"द्वैतदर्शनम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

त्रिषु वेदान्तेषु '''मध्वसिद्धान्तः''' अन्यतमः अस्ति । द्वैतपदस्य भेदः इत्यर्थः । अस्य मतस्य “ब्रह्मसम्प्रदायः” इत्यपि व्यवहारोऽस्ति । अस्य सिद्धान्तस्य प्रतिपादकः [[मध्वाचार्यः]] । [[मध्वाचार्यः|मध्वाचार्यस्य]] अपरं नाम "पूर्णप्रज्ञः" इति । एवमेव "आनन्दतीर्थः" इत्यपि प्रसिद्धिरस्य ।प्रसिद्धिरस्य। यद्यपि जीवेश्वरयोः भेदं [[साङ्ख्यदर्शनम्|सांख्याः]], [[न्यायदर्शनम्|नैय्यायिकाः]], [[वैशेषिकदर्शनम्|वैशेषिकाः]], [[मीमांसा|जैमिनी]]यादयःजैमिनीयादयः अङ्गीकुर्वन्तिअङ्गीकुर्वन्ति। तथापि अस्य सिद्धान्तस्यैव द्वैतदर्शनमिति नाम प्रसिद्धम् अस्तिअस्ति। । अस्मिन्अस्मिन्न दर्शने परमात्मापरमात्म, जीवात्माजीवात्म, जडस्य चजडस्यच परस्परं भेदःभेदं निरूपितःनिरूपितम् अस्तिअस्ति। ।अस्य स्वतन्त्रास्वतन्त्रेतिमतस्य द्वे“ब्रह्मसम्प्रदायः” तत्त्वेइत्यपि वर्तेतेव्यवहारो ।अस्ति। तयोः तत्त्वयोः निरूपणे एव रतम् इदं शास्त्रम् । अतः अस्यैव दर्शनस्य द्वैतदर्शनम् इति विचक्षणाः अभिप्रयन्ति । तत्त्वप्रतिपादकः श्लोकः,<br>

यथार्थानुभवः एव केवलप्रमाणं भवति ।भवति। केवलप्रमाणम् "ईश्वरज्ञानम्", "लक्ष्मीज्ञानम्", "योगिज्ञानम्", "अयोगिज्ञानम्" इति केवलप्रमाणं चतुर्विधम् ।चतुर्विधम्। सर्वविषयक ईश्वरस्वरूपमेव ईश्वरज्ञानमिति व्यवहारः। ईश्वरोनाम लक्ष्मीपतिः [[नारायणः|श्रीमन्नारायणः]]। ईश्वरस्य क्रियागुणौ पूर्णतया नभवतः चेदपि तयोः विद्यमानयोः विशेषांशैः मिलितः चित् प्रकृतेः ज्ञानमेव लक्ष्मीज्ञानमिति ।लक्ष्मीज्ञानमिति। ब्रह्मदेवस्य, ब्रह्मपदव्याय समर्थः यः(ऋजुयोगिः) योगिः तस्य, तत्विकातात्विक योगीणाञ्च ज्ञानम् एव यिगिज्ञानं भवति ।भवति। मुक्तियोग्यानाम्, नित्यसांसारिकाणाम्, तमोयोग्यानाञ्च जीविनां ज्ञानमेव अयोगिज्ञानं भवति ।भवति।

*प्रत्यक्षम्- दोषरहितेन्द्रियसन्निकर्षज्ञानम्दोशरहितेन्द्रियसन्निकर्षज्ञानम् प्रत्यक्षम्। अस्मिन् आत्मस्वरूपेन्द्रियम् तथा प्राकृतेन्द्रियमिति प्रकारद्वयम् ।प्रकारद्वयम्। अज्ञानिजीवस्य इन्द्रियाणि प्राकृतेन्द्रियाणि। तेएतैः चयत् प्रकृतेःज्ञानम् परिणामरूपम्उत्पद्यते महत्-अहंकारतत्वानांतदेव पंचभूतानाम्वृत्तिज्ञानमिति। संलग्नेनइदम् नेत्रादिप्राकृतेन्द्रियाणिअन्तःकरणस्य भवन्ति । तदतिरिक्ता आत्मस्वरूपा साक्षी स्वरूपेन्द्रियः इति कथ्यते । सुखादि जीवधर्माः,अविद्या [[मनः]], [[कालः]], [[दिक्]], ज्ञानस्य प्रामाण्यादीन् साक्षी एव गृह्यते । स्वरूपेन्द्रियमपि घ्राणादिभेदेनषड्विधंपरिणामरूपम् सत्अनित्यञ्च लिंगदेहस्थसूक्ष्मषडिन्द्रियैःभवति। स्थूलशरीरस्थस्थूलेन्द्रियैःस्वरूपेन्द्रियन्तु मिश्रंकेवलं तिष्टतिमुक्तौ ।अभिव्यक्तिर्भविष्यति। इदम् अबादितम्अभादितम् ज्ञानं भवति। एदमेव आत्मस्वरूपसाक्षिज्ञानं भवति।

*अनुमानम्- दोषरहितः युक्तिरेव अनुमानं भवति ।भवति। अनुमानं त्रिविधं भवति ।भवति। कार्यानुमानम्, कारणानुमानम्, अकार्यकारणानुमानमिति।

*आगमम्- निर्दोषः [[शब्दः]] आगमं प्रमाणं भवति। तच्चवेदाः, द्विविधंपुराणानि, पौरुषेयागमंधर्मशास्त्रम्,अपौरुषेयागमं चेतिइत्यादीनि ।अपौरुषेयागमम्प्रमाणानि तावत्इति। [[वेदः|वेदाः]]।कुतः चेत् यथार्थबोधकानि पौरुषेयागमास्तावत्इति। इतिहासपुराणादीनि।

अस्मिन् दर्शने त्रीणि कर्माणि भवन्ति। विहित, निषिद्ध, उदासीनेति त्रीणि कर्माणि। विहितकर्म पुनः द्विविधम्, काम्यं तथा अकाम्यमिति। फलापेक्षेण कर्म क्रियते तत् काम्यकर्म इति ।इति। देवम् उद्दिष्य कर्म क्रियते तत् अकाम्यकर्म भवति ।भवति। ब्रह्मादि देवानां सर्वेषां काम्याकाम्यकर्मणि भवतः। जीवेषु निषिद्धकर्म अधिकतया भवति ।भवति। चलनादीनि उदासीनकर्म इति व्यवहारः।