार्धे इटालियन ओपेरा जियोचिनो रोसिनी, विन्सेन्जो बेलिनी, गेटानो डोनिजेट्टी इत्यादीनां संगीतकारानाम् साहाय्येन प्रबलप्रकारस्य रूपेण निरन्तरं भवति स्म|

आरम्भः

१६ शताब्द्याः अन्ते इटलीदेशे ओपेरा-देशस्य उत्पत्तिः अभवत्, अचिरेण यूरोपस्य शेषभागे प्रसृता ।क्लाउडियो मोंटेवेर्दी ओपेरा-चलच्चित्रस्य विकासे अग्रणी आसीत् ।१८ शताब्द्यां इटालियन-ओपेरा-गीतस्य अधिकांशभागे (फ्रांस्-देशं विहाय) आधिपत्यं वर्तते स्म, येन जार्ज-फ्रिडेरिक्-हण्डेल-इत्यादीनां विदेशीयानां संगीतकारानाम् आकर्षणं जातम् ।ओपेरा-श्रृङ्खला इटालियन-ओपेरा-क्रीडायाः प्रतिष्ठिततमं रूपम् आसीत् ।१८ शताब्द्याः अन्ते ओपेरा-चलच्चित्रस्य प्रसिद्धतमः व्यक्तिः वोल्फगैङ्ग अमाड्यूस् मोजार्ट् अस्ति, यः ओपेरा-सीरिया-इत्यनेन आरब्धवान् परन्तु इटालियन-हास्य-ओपेरा-विशेषतः फिगारो ,डॉन जियोवानी इत्यादीनां विवाहस्य कृते सर्वाधिकं प्रसिद्धः अस्ति|१९ शताब्द्याः प्रथमतृतीयभागे बेल् कैन्टोशैल्याः उच्चबिन्दुः(सुन्दरगायनम् इति अपि ज्ञायते) यत्र जियोचिनो रोसिनी, गैटानो डोनिजेट्टी, विन्सेन्जो बेलिनी च सर्वे तस्याः शैल्याः हस्ताक्षरकृतीनां निर्माणं कृतवन्तः|१९ शताब्द्याः मध्यभागात् अन्ते यावत् ओपेरा-क्रीडायाः स्वर्णयुगम् आसीत् ।२० शतके आधुनिकशैल्याः बहु प्रयोगः कृतः ।

ओपेरा का इतिहास एवं उत्पत्ति

इटालियनशब्दस्य ओपेरा इत्यस्य अर्थः "कार्यम्" इति, कृतस्य श्रमस्य, उत्पादितस्य परिणामस्य च अर्थे ।'ओपेरा' इति लैटिनभाषायाः शब्दात् अस्य निष्पन्नम्, यस्य अर्थः कार्यम् इति ।आक्सफोर्ड-आङ्ग्ल-शब्दकोशस्य अनुसारं प्रथमवारं १६३९ तमे वर्षे "यस्मिन् रचनायां काव्यं, नृत्यं, संगीतं च संयोजितं भवति" इति अर्थे अस्य शब्दस्य प्रयोगः अभवत् ।प्रथमं ओपेरा यत् अद्यापि नियमितरूपेण प्रदर्श्यते तत् १६०७ तमे वर्षे रचितं माण्ट्वेर्डी इत्यस्य ल'ओर्फेओ इति ।

बरोक युग

बैरोक् ओपेरा इत्यस्य व्यापकहास्यादितत्त्वानि दुःखदतत्त्वैः सह मिश्रितानि आसन् येन ओपेरा इत्यस्य अनेकसुधार-आन्दोलनेषु प्रथमं प्रवर्तनं जातम् ।एतेन ओपेरा सीरिया, ओपेरा बफ्फा इति द्वौ नूतनौ पदौ आगतौ ।ओपेरा-सीरिया इटालियन-ओपेरा-क्रीडायाः गम्भीरशैल्याः निर्दिशति यदा तु ओपेरा-बफ्फा-इत्येतत् ओपेरा-क्रीडायाः हास्यशैल्याः निर्दिशति ।ओपेरा-श्रृङ्खला स्वरेण उन्नतः आसीत्, रूपेण च अत्यन्तं शैलीकृतः आसीत् यत् अत्यन्तं कुशल-गायकानाम् कृते महत् अवसरं प्रदाति स्म ।ओपेरा-सीरिया-क्रीडायाः स्वर्णयुगे सः गायकः वास्तवमेव तारा अभवत् ।इटालियन ओपेरा बरोक् मानकं निर्धारितवान्, इटालियन पाठः आदर्शः अभवत् ।शास्त्रीयकाले अपि इटालियनग्रन्थः प्रबलः आसीत् ।

शास्त्रीय युग

१७०० तमे दशके मध्यभागे पूर्व १५० वर्षेषु आधिपत्यं प्राप्तानां अत्यन्तं औपचारिकरूपेभ्यः दूरं संरचना, सामञ्जस्यं, आख्यानानि च विस्तारयित्वा ओपेरा-गीतं नूतनासु दिक्षु नीतम्|अस्मिन् युगे आर्केस्ट्रा-समूहस्य महत्त्वं वर्धितम् ।ओपेरा निरन्तरं अधिकं अन्तर्राष्ट्रीयं जातम्, शैल्यां च विविधं जातम्, इटालियन-ओपेरा-श्रृङ्खला अन्येषां बहूनां ओपेरा-विधासु फ्रेंच-ओपेरा-हास्यशैल्याः जर्मन-शैल्याः च मिश्रणं कृतवती|

रोमांटिक युग

शताब्दद्वयस्य उत्तम-अर्धं यावत् रोमान्टिक-ओपेरा-क्रीडायाः ओपेरा-मञ्चेषु आधिपत्यं आसीत् ।१९ शताब्द्यां उद्भूतः रोमान्टिकवादः प्रथमविश्वयुद्धपर्यन्तं प्रधानं कलात्मकं साहित्यिकं च आन्दोलनं आसीत् ।ओपेरा निरन्तरं बृहत्तरं अधिकं नाटकीयं च अभवत्, विशालाः कोरसाः, विशालः वाद्यसमूहः च, १०० वादकानां उपरि, अपार-ओपेरा-कृतीनां प्रति निर्माणं कृतवान्|

२० शताब्दी

२० शताब्द्यां न तु समकालीनकृतीनां अपितु पूर्वत्रिशतवर्षाणां कृतीनां वर्चस्वम् आसीत् ।नूतनानि रोमान्टिक-ग्रन्थानि कतिचन एव लिखन्ति स्म किन्तु पुरातन-कृतयः आधुनिक-मञ्चे आधिपत्यं धारयन्ति स्म ।संगीतकाराः स्कोरिंग् इत्यनेन सह अधिकं आविष्कारशीलाः अभवन्, प्रायः न्यूनानि वाद्यवृन्दवादकाः उपयुज्य रोमान्टिककालस्य भव्यलेखानां सापेक्षतया अधिकानि आत्मीयनाटकानि निर्मान्ति|शताब्द्याः प्रथमार्धे आधुनिकतावादिनः विशेषतः आर्नोल्ड् शॉन्बर्ग्, अल्बन् बर्ग् च आधिपत्यं कृतवन्तः|ततः शीघ्रमेव बेन्जामिन ब्रिटेन् आगत्य १९०० तमे वर्षे जन्म प्राप्य सफलतमः ओपेरा-रचनाकारः अभवत् ।अद्यतनकाले फिलिप् ग्लासः, जॉन् एडम्स् च सर्वाधिकं सफलौ संगीतकारौ स्तः ।

संगीतमय

१९३० तमे वर्षे अधिकेन ओपेरा-संरचनायाः सह केचन संगीत-चलच्चित्राः लिखितुं आरब्धाः ।स्वीनी टॉड् तथा द फैण्टम् आफ् द ओपेरा इत्यादीनि लोकप्रियाः संगीत नाटकानि जटिलसङ्गीतस्य माध्यमेन नाटकीयकथाः कथयन्ति तथा च २०१० तमे दशके ते कदाचित् ओपेरागृहेषु दृश्यन्ते स्म|

स्वरभागानाम् ऐतिहासिकः प्रयोगः

सोप्रानो-स्वरस्य उपयोगः सामान्यतया १८ शताब्द्याः उत्तरार्धात् आरभ्य ओपेरा-चलच्चित्रस्य महिलानायिकायाः पसन्दस्य स्वररूपेण भवति ।वर्तमानकाले विस्तृतस्वरपरिधिषु बलं दत्तं मुख्यतया शास्त्रीयकालस्य आविष्कारः आसीत् । ततः पूर्वं स्वर-विधिः, कौशलं च प्राथमिकता आसीत् ।शास्त्रीययुगात् आरभ्य टेनरस्वरस्य परम्परागतरूपेण पुरुषनायकस्य भूमिका नियुक्ता अस्ति । रेपर्टरी इत्यस्मिन् बहवः अत्यन्तं चुनौतीपूर्णाः टेनर् भूमिकाः बेल् कैन्टो युगे लिखिताः आसन्|ओपेरा-क्रीडायां बास्-समूहस्य दीर्घः इतिहासः अस्ति, ओपेरा-श्रृङ्खलासु सहायक-भूमिकासु, कदाचित् हास्य-राहतार्थं च उपयुज्यते ।बास्-टेनर-योः मध्ये बैरिटोनः अस्ति, यस्य भारः अपि भिन्नः भवति ।"बैरिटोन" इति वास्तविकं पदं १९ शताब्द्याः मध्यभागपर्यन्तं मानकं नासीत् ।

स्वरप्रकाराः

गायकाः तेषां भूमिकाः च स्वरप्रकारेण वर्गीकृताः भवन्ति ।पुरुषगायकानाम् स्वरपरिधिना बास्, बैरिटोन, टेनर्, काउण्टरटेनर् च इति वर्गीकरणं कर्तुं शक्यते, महिलागायकानां च कन्ट्रा ल्टो, मेजो-सोप्रानो, सोप्रानो च इति वर्गीकरणं कर्तुं शक्यते ।ततः गायकानां आकारानुसारं अधिकं वर्गीकरणं भवति-उदाहरणार्थं सोप्रानो इत्यस्य वर्णनं गीतात्मकं सोप्रानो, कोलोरातुरा, सौब्रेट्, स्पिन्टो, अथवा नाटकीयसोप्रानो इति कर्तुं शक्यते|एते पदाः गायकस्य स्वरं गायकस्य स्वरलक्षणस्य अनुकूलतया भूमिकाभिः सह सम्बध्दयन्ति ।कस्यचित् गायकस्य स्वरः तेषां जीवने भृशं परिवर्तयितुं शक्नोति यत् तृतीयदशकं यावत् दुर्लभतया स्वरपरिपक्वतां प्राप्नोति तथा च कदाचित् मध्यमवयस्कपर्यन्तं न।

आर्केस्ट्रा की भूमिका

१७०० तमे वर्षात् पूर्वं इटालियन-ओपेरा-चलच्चित्रेषु लघुतार-वाद्यसमूहस्य उपयोगः भवति स्म, परन्तु गायकानां सङ्गतिं कर्तुं दुर्लभतया एव वाद्यते स्म ।तारवाद्यसमूहः सामान्यतया केवलं तदा एव वादयति स्म यदा गायकः न गायति स्म, यथा गायकस्य प्रवेशनिर्गमयोः समये, स्वरसङ्ख्यानां मध्ये नृत्यार्थं वा|१७०० तमे वर्षे आरम्भे केचन संगीतकाराः कतिपयान् एरिया अथवा पाठकान् चिह्नितुं तारवाद्यसमूहस्य उपयोगं कर्तुं आरब्धवन्तः ।१७२० तमे वर्षे अधिकांशः एरियाः वाद्यसमूहेन सह आसीत् ।१९ शताब्द्यां गायकानां सहचर्यायां वाद्यसमूहस्य भूमिका परिवर्तिता, यतः शास्त्रीयशैली रोमान्टिकयुगे संक्रमणं कृतवती ।सामान्यतया वाद्यसमूहाः बृहत्तराः अभवन्, नूतनानि वाद्ययन्त्राणि योजिताः, यथा अतिरिक्तं ताडनवाद्यं ।ओपेरा-इतिहासस्य उपरि यथा यथा वाद्यसमूहस्य अन्येषां वाद्यसमूहानां भूमिका परिवर्तते स्म, तथैव सङ्गीतकारानाम् नेतृत्वस्य भूमिका अपि परिवर्तते स्म ।बरोक् युगे प्रायः वीणावादकेन सङ्गीतकाराः निर्देशिताः आसन् ।१८०० तमे वर्षे शास्त्रीयकाले प्रथमः वायलिनवादकः, यः संगीतसङ्गीतस्य स्वामी इति अपि ज्ञायते, सः उपविश्य वाद्यसमूहस्य नेतृत्वं करोति स्म ।कालान्तरे केचन निर्देशकाः उत्थाय हस्तबाहुइशाराणां प्रयोगं कृत्वा कलाकारानां नेतृत्वं कर्तुं आरब्धवन्तः ।अन्ततः सङ्गीतनिर्देशकस्य एषा भूमिका संचालकः इति उच्यते स्म, सर्वेषां सङ्गीतकारानाम् दर्शनं सुलभं कर्तुं मञ्चस्य उपयोगः कृतः ।

सन्दर्भाः

https://www.britannica.com/art/Western-music/Opera https://en.wikipedia.org/wiki/Opera