सदस्यः:2311170 PriyankaG/प्रयोगपृष्ठम्

संस्कृतं तथा संस्कृतं साहित्यम्

संस्कृतभाषा भारतीयसंस्कृतेः, परम्परायाः, साहित्यानां च महती धरोहराः अस्ति। अस्याः प्रभावः न केवलं भारतं प्रति, अपि तु समग्रं विश्वं प्रति दृष्टव्यः अस्ति। एषा भाषा प्राचीनकालतः एव धार्मिकग्रन्थेषु, साहित्यानां दर्शनं, कला, संगीतं, विज्ञानं च अपारं योगदानं ददाति। संस्कृतस्य साहित्यम्, धार्मिकं, सांस्कृतिकं बौद्धिकं च महत्त्वं अतीव गम्भीरं विस्तृतं च अस्ति। एषा भाषा भारतीयोपमहाद्वीपस्य सांस्कृतिकस्य आत्मा इति मन्नीयते, तस्याः मूलाः भारतीयसभ्यतायाः सर्वेषु पक्षेषु विद्यमानाः सन्ति।धार्मिकग्रन्थाः-संस्कृतभाषायाः सर्वोत्तमं योगदानं तस्याः धार्मिकग्रन्थेषु निहितम् अस्ति। हिन्दुधर्मस्य चत्वारः प्रमुखवेदाः - ऋग्वेदः, सामवेदः, यजुर्वेदः, अथर्ववेदः - संस्कृतभाषायां रचिताः सन्ति। एते वेदाः भारतीयधर्मस्य दर्शनस्य च आधारशिला मन्नीयते। ऋग्वेदः जगतः प्राचीनतमं साहित्यग्रन्थं मन्नीयते। सामवेदे मन्त्राणां संगीतात्मकं रूपेण पठन्ति, यजुर्वेदे कर्मकाण्डेषु विधयः प्रतिपादिताः सन्ति, अथर्ववेदे चिकित्साया तन्त्रस्य च विषये विवेचनं दृष्टं अस्ति।वेदानां पश्चात् उपनिषदः संस्कृतसाहित्यस्य द्वितीयः प्रमुखः अंशः अस्ति। उपनिषदः वेदान्तदर्शनस्य सारं सन्ति, एषां मुख्यः उद्देश्यः आत्मा-ब्रह्मणोः यथार्थं स्वरूपं विवेचनं अस्ति। उपनिषदेषु छान्दोग्यः, बृहदारण्यकः, कठः च प्रमुखाः सन्ति, येषु ‘अहं ब्रह्मास्मि’, ‘तत्त्वमसि’ इत्यादयः महान् सिद्धान्ताः प्रतिपादिताः सन्ति। एते ग्रन्थाः अद्वैतवेदान्तस्य आधाररूपेण मन्नीयन्ते। महाभारतम् तथा रामायणम्-महर्षिव्यासेन रचितं महाभारतम् संस्कृतसाहित्यस्य सर्वतोबृहत् महाकाव्यं अस्ति। अयं काव्यः केवलं युद्धकथा न, परन्तु धर्मः, अधर्मः, कर्मः, मोक्षः इत्यादिषु अपि गूढः दार्शनिकविषयाः प्रतिपादयति। महाभारतस्य अंशः श्रीमद्भगवद्गीता अस्ति, या भगवतः कृष्णस्य अर्जुनस्य च संवादरूपेण प्रस्तुतं अस्ति। गीता जीवितस्य गूढेषु प्रश्नेषु उत्तरं ददाति, कर्मयोगः, ज्ञानयोगः, भक्तियोगः च प्रतिपादयति।रामायणं वाल्मीकिना रचितं महाकाव्यं संस्कृतसाहित्यस्य अपरं महत्तमं काव्यं अस्ति। अस्मिन काव्ये रामस्य जीवनं, धर्मपालनं, रावणस्य सह युद्धं, सीतायाः अपहरणं च वर्णितम् अस्ति। रामायणं भारतीयसमाजे नैतिकता आदर्शश्च प्रतिकं मन्नीयते। रामः आदर्शराज्ञः रूपेण, सीता पतिव्रतायाः आदर्शः रूपेण, लक्ष्मणः भ्रातृनिष्ठायाः प्रतीकः रूपेण, हनुमान् सेवा-भक्तेश्च प्रतिरूपः मन्नीयते। एतत्काव्यं समाजे नैतिकता सद्गुणानां च पालनं निर्देशयति। कालिदासस्य साहित्यं-महाकविः कालिदासः संस्कृतसाहित्यस्य महान् रचनाकारः मन्नीयते। तस्य प्रमुखाः रचनाः ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’, ‘मेघदूतम्’, ‘रघुवंशम्’ च सन्ति। ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ शकुन्तलायाः दुष्यन्तस्य च प्रेमकथां वर्णयति, यत्र प्रेमः, प्रकृतिः, मानवभावनाः च सजीवं चित्रिताः सन्ति। ‘मेघदूतम्’ काव्ये यक्षः मेघं सन्देशवाहकं रूपेण प्रयुञ्जते, यत्र प्रकृतिः प्रेमश्च सुललितं वर्णितः अस्ति। ‘रघुवंशम्’ रघुकुलस्य महापुरुषाणां गाथा अस्ति, यत्र रामः मुख्यः पात्रः अस्ति। कालिदासस्य रचनाः अद्यापि संस्कृतसाहित्ये अद्वितीयाः मन्नीयन्ते।भगवद्गीता-श्रीमद्भगवद्गीता महाभारतस्य अंशः अपि अस्ति, परन्तु एषा गीता स्वयं महत्त्वपूर्णः धार्मिकः ग्रन्थः अपि अस्ति। गीता जीवनस्य परमं तत्त्वं कर्मयोगः, ज्ञानयोगः, भक्तियोगः इत्यादीनां रूपेण प्रतिपादयति। अस्या आध्यात्मिकता, मोक्षमार्गः, तथा कर्तव्यपालनं अपि पश्चिमीयदर्शनानां प्रेरणास्रोतः अभवत्। गीता अद्यापि जीवनस्य विविधेषु पक्षेषु मार्गदर्शनं ददाति।पाणिनि-रचितम् अष्टाध्यायी-संस्कृतस्य व्याकरणग्रन्थेषु पाणिनिनः ‘अष्टाध्यायी’ प्रमुखः अस्ति। पाणिनिः संस्कृतभाषायाः व्याकरणं सुव्यवस्थितरूपेण प्रस्तुतवान्, अष्टाध्यायी च विश्वस्य प्राचीनतमं सुव्यवस्थितं व्याकरणग्रन्थः मन्नीयते। पाणिनिनः व्याकरणसूत्राणि अद्यापि भाषाशास्त्रे अतीव महत्वपूर्णानि सन्ति।पतञ्जलिनः योगसूत्राणि-योगस्य प्रमुखग्रन्थः ‘योगसूत्राणि’ पतञ्जलिनाः रचितानि सन्ति। अस्मिन ग्रन्थे अष्टाङ्गयोगस्य सिद्धान्ताः प्रतिपादिताः सन्ति, यत्र यमः, नियमः, प्राणायामः, ध्यानं, समाधिः च उल्लिखिताः सन्ति। योगसूत्राणि अद्यापि योगाभ्यासे अतीव महत्वपूर्णानि सन्ति। पतञ्जलिनः योगसूत्राणि विश्वे योगशिक्षायाः आधारभूतः ग्रन्थः मन्नीयते।कौटिल्यस्य अर्थशास्त्रम्-कौटिल्येन, यः चाणक्यः नाम्ना अपि विख्यातः अस्ति, ‘अर्थशास्त्रम्’ नामकः ग्रन्थः रचितः यः राज्यव्यवस्था, अर्थनीतिः, राजकीयनीतिशास्त्रं च प्रतिपादयति। अस्मिन ग्रन्थे शासनविधयः, अर्थव्यवस्था, कूटनीतिः, सैन्यप्रबन्धनं च विवेचितम् अस्ति। कौटिल्यस्य अर्थशास्त्रं प्राचीनभारतीयराजनीतिः प्रमुखः ग्रन्थः मन्नीयते, यः अद्यापि प्रशासनिक-आर्थिकनीतिषु अध्ययनस्य प्रमुखं ग्रन्थं अस्ति। नाट्यशास्त्रम्-संस्कृतसाहित्ये नाट्यकलायाः प्रमुखं स्थानं अस्ति। भरतमुनिना रचितं ‘नाट्यशास्त्रं’ भारतीयनाट्यकलेषु प्रमुखं शास्त्रं मन्नीयते, यत्र नाटकम्, नृत्यम्, संगीतं, अभिनयः, रसः च प्रतिपादिताः सन्ति। संस्कृतनाटकेषु ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’, ‘मृच्छकटिकम्’, ‘स्वप्नवासवदत्तम्’ च प्रमुखकाव्याः सन्ति। नाट्यशास्त्रं भारतीयरङ्गमञ्चस्य विकासे महत्त्वपूर्णः स्तम्भः अस्ति।सामाजिकव्यवस्था-संस्कृतसाहित्ये प्राचीनभारतीयसामाजिकव्यवस्था अपि उल्लिखिता अस्ति। ‘मनुस्मृतिः’ इति धर्मशास्त्रे वर्णव्यवस्था, विवाहः, दायभागः, न्यायप्रणाली च विस्तारितरूपेण प्रतिपादिताः सन्ति। प्राचीनसामाजिकव्यवस्था समाजस्य सुचारुसञ्चालनाय महती भूमिका निर्वहत् इति दृश्यते।आधुनिके काले संस्कृतस्य प्रभावःआधुनिके काले अपि संस्कृतभाषायाः प्रभावः स्पष्टं दृश्यते। संस्कृतस्य अध्ययनं पुनरुत्थानं च न केवलं भारतदेशे, अपितु विश्वे अपि प्रचलति। विद्यालयेषु, विश्वविद्यालयेषु च संस्कृतं अध्ययनविषयरूपेण स्वीकृतं दृश्यते। पश्चिमेषु अपि संस्कृतसाहित्यस्य दर्शनस्य च अध्ययनं वर्धमानं अस्ति। संस्कृतं अद्यापि भारतीयसंस्कृतेः अमूल्यधरोहरूपेण जीवति, अस्याः योगदानं समाजस्य नैतिकसांस्कृतिकबौद्धिकविकासेषु महत्त्वपूर्णं दृश्यते।

उपसंहारः-संस्कृतभाषा न केवलं भारतीयसभ्यतायाः मूलं अस्ति, परन्तु अस्याः प्रभावः विश्वे अपि विस्तृतः अस्ति। अस्याः धार्मिकग्रन्थाः, साहित्यं, दर्शनं, कला विज्ञानं च अद्वितीयं योगदानं ददाति। एषा भाषा मानवसमाजे विचारः, नैतिकता, सांस्कृतिकविकासः च महती भूमिका निर्वहत्, अद्यापि एषा अध्ययनस्य अनुसन्धानस्य च विषयः अस्ति।