सदस्यः:Tapaswinee 2015/प्रयोगपृष्ठम्
कूर्म महापुराणम् विषयसंकलनम् यस्मात् पुरा हि अनटि इदं पुराणम्, यत् पुरा सजीवमासीत् तत् पुराणम् । जगतः प्रागवस्थाम् अनुक्रम्य सर्ग प्रतिपादकं कार्यजातं पुराणम्, संसारोत्पत्तेः विकासक्रमस्य च वोधकं पुराणम् । प्रतिपाद्य विषयमाश्रित्य पुराणानां पञ्चलक्षणानि निर्दिश्यन्ते ---- सर्गस्य प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितम् चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ पुराणानां रचनाकालः ६०० ईसवीयपूर्वादाराभ्य ५०० ईसवीयसंवत्सरः यावत् स्वीक्रियते । पुराणेसु मुख्यतो सृष्टेरूत्पत्तेः स्थितेः प्रयलस्य च वर्णनं देवानाम् ऋषीणां च वंशावलिः तज्जीवनवृत्तं च मनोः मन्वन्तरस्य च वर्णनम्, अवतारवादस्य मूर्तिपुजाया विविधेदेवोपासनायाश्च संस्थापनो, व्याकरण-काव्यशास्त्र, ज्योतिः शास्त्रः प्रभृतिनां विषयाणां पुराणे नामांकित वर्तते । भद्वयं भद्वयं चैव व्रत्रयं व चतुष्टयम् । अनापलिङ्गकुष्कानि पुरणानि प्रचक्षते ॥ एतेषु अष्टादश पुराणेषु कुर्मपुराणः अन्यतमः वर्तते । ग्रन्थपरिचयः भारतीयाचारविचारस्तथा पवित्रसांस्कृतिकपरम्परायाः पासाद् रूपेण एतेषाम् अष्टादश पुराणानाम् आविर्भावः अभवन् । एतेषु अष्टादश पुराणेसु महर्षि व्यास मुखेन प्रकटीभूत् कूर्मपुराणः अन्यतम स्थानम् आवगाहते । सूततथामहर्षिशैनकयोः संवादभ्याम् कूर्मपुराणस्य अभिव्यक्ति अभवत् । अष्टादश पुराणेसु १५(पञ्चदश) स्थाने कूर्मपुराणस्य नाम आगच्छति । कूर्मपुराणः ब्राह्मीः भागवती सौरी तथा वैष्णवी एताषां चतस्रः संहितायाम् उपनिवद्दः वर्तते । पूर्वकाले अमृतप्राप्त्यार्थं देवासुराः मन्दराचलनं मथानी निर्मायः क्षीरसागरं अमन्थयत् । तदानीं देवतानां हितार्थं भगवान् विष्णुःकूर्मरूपेण मन्दराचलम् अधारयत् । विष्णुः कूर्मवितरास्य दर्शनेन इन्द्राहि देवैः सह देवर्षिनारदोऽपि प्रसन्नः अभवत् । तेषां दर्शनेन सर्वशक्तिसमुद्भूता पराशक्तिस्वरूपा महोमाया श्रीलक्ष्म्या अविर्भावः अभवत् । अस्मिन् पुराणे प्रायतः १८,००० श्लोकाः वर्तन्ते । दौभागौस्तः उत्तरार्धर्पूर्वार्धश्च उत्तरार्धे ४६ अध्यायाः तथाः पूर्वार्धे ५० अध्यायाः वर्तन्ते । कवेः परिचयः साम्प्रतिकस्य महाभारतस्य रचनाकालात् नैकशताब्दीभ्यः पूर्वमासीतिति निर्विकल्पं सिध्यति । मूलमहाभारतस्य जयाभिधानस्य वर्तमानमहाभारतात् पूर्वकालिकत्वं निश्चितम् । अतः सर्वसनीक्षया महाभारतं ४०० ई. पू. समयतः पूर्वमेव निर्मितमिति प्रतीयते । प्रकृतमहाभारतस्य कर्ता वेदान्तकृत्(ब्रह्मपुत्रः) रचयीता वेदविद महामुनि व्यासः श्रीमद्भगवद्गीतायाः उपद्रेष्टा श्रीकृष्णेन समकाल भवः आसीतिति । स्पष्टमेव पराशरोऽस्य पिता माता च सत्यवती । द्वीपे जन्मसत्वात् द्वैपायन, शरीररङ्गात् कृष्णमुनिः कृष्णद्वेपाय नो वा वेदोनाम् विभागात् वेदव्यासश्च । विस्षयवस्तु महर्षि व्यासविरचितस्य कूर्मपुराणस्य पूर्वार्धस्य प्रथमाध्याये सूतस्योत्पत्तिः अष्टादशपुराणोपपूराणानां गणना समुद्रमन्थनाथ विष्णुमायायाः वर्णनम्, इन्द्रधुम्नस्यारण्यान् कूर्मपुराणश्च महिमा वर्णिता वर्तते । द्वितीये अध्याये विष्णुः नाभिकमात ब्रह्मायाः उत्पत्तिः, रुद्र तथा लक्ष्म्या प्राकच्यः, ब्रह्मा माध्यमेन शतमानसपुत्राणां तथा चत्वारः वर्णानां सृष्टिः, वेदज्ञानस्य महिमा, ब्रह्म सृष्टिः वर्णनं निरुपितं वर्तते । तथैव अस्य पुराणस्य पूर्वार्धः आघ्रमधर्मस्य विशेषः वर्णनं सन्यासः ग्रहणकरणस्य क्रमः ब्रह्मार्पणस्य लक्षण तथा निष्कामः कर्मयोगस्य महिमा वर्णिता वर्तते । ब्रह्मायाः आयुः वर्णनं युगमन्वन्तरकल्पादिनां गणना प्राकृतः प्रलयः तथा कालस्य महिमायाः वर्णन अस्मिन् पुराणे लभते । प्रसंगतः अस्मिन् पुराणे दक्षयज्ञविनाशस्य वर्णनं श्रीकृष्णमाध्यमेन शिवस्याराधना, वाराणासः माहात्म्य, पार्वतीजन्मकथाविवाहप्रसंगश्च, स्वायंभूव मनुवंशस्य वर्णनं, चन्द्रवर्णन भूवनकोशादिनां विस्तारपूर्वकं वर्णितं वर्तते । कूर्मपुराणस्य उत्तार्द्धे विशेषः रूपेण ईश्वरगीता तथा व्यासगीतायाः समावेशः वर्तते । यथा भगवद्गीतायाः उपदेशः कुरुक्षेत्रे अर्जुनमुपस्थाप्य कृतमस्ति तथैव ईश्वरगीता सनकसन्दनादिनां ऋषिणां माध्यमेन ज्ञानस्य सत्यस्वरूपस्य जीज्ञासाय स्वयं परमशिवः उचुः व्यासगीतायां ब्रह्मणादि ब्रह्मणानां धर्मोपरि कथोपकथनेन विद्यते । अस्यां गीतायां सम्पूर्णाश्रमन्यावस्थाः आचारविचारश्च, नियमधर्मश्च, भक्षाभक्षयोः विचारः, नित्यकर्मविधिः अशौच निर्णयः श्राद्धकल्पः तथा अग्निहोत्रादिनामा कथोपकथनं वर्तते । अस्यां गीतायां विशेषतः भारतवर्षस्य प्रमुखः पवित्रः तीर्थानां वर्णनं तथा च दर्शनस्नानादिनां महत्वं दर्शितं वर्तते । अन्ते सृष्टेः प्रलयस्य विवेचनमाध्यमेन महर्षि व्यासः उपसंहरितमिदं ग्रन्थम् । ॥ समाप्तम् ॥