सिन्धीसंस्कृतिः

सिन्धीव्यञ्जनानि

मुख्यभोजनानि

अधिकांशसिन्धीगृहेषु नित्यभोजनं गोधूम-आधारितं रोटिका (माणि) अथवा तण्डुलं भवति यस्य सह द्वौ व्यञ्जनौ, एकम् प्रदिग्धम्, दधिः, पर्पटाः, अवलेहिका च भवति। प्रायः सिन्धीभोजने विविधानि शाकानि प्रयुज्यन्ते ।
सिन्धी अचारः विभिन्नैः शाकैः फलैः च निर्मितः भवति । उदाहरणानि - गार्जरस्य अचारः, आम्रस्य अचारः, मिश्रफलानाम् अचारः, शलजमस्य अचारः, हरितमिर्चस्य अचारः इत्यादयः ।
सिंधी बिर्यानी; सिंधी पुलाव्बात्; तर्यल्-बटाटा वा आलू-टूक् (भर्जितालूकानि), दालसहित श्वेततण्डुलेन सह खादितुं शक्यते।
पल्ली, एकं चटनीतः पत्रहरिद्रा-शाकः अस्ति तथा तस्य अद्वितीयस्वादः अस्ति । पोतिकातः अथवा सर्षप-शाकात् सर्वथा भिन्नः अस्ति तथा तस्य किञ्चित् अम्लः लवणयुक्तः च स्वादः भवति।
भी-भाजी अथवा कमल-मूल-शाक, त्रिकुण्ड (त्रिकोण) रोटी, बाजरानिर्मित रोटिका, तण्डुलनिर्मित रोटिका च अन्य प्रकाराः आहाराः सन्ति ।

उत्सवभोजनानि

दीपावली इत्यादिषु विशेषेषु अवसरेषु केचन व्यञ्जनानि परोक्ष्यन्ते । चिति-कुनी अथवा सत्-सागी नामक भाजी (शाकव्यञ्जन) सप्तशाकैः निर्मितं भवति।
गम्भीररोगात् स्वस्थतायां विशेषव्यञ्जनानि अपि परोक्ष्यन्ते उदाहरणार्थं यदा कोऽपि चिकनपॉक्सात् पूर्णतया स्वस्थतां प्राप्नोति तदा अर्पणं कृत्वा "मिट्ठो लोलो" इति सज्जीकरणं सामान्यम् अस्ति।
साई-भाजी तथा तण्डुल; दाल-पकवान् तथा कोकी; सायुन् (मिष्टसूत्रिका), सामान्यतया मधुरयुक्तं (कदाचित् दुग्ध-आधारितं) मिष्टान्नं परोक्ष्यते, सिन्धीनां मध्ये लोकप्रियं भवति ये थद्री, चेतिचन्द इत्यादिषु अनेकेषु विशेषेषु अवसरेषु परोक्ष्यन्ते।
सिन्धी करी एका अद्वितीया विशेषा च व्यञ्जनमस्ति; अस्मिन् चटनीपिष्टात् निर्मितः घनः सम्बारयुक्त प्रदिग्धः भवति, यत् तक्रविपरीतम्, यस्य उपयोगः प्रायः करी-निर्माणार्थं भवति; ऋतुशाकैः, उष्णतण्डुलैः च सह सेव्यते ।

मिष्टान्नानि/ पेयम्

मिट्ठो लोलो इत्यपि नानाप्रसङ्गेषु मथो नाम्ना शीततक्रेण सह सेव्यते ।
खीर्नि, बुसरी, उघम हल्वो, सिंधी हल्वो, ताय्रीबात्, माओ, बोरिन्दो, लाई, कुट्टी, चुल्हो, घीयार, सीरो, पैहु, राबरी, आटे ज्युं सायुं, बूंदी-सिंहर, दारो, करियियो टिकिओ इत्यादयः केचन मिष्टान्नानि सन्ति ।
थादल् इति शीतलकं ऊर्जाप्रदं पेयं, मल्लयुद्धकारिणः उपयुज्यन्ते, यत् पिष्टशुष्कफलानां, मरिचस्य, बादामस्य, खसखसस्य च उपयोगेन निर्मितं भवति

जलपानाः

पर्पटाः , खिचाः (घनान्नस्य पर्पट), पकोरा (ताडङ्कालूभिः सह वा पलाण्डुं, मटरं, हरितमिरिचं च भिन्नस्वादरूपेण निर्मितुं शक्यते), बुरी/बूरानी, पबुरा/पबूर (कमलपुष्पस्य बीजानि), फरियून्, गजर, बेसन् जा टिक्यून् इति केचन जलपानाः सन्ति।

लिपिः

खुदाबादी (देवदेन) सिन्धीभाषालेखनार्थं प्रयुक्ता लिपि आसीत्, सा सामान्यतः वर्तमानकाले अपि केभ्यः सिन्धीहिन्दुभ्यः प्रयुक्ता आसीत् । खाट्वाङ्गी (भागवतपुराणे खट्वाङ्गराजस्य नाम्ना) लिपिः इति अपि प्रसिद्धा अस्ति । सिन्धीलेखनार्थं प्रयुक्तासु चतुर्षु लिपिषु खुदाबादी अन्यतमः अस्ति, अन्याः पर्सो-अरबी, खोजकी, देवनागरी च लिपिः सन्ति ।
खुदाबादीलिप्याः मूलं ब्राह्मणीलिप्यां अस्ति, यथा अधिकांशभारतीय-तिब्बती, दक्षिणपूर्व-जम्बूद्विप-भाषासु च । अन्येभ्यः भारतीयलिपिभ्यः यथा बङ्गला, ओडिया, गुरुमुखी अथवा देवनागरी इत्यादिभ्यः भिन्नं दृश्यते, परन्तु निकटतया परीक्षणेन कोणं, संरचनां च विहाय ताः समानाः इति ज्ञायते ।
वर्तमानलिपिः मुख्यतया सिन्धदेशे अपि च भारतस्य अन्यत्र च अनेकेषु राज्येषु प्रयुक्ता अस्ति, यत्र प्रवासिनः हिन्दुसिन्धिनः निवसन्ति, सा नश्खशैल्यां अरबीभाषा अस्ति यस्याः ५२ अक्षराणि सन्ति परन्तु भारते केषुचित् मण्डलेषु सिन्धीलेखनार्थं खुदाबादी, देवनागरी च प्रयुक्ताः सन्ति । भारतसरकारः उभयलिपिं स्वीकुर्वति ।

वस्त्राणि

मुख्यवस्त्राणि

सिन्धीमहिलानां मूलवेषसंहिता लहङ्गा/घाग्रा-चोली आसीत्। पश्चात् महिलाः लेहङ्गायाः अधः सुथणं धारयितुं आरब्धाः,अधुना च, समयेन सह सिन्धीमहिलाः लहङ्गाधारणं त्यक्त्वा केवलं सिन्धीसुथणं धारयन्ति स्म तथा च चोली इत्यस्य स्थाने दीर्घचोलः अभवत्। पुरुषाः मूलतः धोतीं वा गोड्डं, दीर्घं वा लघु अङ्गरक्षः, वा जामो धारयन्ति स्म, पश्चात् अङ्गरक्षः इत्यस्य स्थाने पेहरान्/पेह्रियान् इति सिन्धी कुर्ता इति स्थाने धोती/गोड् इत्यस्य स्थाने सिन्धी सलवार/सुथण/कञ्चः इति स्थाने स्थापितः।
सुथणस्य सिन्धीचोलो च आगमनात् पूर्वं पारम्परिकवेषः लेहेङ्गा (जब्लो) चोली आसीत् यत् अद्यापि सिन्धस्य विभिन्नेषु भागेषु महिलाः धारयन्ति । लेहङ्गस्य गुरुतरं संस्करणं घाग्रां धारयन्ति स्म, शिथिलं चोली वा, कञ्चेरा वा पूर्णतया कशीदाकारं, लघुटोपी आस्तीनैः तारैः च धारयन्ति स्म। शाट्यः केवलं अल्पाः महिलाः एव धारयन्ति च। सिन्धीमहिलानां शिक्षिताः व्यापारिणाः च समुदायाः भारतस्य अन्येभ्यः प्रदेशेभ्यः शाट्यः स्वीकरोति स्म ।
पुरुषैः धारितः अन्यः परिधानः आधुनिकः सिन्धी सुथणः अस्ति यस्य पारम्परिकः पेहेरेन् (सिन्धी उपरिवस्त्रं) अस्ति यत् अङ्गरक्षः इति अपि कथ्यते, कुर्तायाः लघुरूपं पार्श्वे बद्धं । शीर्षस्य वैकल्पिकं नाम अङ्गेलि अस्ति यत् ह्रस्वं वामं वा दक्षिणं वा लङ्घितं भवति, वक्षःस्थलस्कन्धबाहून् आच्छादयति । आस्तीनानि दीर्घाणि, प्लीटेड् च भवन्ति । बृहत् विस्तृताः प्लीट् उदरं आच्छादयन्ति । अन्यत् ऊर्ध्ववस्त्रं दीर्घवस्त्रसदृशं पारम्परिकं वस्त्रम् अस्ति ।

सिन्धी-टोपी

शिरस्त्राणि त्रिविधाः सन्ति-

पग- दीर्घं सूतीवस्त्रं, सामान्यतया श्वेतम्, कदाचित् रञ्जितं ।
पटको/पोथियः- पूर्वसदृशं, परन्तु लघुतरं कदाचित् अजरकं वा लुङ्गीवस्त्रं वा प्रयुक्तम्।
फेण्टियः- कपासस्य द्रव्यस्य गुच्छः, शिरसि शिथिलतया विकृष्यमाणः। उज्ज्वलवर्णैः प्रायः बन्धनीवस्त्रस्य ।

सिंधी राङ्कवानि

अज्रक् इति नाम्ना प्रसिद्धः श्याममुद्रितः राङ्कवं पुरुषैः उपयुज्यते, प्राचीनसिन्धूपत्यकासभ्यतायाः आरभ्य, सिन्धस्य कलारूपेण। पारम्परिकस्य अजराकस्य घनारुणवर्णस्य अथवा कार्मिजरक्तवर्णस्य विविधाः पर्यालोचनाः सन्ति, श्वेतकृष्णवर्णैः सह, सिन्धीसंस्कृतेः प्रतीकं च अस्ति ।
अन्ये सन्ति- मलीरः, लुङ्गी, सिन्धी खादी/थारी (शीतकालस्य) राङ्कवं, लोई (सरलहस्तवयानि अल्पभाराणि शीतकालीनराङ्कवानि, ये प्रायः श्वेतपीतवर्णेषु निर्मिताः भवन्ति)
बोछिणी सिन्धीकशीदाकाराः वध्वे विवाहराङ्कवानि सन्ति, यदा तु सिन्धीनां विवाहदिने वराय बोछण् उपयुज्यन्ते ।
सिन्धी रावा/चादर- सिन्धी पारम्परिक द्विपट्टाः दीर्घाः विस्तृताः च भवन्ति, येषु सादे, मुद्रित-बन्धनी-वस्त्रे दर्पण-कार्यैः सुन्दरं कशीकृतं भवति ।

लोकनृत्यानि एवं संगीतम्

लोकनृत्यानि

जमालो, झूमर्, छेज् (छेज् कलाकाराः "छेज्जारी" इति उच्यन्ते), भगतः, साङ्गः, शीदीनृत्यः, मोरनाच (मयूरनृत्यः) केचन लोकप्रियाः जीविताः नृत्यरूपाः सन्ति ।
अन्येषु अल्पज्ञातनृत्यरूपेषु डाण्डियो, चरूरी, मोहना, असिमोर, मटकेवारो-नाच (घटिका-नृत्यः), तप्रो (होलीपर्वस्य लोकनृत्यम्), रसुदो च सन्ति ।

संगीतम्

सिन्धी लोकसङ्गीतं सिन्धदेशस्य पारम्परिकं लोकसङ्गीतं गायनं च अस्ति, यत् गायते सामान्यतया च ५ विधासु प्रदर्श्यते यत् सिन्धे उत्पन्ना, प्रथमविधा "बैट" शैल्याः बैट् शैली सैन्हून् (निम्नस्वरः) ग्राहम् (उच्चस्वरः) च स्वरसङ्गीतम् अस्ति ।
द्वितीयशैल्याः "वाई" वाद्यसङ्गीतं तारवाद्यस्य उपयोगेन विविधरीत्या क्रियते । वाए 'काफी' इति अपि ज्ञायते।
पारम्परिकाः देशी सिन्धी तालः सन्ति : भैरवी, चैञ्चल, कलवारो, च्लो, अधयो, औलंग, मूल, विह्वल, झुमीर, हसवारी, नौशाही, झमटी, लामाडी, बत्थी-झल्को, तल्लू, प्रचण्ड आदि।

केचन अद्वितीयाः संस्काराः

विवाहात्पूर्वम्

बेराना सत्संग- अपि च सर्वेषां विवाहकार्यक्रमानाम् सुचारुरूपेण गन्तुं। स्त्रियः सिन्धी लाडां (पारम्परिकलोकगीतानि) गायन्ति अपि च भक्तिझूलेलालगीतानि वाद्यन्ते, तस्मिन् सर्वे परिवारजनाः नृत्यन्ति।
देव तिष्ठणस्य वा गणेश स्तापनस्य समारोहः। विवाहे यत्किमपि कष्टं बाधकं च ईश्वरः पालयिष्यति इति विश्वासः अस्ति । यावत् विवाहः न भवति तावत् वरवधूयोः गृहात् बहिः गन्तुं न शक्यते।
लाडा इति सिन्धी महिला संगीत समारोह। वरस्य परिवारः एतत् आयोजनं आयोजयति यत्र सर्वे महिलाः बन्धुजनाः, मित्राणि, प्रतिवेशिनः च वरस्य परिवारः अपि आमन्त्रितः भवति, महिलाः अपि सङ्गीतस्य उपरि नृत्यन्ति।
तिह, पुरोहितेन सह वधूपरिवारः वरस्य स्थानं गच्छति, पुरोहितः तण्डुलशर्करामसालनारिकेलमिष्टान्नखजूरस्य हरितवर्णीयगोलकेन च रेशमसूतस्य हरितवर्णीयगोलकेन च "शुभसमागरी" इति अनेकवस्तूनि वहति। कागदखण्डेन सह यस्मिन् शुभकालः लिखितः। वरस्य गृहं प्राप्य पुरोहितः स्वेन आनितेन समाग्रीणा सह "गणेशपूजा" करोति, कागदखण्डं च वरस्य अङ्के स्थापयति।
बुक्की/सांथ - यत्र वरस्य कृते बुक्की "सांथ" इत्यनेन सह क्रियते । विवाहितैः महिलाभिः वरस्य उपरि तैलं हल्दीं च प्रयोजयित्वा, वरस्य प्रतीकं कृत्वा स्वस्य एकलजीवनं त्यक्त्वा, विवाहितजीवनं प्रति। एषः संस्कारः "दिख" इति कथ्यते ।
सगरी/मेहन्दी एषः संस्कारः वरवधूयोः कुटुम्बयोः औपचारिकपरिचयः अस्ति । मेहेण्डी परिवारः वधूं परितः मज्जापूर्णे समारोहे समागच्छति यत्र वधूः हस्तयोः, बाहुपादयोः च मेहन्दी इत्यस्य सुन्दराणि पर्यलोचनाः प्रयोजयति।
जण्या - "उपनयन" इति सूत्रसमारोहः वरस्य गृहे पवित्रः संस्कारः अस्ति। पारम्परिकयज्ञसंस्कारेण सह पवित्रप्रार्थना क्रियते ।

विवाहसमये

पल्ली-पल्लो- वधूनां द्विपट्टायां शिरपट्टस्य अन्ताः स्वभगिन्या वरस्य राङ्कवेन बद्धाः सन्ति। वरस्य भगिनी ग्रन्थौ अल्पैः तण्डुलधान्यैः सह ग्रन्थिद्वयं बध्नाति।
हथियालो इति सिन्धी हिन्दुविवाहसंस्कारः यस्मिन् वधूस्य दक्षिणहस्तं वरस्य दक्षिणहस्तेन बद्धं कृत्वा रक्तवस्त्रं प्रयुज्यते, बद्धहस्तं आच्छादयितुं, ततः वरवधूः मिलित्वा ईश्वरं प्रार्थयन्ति।

विवाहपश्चात्

दातारः- यदा वधूः भर्त्रा सह श्वशुरगृहं प्राप्नोति। अथ वरपरिवारेण वधूपादौ जलेन क्षीरेण च प्रक्षाल्यते।
सतावरा- वधूः भर्त्रा सह स्वमातापितृगृहं मध्याह्नभोजनाय वा रात्रिभोजनाय वा गमिष्यति तेषां विवाहानन्तरं सतावरस्य शुभदिनस्य निर्णयः पुरोहितेन भवति।

"गड्जनी" इति स्वागतं वरपरिवारेण क्रियते । गायननृत्यपानयोः पार्श्वे भोजनं भवति ।

मृत्योः अनन्तरं

मर्क- मर्क प्रायः मनुष्यस्य मृत्योः अनन्तरं त्रयः दिवसाः अन्तः आयोजिता प्रार्थनासभा भवति ।

अवकाशाः एवं क्रीडाः

अवकाशाः

पतङ्ग-उड्डयनं, कपोत-उड्डयनं, घटा-युद्धं, अश्व-स्पर्धा, उष्ट्र-स्पर्धा, वृषभ-स्पर्धा च : अश्व-उष्ट्र-वृषभ-स्पर्धा सिन्धप्रदेशस्य लोकप्रियेषु क्रीडासु अन्यतमः अस्ति।
मल्लाह मल्लयुद्धः- प्राचीन सिंधी मल्लयुद्धः। ये जनाः अस्य मल्लयुद्धाय चयनिताः भवन्ति ते विस्तृताः, शक्तिशालिनः, प्रमुखाः स्नायुः, विशालाः अस्थिः च भवन्ति । ते स्पष्टघृतदुग्धयोः सावधानीपूर्वकं प्रशिक्षिताः, श्वासप्रश्वासयोः, पेयस्य, धूम्रपानस्य च परिहाराय बाध्यन्ते । ते मधुरमांसैः न स्थूलाः भवन्ति, सामान्यतया प्रथमश्रेणीस्थितौ रङ्गं प्रविशन्ति ।
मलख्रो मल्लयुद्धः- मलख्रो सिन्धप्रदेशे मल्लयुद्धस्य प्राचीनः सिन्धीरूपः अस्ति, यस्य कालः ५००० वर्षाणि पुरा अस्ति । मल्लद्वयं प्रतिद्वन्द्वस्य कटिभागे विकृष्यमाणं पटं बद्ध्वा मेलनं आरभ्यते । ततः प्रत्येकं प्रतिद्वन्द्वस्य कटिवस्त्रं गृहीत्वा भूमौ क्षिप्तुं प्रयतते । धनिनः सामन्ताः प्रभावशालिनः च प्रसिद्धाः "मल्हू" (मल्लयुद्धकारिणः) परिपालयन्ति, तेषां कृते मेलनानां आयोजनं च कुर्वन्ति ।

क्रीडाः

त्रित्रण - सिन्धीनां त्रित्रणं (त्रिकोणाः) यथा फारसी-अफगानिस्तान-जनाः "कतार" इति कथयन्ति । क्रीडा अतीव सरलः अस्ति : प्रत्येकस्य क्रीडकस्य त्रयः खण्डाः (सामान्यतया कंकड़ाः वा गोः वा) सन्ति, ये क्रमेण अधः स्थापिताः भवन्ति, सः च विजयते यत् प्रथमं त्रीणि अपि ऋजुरेखायां स्थापयितुं शक्नोति। नौत्रणं (नवकोणाः), सोरहत्रणं (षोडशकोणाः) च सर्वेषु बिन्दुषु त्रित्रणसदृशाः क्रीडाः सन्ति, केवलं रेखाः गणकाः च अधिकाः इति व्यतिरिक्तम्
चोपड/धारो- पचिसि इत्यस्य सदृशः क्रॉस् एण्ड् सर्कल बोर्ड् क्रीडा, सिन्धदेशे क्रीड्यते । फलकं ऊनेन वा पटेन वा निर्मितं भवति, काष्ठप्यादाः सप्त गोशंखाः च प्रत्येकस्य क्रीडकस्य चालनिर्धारणाय प्रयुक्ताः भवन्ति, चौपुरः पचिसि इत्यस्मात् भिन्नः भवति, यतः त्रयः चतुर्पक्षीयदीर्घपासाः उपयुज्यन्ते ।
शतरञ्जः - शतरञ्जः एकः आन्तरिकः चतुरङ्गक्रीडा अस्ति, यस्य आविष्कारः सिन्धदेशे अभवत् इति मन्यते । अस्य क्रीडायाः बहवः प्रसिद्धाः क्रीडकाः आसन् । अन्ये स्वदेशीयाः क्रीडाः सन्ति "बिल्हारो" एकः रूक्षः प्रकारः 'बन्दी-आधारः', गिली/इती डाकरः, "तिजी", "बिलूर/गिदान" संगमरवरः इत्यादयः ।