सदस्यः:2140281ChiraagBN/प्रयोगपृष्ठम्
| Walter A Shewhart | |
|---|---|
 | |
| Pronunciation | Walter "shoe-heart" |
| जन्म |
March 18, 1891 New Canton, Illinois, U.S. |
| मृत्युः |
March 11, 1967 Troy Hills, New Jersey, U.S. |
| शिक्षणस्य स्थितिः | University of Illinois, University of California, Berkeley |
| कृते प्रसिद्धः | Father of statistical quality control |
साङ्ख्यिकी गुण नियन्त्रण
सम्पादयतुसांख्यिकीयप्रक्रियानियन्त्रणं (SPC) प्रक्रियां वा उत्पादनपद्धतिं वा नियन्त्रयितुं सांख्यिकीयप्रविधिनाम् उपयोगः इति परिभाषितः | एकं लोकप्रियं SPC उपकरणं नियन्त्रणचार्ट् अस्ति, यत् मूलतः १९२० तमे वर्षे वाल्टर शेवहार्ट् इत्यनेन विकसितम् | परन्तु जापानी-उद्योगाः अवधारणाः कार्यान्विताः पाश्चात्य-उद्योगैः सह स्पर्धां च कुर्वन्ति ततः परं SPC प्रसिद्धम् अभवत् | अद्यत्वे कम्पनयः वर्धमानप्रतिस्पर्धायाः, परिचालनव्ययस्य च सामनां कुर्वन्ति, यत्र आमक मात्रा निरन्तरं वर्धमानः अस्ति |
अतः संस्थानां कृते यदि तेषां कार्यानुष्ठानस्य नियन्त्रणं भवति तर्हि लाभप्रदम् | संस्थानां गुणवत्तायां, कार्यक्षमतायां, व्ययस्य न्यूनीकरणे च निरन्तरं सुधारार्थं प्रयत्नः करणीयः | SPC कम्पनीभ्यः अन्वेषण-आधारित-गुणवत्ता-नियन्त्रणस्य स्थाने निवारण-आधारित-गुणवत्ता-नियन्त्रणं प्रति गन्तुं साहाय्यं करोति | SPC ग्राफ्-निरीक्षणेन संस्थाः प्रक्रियायाः व्यवहारस्य पूर्वानुमानं सहजतया कर्तुं शक्नुवन्ति |
सांख्यिकीयप्रक्रियानियन्त्रणं वस्तुनिष्ठ
सम्पादयतुSPC आँकडानां विश्लेषणं कर्तुं, प्रक्रियाव्यवहारस्य विषये अनुमानं कर्तुं, ततः समुचितनिर्णयान् कर्तुं सांख्यिकीयसाधनानाम् उपयोगेन निरन्तरसुधारस्य अनुकूलनं कर्तुं केन्द्रीक्रियते | SPC इत्यस्य मूलभूतः धारणा अस्ति यत् सर्वाणि प्रक्रियाणि विविधतायाः अधीनाः सन्ति | नियन्त्रणसीमाः प्रक्रिया किं करोति इति दर्शयन्ति, तया किं कर्तव्यमिति मार्गदर्शकरूपेण कार्यं कुर्वन्ति | नियन्त्रणसीमाः अपि सूचयन्ति यत् प्रक्रियाघटना वा मापनं वा तस्मिन् सीमायां पतितुं सम्भाव्यते |
नियन्त्रणचार्टः एकस्य दत्तांशस्य अभिलेखनार्थं साहाय्यं करोति तथा च भवन्तं द्रष्टुं शक्नोति यत् कदा असामान्यघटना, यथा "विशिष्ट" प्रक्रियाप्रदर्शनस्य तुलने अत्यन्तं उच्चं वा न्यूनं वा अवलोकनं भवति | नियन्त्रणचार्टः गुणवत्तालक्षणानाम् एकः चित्रात्मकः प्रदर्शनः भवति यत् नमूनातः नमूनासङ्ख्यायाः वा समयस्य वा विरुद्धं मापितं वा गणितं वा भवति | नियन्त्रणचार्ट्स् प्रक्रियाविविधतायाः द्वयोः प्रकारयोः भेदं कर्तुं प्रयतन्ते :-
● सामान्य कारण विविधता, या प्रक्रियायाः आन्तरिकः अस्ति, सर्वदा च भविष्यति |
● विशेषकारणविविधता, या बाह्य स्रोताभ्यां उद्भूतः, प्रक्रिया सांख्यिकीयनियन्त्रणात् बहिः इति सूचयति |
विभिन्नाः परीक्षणाः कदा नियन्त्रणात् बहिः घटना घटिता इति निर्धारयितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नुवन्ति | नियन्त्रणचार्ट् द्वौ प्रकारौ स्तः |
a) चर (निरंतर) नियन्त्रण चार्ट: |
b) विशेषता(विच्छिन्न) नियन्त्रणचार्ट: |
चर(निरंतर) नियन्त्रण चार्ट:
सम्पादयतुचरनियंत्रणचार्ट्स् गुणवत्तालक्षणं विकर्षति कुर्वन्ति ये संख्यात्मकाः सन्ति (उदाहरणार्थं, भारः, असरस्य व्यासः, भट्ट्याः तापमानं वा) | चरनियंत्रणचार्ट्स् द्वौ प्रकारौ स्तः : उपसमूहेषु संगृहीतदत्तांशस्य चार्टा: , व्यक्तिगतमापनार्थं च चार्टा: | उपसमूहदत्तांशस्य कृते बिन्दवः उपसमूहानां आँकडानां प्रतिनिधित्वं कुर्वन्ति यथा सामान्यत, परिधिः, स्तर विचलनं वा | व्यक्तिगतमापनस्य कृते बिन्दवः व्यक्तिगतनिरीक्षणानाम् अथवा क्रमिकनिरीक्षणानाम् मध्ये चलपरिधिः इत्यादिकं सांख्यिकीं प्रतिनिधियन्ति | प्रक्रियायाः विषये ज्ञात्वा उपसमूहाः प्रायः प्राधान्यं प्राप्नुवन्ति यतः ते प्रक्रियायाः परिवर्तनशीलतायाः अधिकतया अनुमानं कर्तुं वा प्रक्रियासरासरीयां लघुतरं परिवर्तनं ज्ञातुं वा शक्नुवन्ति | परन्तु प्रक्रियायाः निरीक्षणकाले यदि उपसमूहस्य निर्माणार्थं पर्याप्तं अवलोकनं संग्रहीतुं गृहीतः समयः अतिदीर्घः भवति, अथवा नमूनाकरणस्य व्ययः महत् वा विनाशकारी वा भवति तर्हि लाभः नकारितः भवितुम् अर्हति | उदाहरणानि -
● Xbar-R चार्ट:
● Xbar-S चार्ट:
● I-MR चार्ट:
विशेषता(विच्छिन्न) नियन्त्रणचार्ट:
सम्पादयतुविशेषतानियन्त्रणचार्टः दोषपूर्णवस्तूनाम् उत्पादनस्य निरीक्षणस्य एकः उपायः अस्ति | विशेषतानियन्त्रणचार्टः इति नियन्त्रणचार्ट्-समूहः यः विशेषतया दोषाणां निरीक्षणार्थं विनिर्मितः अस्ति | दोषाणां उदाहरणानि सन्ति रङ्गस्य खरचः, विवर्णता, वस्त्रस्य बुनने भङ्गः, कूपः, कटः इत्यादयः | विशेषतानियन्त्रणचार्टः इत्यस्य प्रकारस्य आधारेण दोषपूर्णभागानाम् संख्या अनुसृता भवति, अथवा वैकल्पिकरूपेण दोषाणां संख्या अनुसृता भवति | उदाहरणानि -
● p - चार्ट:
● c - चार्ट:
● u - चार्ट:
परिणाम
सम्पादयतुसांख्यिकीयप्रक्रियानियन्त्रणं (SPC) निर्माणप्रक्रियाणां निरीक्षणाय नियन्त्रणाय च एकं शक्तिशाली साधनम् अस्ति | प्रक्रियायां विविधतानां पहिचानाय, अनुसरणं च कर्तुं सांख्यिकीय-तन्त्राणां उपयोगं करोति, येन निर्मातारः समस्याः गम्भीराः भवितुं पूर्वं चिन्तयितुं सम्यक् च कर्तुं शक्नुवन्ति | प्रक्रिया वांछितविशिष्टतानां अन्तः कार्यं करोति इति सुनिश्चित्य तथा च दोषपूर्णोत्पादानाम् परिणामात् पूर्वं यत्किमपि भिन्नतां ज्ञात्वा सम्यक् कर्तुं व्यय-प्रभावी उपायः अस्ति | समग्रतया, उच्चगुणवत्तायुक्तानि उत्पादनानि सुनिश्चित्य, व्ययस्य न्यूनीकरणाय, कार्यक्षमतायाः उन्नयनार्थं च निर्मातृणां कृते SPC महत्त्वपूर्णं साधनम् अस्ति |
References
सम्पादयतु(1) https://sixsigmastudyguide.com/statistical-process-control-spc/
(2) https://analyse-it.com/docs/user-guide/process-control/shewhart-variable-control-chart