स्मृतिकाराः

स्मृतिसाहित्यकाराः स्मृतिग्रन्थानां रचनाम् अकुर्वन्। स्मृतिकाले मन्वादिप्रणीतानां समेषामपि धर्मशास्त्राणां प्रामाण्य मङ्गीक्रियते न कस्याप्यप्रामाण्यमिति महती गौरवावहेयं भारतीयपरम्परा । तेषु धर्मशास्त्रग्रन्थेषु मनुस्मृति: यथा सर्वमान्या तथैव सर्वप्राचीना । योगीश्वरेण धर्मशास्त्रकाराणां नामानि व्याहरता मनु: सर्वप्रथमं प्रदर्शितः। सर्वैः स्मृतिकारैरपि मनुः साक्षाद् वेदद्रष्टत्वात् सर्वज्ञत्वाच्च प्रथमधर्मशास्त्रकाररूपेणोद्घोषितः । मनुविरोधिस्मृतेः प्रामाण्यमपि न स्वीक्रियते ।

तत्र स्मृतिग्रन्थेषु मनु - याज्ञवल्क्य - पराशर - नारद -बृहस्पति कात्यायन- अङ्गिरो - कार्णाजिनि- दक्ष- पितामह- ऋष्यशृङ्ग - पुलस्त्य - प्रजापति - मरीचि - यम- लौगाक्षि- विश्वामित्र - व्यास-संवर्त-शङ्ख - लिखित काश्यप - व्याघ्रपाद - कपिल - भारद्वाज - जमदग्नि - गार्ग्य - हारीतादीनां स्मृतयः प्रसिद्धाः। केचिदपि स्मृत्युपस्मृतिभेदेनाधिकमपि विवृण्वन्ति । एतेषां कालस्तु परस्परमुदाहरतां धर्मशास्त्राणां पौर्वापर्यपरिज्ञानादाकलनीयम् । म मा भारतीयसमाजस्य व्यवस्थितरूपेण परिचालनमेव स्मृतिकाराणां प्रधानं कर्मासीत्। भारतीयसमाजस्य सुव्यवस्था तथा संघटनमेवास्य मूललक्ष्यमासीत्। चतुर्णां वर्णानामुत्पत्तिरपि मनोवैज्ञानिकरीत्या स्मृतिकारैः प्रतिपादिता। सामाजिक दृष्ट्याऽपि स्मृतीनां महत्त्वं सर्वाधिकम् । हिन्दूनां षोडशसंस्काराणां विस्तृतवर्णन स्मृतिष्वेवोपलभ्यते। व्यवहारज्ञानाय स्मृतीनामनुशीलनमनिवार्यम् ।

प्राचीनभारतीयस्मृतिकारा: समाजे सर्वेषामधिकारान् कर्त्तव्यानि च ध्यात्वा मानवस्याचारपरिपालनाय महत्त्वं ददति। स्मृतयः सामाजिकविकाशाय तथा सर्वेषामधिकाराणां सुरक्षायै सामाजिकनियमानां निर्माणं कुर्वन्ति । सुसमाज स्थापनमेवैतेषां सामाजिकनियमानां मुख्योद्देश्यमासीत् ।

स्मृतिसाहित्यस्य प्रतिपाद्यविषयाः

स्मृतीनां वर्ण्यविषयाः प्रधानत आचारव्यवहारप्रायश्चित्तभेदेन त्रिधा विभज्यन्ते । तत्र प्रथमत आचारकाण्डे ब्राह्मण- क्षत्रिय- वैश्य- शूद्राणां चतुर्णां वर्णानां चतुर्णामाश्रमाणाञ्च कर्त्तव्यानां विधानं, षोडशसंस्काराणां , तीर्थ स्नान- दानादीनां, देवपूजा- व्रतोपवासादीनां च वर्णनमस्ति। विशेषतः षड्विधधर्मेषु गुणधर्म- निमित्तधर्मव्यतिरिक्ता अन्ये सर्वे धर्माः आचार काण्डान्तर्गताः। मनुष्यजीवनस्याभ्युदयाय सामाजिकव्यवस्थायाः सुसंगठनाय च प्रणीता: नियमा: आचाराध्याये वर्णिताः। 'आचारः परमो धर्मः' इति नीतिमिमामेव भारतीयाः श्रेष्ठधर्मरूपेण स्वीकुर्वन्ति । आचारेणैव समाजस्य स्थापनं, समाजस्य विकाशः, व्यक्तेः समाजस्य च चारित्रिकबलस्योन्नतिः सम्भवेदिति कृत्वा सर्वे स्मृतिकारा: आचारसंहितां प्रथमं विचारयन्ति। मनु याज्ञवल्क्यादय: स्मृतिकारा: आचारं धर्मस्य तृतीयप्रमाणरूपेणोपस्थापयन्ति।

द्वितीये व्यवहारभागे सामाजिकनियमानां व्यावहारिकत्वं प्रतिपादितम् । प्राचीनभारतीयस्मृतिकाराः स्मृतिग्रन्थेषु सामाजिकनियमोल्लंघनकर्त्र व्यवहार माध्यमेन दण्डदानाय व्यवस्थां कृतवन्तः। मानवेषु जायमानानां मतभेदानां निराकरणोपाय एव व्यवहारपदेनोच्यते । अस्यैव व्यवहारस्य समुचितनिर्णयाय न्यायव्यवस्थायै च राजा स्वयं व्यवहारपदानि परमकर्त्तव्यबुद्ध्या पश्येत्। अध्यायेऽस्मिन् सर्वेषां विवादानां धार्मिकदृष्ट्या सामाजिकविधिना च समाधानोपाय: कथितः। सर्वेषां सामाजिकानां स्वस्वधर्मेषु कर्मसु च स्थापनार्थं, समस्तधनविषयकाणां विवादानां निराकरणोपायकथनमेव व्यवहारध्यायस्य मुख्योद्देश्यम् ।

तृतीये प्रायश्चित्तभागेज्ञानाज्ञानकृतकुकार्याणां कृते प्रायश्चित्तानि निरूपितानि। मनुष्यस्य कुकार्येभ्य: निवृत्त्यर्थं निर्दिष्टा उपाया: प्रायश्चित्तपदेनोच्यन्ते। तदेवं प्रायश्चित्तं मन्त्र- जप- दान- तपस्या- उपवास- अनुताप- तीर्थाटनप्रभृतिभिः कर्तुं शक्यते। प्राचीनभारतीयस्मृतिकाराः अमु कुकार्यकारिणं शान्तिदानार्थं प्रायश्चित्तविधानं कुर्वन्ति। स्वापराधानुभवेनापि कदाचित् प्रायश्चित्तसिद्धिः भवतीति स्मृतिकारा: कथयन्ति । स्मृतिकारा: समाजस्य विकाशाय तथा सर्वादौ व्यक्तेः विकाशाय च प्रायश्चित्तेन लोकसंव्यवहारिका शक्तिरागच्छतीति उद्घोषयन्ति । प्रायश्चित्तेन मनुष्य: परमसुखं शान्तिं चाप्नोति । प्रायश्चित्तमिदं सद्य: फलदमिति सर्वत्र स्मृतिषु कथितं वर्तते। मानवस्यान्तर्गतविकारभावोऽपि प्रायश्चित्तमाध्यमेन दूरीकर्तुं शक्यत इति स्मृतिकारा: रटन्ति ।

प्रायश्चित्तप्रकरणे स्मृतिकाराः कतिपयानां सामाजिकपरिस्थितीनां विवेचनमपि कुर्वन्ति । भारतीयसंस्कृतौ जन्माशौच - मरणाशौचयोः महत्त्वपूर्ण स्थानं वर्त्तते। नवजातसन्तानस्य सूतिकायाश्च सुरक्षायै सामाजिकपवित्रायै चाशौचं पाल्यते । अस्मिन् निर्दिष्टे काले समस्तधार्मिककार्यानुष्ठानं निषिद्धम् । प्रायश्चित्तानुष्ठानावधौ यथा सकलधार्मिककार्यानुष्ठानं समाजे संव्यवहरणं च निषिद्धं तथैवाशौचमध्येऽपि लोके संव्यवहरणं, धार्मिककार्यानुष्ठानमपि निषिद्धम्। अशौचादन्यत्र स्वकर्त्तव्यपालनविमुखो नरः प्रायश्चित्तीयत इति प्राचीनभारतीय स्मृतिकाराः कथयन्ति । अत: सामाजिकव्यवस्थायाः शृङ्खलायै तथा व्यक्तेः स्वकर्त्तव्यपालननिमित्तमपि प्रायश्चित्तप्रकरणमिदं स्मृतिकारैः परिकल्पितम् ।

शातातपस्मृतौ जप - उपासना - यज्ञ - दारैरपि पापक्षयः भवतीति वर्णितमस्ति। प्राचीनस्मृतिकाराः समाजशास्त्रविदश्च मनुष्यस्य मनोवृत्तिं गभीराध्ययनपूर्वकं मनुष्यस्यापराधप्रवृत्तेः दूरीकरणाय प्रगाढोद्यम कृतवन्तः। मनसि पुनश्चापराधप्रवृत्ति: नोदेति ।

स्मृतिषु साधारणत: चतुर्णां वर्णानां विषये, चतुर्णामाश्रमाणां विषये, चतुर्णां पुरुषार्थानां विषये च वर्णनं प्राप्यते । एते विषया: धर्मशास्त्रेषु सर्वत्र विशिष्य गृहीताः। स्मृतयोऽपि युगानुसारं परिवर्तनीयाः भवन्ति । विभिन्नेषु युगेषु धर्मह्रासानुरूपं विभिन्नानां स्मृतिग्रन्थानां समादरणं श्रूयते -

कृते तु मानवो धर्मस्त्रेतायां गौतमः स्मृतः।

द्वापरे शंखलिखितौ कलौ पाराशरः स्मृतः॥

चतुर्षु युगेषु चतुर्णां स्मृतिग्रन्थानां ग्रहणेऽन्येषां स्मृतिग्रन्थानां प्रणयनं वैयर्थ्यं स्यादिति मत्वा व्यासोऽपि स्मृतीनां गुरुलघुभावं प्रदर्श्य सर्वदा सर्वासां स्मृतीनां ग्रहणायोपदिशति । बृहस्पतिरपि सर्वेषु कालेषु मनुस्मृति प्रशंस्य मनुस्मृतेः विरोधस्थले अन्यासां स्मृतीनां ग्रहणञ्च दृढं निषेधति ।

स्मृतिकाराणां संख्या

स्मृतीनां संख्या अद्यावधि अपरिमिता वर्त्तते । तासु स्मृतिषु सर्वासां सत्ता नोपलभ्यते । काश्चन स्मृतयः आंशिकाः प्राप्यन्ते । अत: स्मृतिकारा: भाष्यनिबन्धकाराश्च स्मृतीनां संख्याविषये एकमतं न प्रदर्शयन्ति । गौतमः केवलं मनो: नाम उद्धरति । बौधायनः सप्त धर्मशास्त्रकाराणां नामान्युद्धरति । ते च यथा - औपजघ्ननि - कात्य - काश्यप - गौतम - प्रजापति- मौद्गल्य - हारीताः। वसिष्ठेन गौतम - प्रजापति - मनु - यम - हारीतानां पञ्च धर्मशास्त्रकाराणां नामान्युद्धृतानि । आपस्तम्बः कण्व - कुणिक - कुत्स - कौत्स- पुष्कर - श्वेतकेतु - हारीतादीनां दश धर्मशास्त्रकाराणां नामानि उट्टङ्कयति । भृगुप्रोक्त - मनुस्मृतावुद्धृतानां धर्मशास्त्रकाराणां नामानि यथा - अत्रि - भृगु - वसिष्ठ - वैखानस - शौनकाः।

याज्ञवल्क्य: विशंतिधर्मप्रयोजकानां नामान्युद्धरति। ते च धर्मप्रयोजकाः आपस्तम्ब- संवत - कात्यायन - बृहस्पति - पराशर - व्यास - शंख - लिखित दक्ष - गौतम - शातातप - वसिष्ठाश्च । पराशरोऽपि ऊनविंशति धर्मशास्त्रकाराणां नामानि उठेंकयति। ते धर्मशास्त्रकारा: भवन्ति यथा मनु - वसिष्ठ - काश्यप - गार्गेय - गौतम - उशना - अत्रि - विष्णु - संवर्त - दक्ष - अङ्गिरा: - शातातप हारीत - याज्ञवल्क्य - आपस्तम्ब - शंख - लिखित - कात्यायन - प्राचेतसः । भरद्वाजोऽपि एकविंशति धर्मशास्त्रप्रयोजकानां नामान्युद्धरति ।

पैठीनसिना गृहीतानां षट्त्रिंशत्स्मृतिकाराणां नामानि यथा मनु - आङ्गिरस- व्यास - गौतम- लिखित - यम - वसिष्ठ - दक्ष - संवर्त - शातातप पराशर - विष्णु - आपस्तम्ब- हारीत - शंख - कात्यायन- बृहस्पति- योगीश्वर नारद - बौधायन - पितामह - सुमन्तु - काश्यप - बभ्रु - पैठीनसि - व्याघ्र - सत्यव्रत - भरद्वाज - गार्ग्य - कार्णाजिनि - जाबालि - जमदग्नि - लौगाक्ष्यः। अग्निपुराणे उल्लिखितानां विंशतिधर्मशास्त्रकाराणां नामानि यथा मनु - विष्णु - याज्ञवल्क्य - हारीत - अत्रि - यम- आङ्गिरस - वसिष्ठ - दक्ष - संवर्त - शातातप - पराशर - आपस्तम्ब - उशना: - व्यास - कात्यायन - बहस्पति - गौतम - शंख - लिखिताः । जम्मा

गरुडपुराणे स्वीकृतानामष्टादशस्मृतिकाराणां नामानि यथा मनु - विष्णु यम - आङ्गिरस - वसिष्ठ - दक्ष - संवत - शातातप - पराशर - आपस्तम्ब - उशना: - व्यास - कात्यायन - बृहस्पति - गौतम - शंख - लिखित - हारीत -अत्रि - याज्ञवल्क्या : ।

महाभारतस्याश्वमेधिकपर्वणि उट्टङ्कितानां त्रयोविंशति धर्मशास्त्रकाराणां नामानि यथा - उमा - महेश्वर - नन्दी - ब्रह्मा - कुमार - सुमन्तु - जैमिनि - शाकल - पुलस्त्य - पुलह - पावक - अगस्त्य - सुधन्वा - शाण्डिल्य - शालभञ्जन - बालखिल्या - व्याघ्र - व्यास - वितण्डक - शृङ्ग - आङ्गिरस - सप्तर्षि - वैशम्पायनाः। मित्रमिश्रस्य वीरमित्रोदये अष्टादशस्मृतिकाराणा मष्टादशोपस्मृतिकाराणां तथाऽन्येषामेकविंशति धर्मप्रयोजकानां नामानि उद्धृतानि वर्तन्ते। तेष्वष्टादशस्मृतिकाराणां नामानि यथा - मनु - बृहस्पति - दक्ष- गौतम यम - आङ्गिरस - योगीश्वर - प्रचेता: - शातातप - पराशर - संवर्त - उशना: - शंख-लिखित- अत्रि - विष्णु - आपस्तम्ब - हारीता:। अष्टादशोपस्मृतिकाराणां नामानि यथा जाबालि - नचिकेता - स्कन्द - लौगाक्षि - काश्यप - व्यास - सनत्कुमार - सुमन्तु - पितामह - व्याघ्र- कार्णाजिनि- जातूकर्ण्य- कपिञ्जल बौधायन - कणाद -विश्वामित्र - पैठीनसि - गोभिलाः । एकविंशतिधर्मप्रयोजकानां नामानि यथा वसिष्ठ - नारद - सुमन्तु - पितामह - वसु - कार्णाजिनि - सत्यव्रत- गार्ग - देवल- जमदग्नि - भरद्वाज - पुलस्त्य - क्रतु- पुलह- आत्रेय छागलेय - मरीचि - वत्स - पारस्कर - ऋष्यशृंग - वैजवापाः।

भविष्यपुराणे षट्त्रिंशत्स्मृतिकाराणां नामान्युद्धृतानि । षट्त्रिंशन्मतेऽपि षट्त्रिंशत्स्मृतिकाराणां मतानि चर्चितानि। प्रयोगपारिजाते अष्टादशस्मृतिकाराणा मष्टादशोपस्मृतिकाराणां , विंशतिधर्मप्रयोजकानांच नामान्यालोचितानि वर्तन्ते। नीलकण्ठभट्टस्य भगवन्तभास्कराख्ये महानिबन्धे सप्तनवते: (९७) स्मृतिकाराणां नामानि चर्चितानि ।

निर्णयसिन्धौ कमलाकर: १३१ स्मृतिकाराणां मतान्युपस्थापयति। संस्कारकौस्तुभे अनन्तदेवोऽपि १०४ स्मृतिकाराणां मतान्युद्धरति । कदाचित् स्मृतिकाराणां नामसु सामान्यपरिवर्त्तनेनापि अन्याः कृतयः प्राप्यन्ते । तानि नामानि यथा -

क) मनुः, वृद्धमनुः, बृहन्मनुः।

ख) याज्ञवल्क्यः ,वृद्धयाज्ञवल्क्यः, बृहद्याज्ञवल्कयः, योगियाज्ञवल्क्यः ।

ग) अङ्गिराः, मध्यमाङ्गिराः, लघ्वङ्गिराः।

घ) गौतमः, श्लोकगौतमः, वृद्धगौतमः।

ङ) पराशरः, लघुपराशरः, बृहत्पराशरः।

च) व्यासः, बृहद्व्यासः, वृद्धव्यासः, लघुव्यास:।

छ) हारीतः, लघुहारीतः, वृद्धहारीतः।

ज) शातातपः, वृद्धशातातपः।

झ) कात्यायन:, वृद्धकात्यायनः।

ञ) गार्ग्य:, वृद्धगार्ग्य:।

ट) यमः, वृद्धयमः।

ठ) विष्णुः, लघुविष्णुः, बृहविष्णुः।

ड) शंख: , लघुशंखः , शंखलिखितौ।

ढ) वसिष्ठः, वृद्धवसिष्ठः, श्लोकवसिष्ठः।

ण) बृहस्पतिः, वृद्धबृहस्पतिश्च ।

एतेषामुपनामसंयुक्तानां स्मृतिकाराणां संख्याऽपि अत्यन्तं विशाला भवति । एतेषामुपनाम्नां विषये शूलपाणि: कथयति -

वृद्धशातातप - लघुहारीतादीनामवस्थाभेदेन उक्त एवान्तर्भावः।

एतान्युपनामानि केवलमवस्थाभेदेन प्रयुक्तानि, परन्तु न पृथगिति। सः शातातप हारीतादीनामवस्थाभेदेनैतादृशं नामेति विचारयति। मित्रमिश्रोऽपि ‘एते स्मृतिकारा अवस्थाभेदेन भिन्न भिन्नं नाम धारयन्ति-

वृद्धमनु-वृद्धवसिष्ठ-वृद्धशातातप-लघुहारीत-योगियाज्ञवल्क्यादयस्तु

अवस्थाभेदेन सविशेषेण संज्ञा व्यपदेशभाजो मन्वादय एवेति न पृथगुक्ताः।

परन्तु न पृथगि' ति यथायथं प्रमाणयति। कदाचिदेकस्यैव स्मृतिकारस्य सूत्रात्मक: श्लोकात्मकश्च ग्रन्थ: प्राप्यते। स्मृतयोऽपि भिन्नभिन्नशाखां तथा देशमनुसरन्ति। तत्र स्मृतीनां विरोधे प्रत्यक्षश्रुतिविरोधिस्मृतीनां वाक्यमप्रामाण्यं भवति तथा प्राचीनानां वाक्यानि पालनीयानि भवन्ति ।

मनुः

मनुः मानवजाते: मनुष्यसमाजस्य च परमपितृरूपेण परिगणितो भवति । भारतवर्षे मनोः प्राधान्यं सर्वथा वरीवर्तते। ब्रह्मण: मानसपुत्रेषु अन्यतमोऽसौ मनुः। अतश्च ताण्ड्यमहाब्राह्मणे तैत्तिरीयसंहितायाञ्च मनुवाक्यानि भैषज्यरूपाणीति कथितमस्ति। शतपथब्राह्मणमपि मनोः वचनानि उद्धरति । निरुक्तकारोऽपि मनुप्रतिपादित-दायविभागमुट्टङ्कयति । गौतम - आपस्तम्ब बौधायन - वसिष्ठादिभिः धर्मसूत्रकारैरपि मनोः वैधानिकप्रभुत्वं स्वीकृतम् । महाभारतेऽपि मनोः, स्वायम्भुवमनोः, प्राचेतसमनोश्च नामानि बहुषु स्थलेषूद्धृतानि वर्तन्ते। वेदान्तसूत्रभाष्ये बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्येऽपि शङ्कराचार्य: वारं वारं मनुस्मृति मानवमिति कथयति । वेदान्तसूत्रभाष्ये मनुं शिष्टत्वेनापि परिगणयति। कुमारिल्लोऽपि सर्वप्रथमस्मृतिकाररूपेण मनुं परिगणय्य बहूनि वाक्यान्युद्धरति। बृहस्पतिरपि वेदान्तर्गतविषयाणामुपस्थापक त्वान्मनुस्मृतेः श्रेष्ठत्वं प्रतिपाद्य मनुस्मृतेः विरुद्धा स्मृतिः नादरणीया भवतीति स्पष्टमुद्घोषयति।

मानवजाते: स्रष्टुत्वान्मनुः मानवानां कृते नियमान् प्रणीतवान् । सः स्वयमुत्पन्नस्य सर्वप्रधानस्य स्वायम्भुवोऽपत्यमासीत्। सृष्टिकर्तृत्वात् सोऽपि प्रजापतिरूपेण ख्यातः। कदाचिदपि ब्रह्मणा सह तस्याभिन्नता दृश्यते। उपर्युक्तनिदर्शनेभ्य: मनो: प्रतिष्ठा ज्ञायते। सोऽपि महर्षिरूपेण वर्णितः। महाभारते सः श्राद्धदेवरूपेण स्वीकृतः । आपस्तम्बोऽपि वैदिकोपाख्यानानि उद्धरन् श्राद्धविषये मनो: नूतना कल्पनां स्वीकरोति। मनुस्मृते: मूलोपदेष्टा मनुरेवाऽऽसीत्। परन्तु भृगुः मनुस्मृतेः संकलक आसीत् ।

स्मृतिसाहित्ये सर्वप्राचीना सर्वविख्याता स्मृति: मनुस्मृतिरिति सर्वैर्निर्विवादमुद्घोषितम्। मनुस्मृतेरादर्शमनुस्मृत्यागणितजनाः अपरिमितकालं व्याप्याद्यावधि स्वजीवनं वाहयन्ति । सामाजिकव्यवस्थायाः नियमनाय मनुस्मृते: महत्त्वं गुरुत्वपूर्णम् । ग्रन्थेऽस्मिन् सामाजिक - धार्मिक- नीतिशास्त्र अध्यात्मशास्त्र - शैक्षिक - राजनैतिक - व्यावहारिक - भौगोलिकशास्त्राणां समावेशोऽस्तीति कृत्वाऽस्य महत्त्वं सर्वथा वरीवर्त्तते। मनुस्मृतेः विरुद्धं मतं प्रतिपादयन्त्य: स्मृतयोऽग्राह्याः भवन्ति । मनुनोपदिष्टाः नियमा: स्मरणमाध्यमेन भृगुः स्वशिष्येभ्यः प्रोक्तवान् । सेयं स्मृतिरद्यावधि भृगुप्रोक्तमनुस्मृति रूपेणास्माभिः प्राप्यते।

मनुस्मृतिः भारतस्यागणितजनानामपरिमितकालं यावदसीमपुरुषं च यावत् प्रकृतिगठनं करोति । आदर्शनानुप्राणितञ्च करोति । प्राचीनकालेऽपि स्मृतिकारेषु मनुस्मृते: विशालत्वं, प्राधान्यमौदार्य, महत्त्वं, वैशिष्ट्यं च सर्वैरुररीकृतम् । मनुस्मृति: सरलया तथा प्रवहमानया शैल्या रचिता । अत्र पाणिनिव्याकरणस्य नियमाः स्वीकृताः। गौतम - वसिष्ठादीनां मतान्यत्रापि दृश्यन्ते। कौटल्योऽपि वाक्शैल्या मतेन च मनुस्मृते: वैशिष्ट्यं प्रदर्शयति।

स्मृतिषु मनुस्मृतेरेव श्रुत्युपग्रहेण प्राधान्यम् । तदेव मनुस्मृतिनामक ग्रन्थरत्नं वर्णाश्रमधर्मप्रतिपादकतयाऽस्माकं भारतीयानां धर्मप्राणानां प्रामाण्ये सर्वोत्कर्षण वर्त्तते । यतो ह्यस्यां मनुस्मृतौ पुरुषार्थचतुष्टयस्य प्रतिपादनं मनुना कृतम् ।

प्राच्यपाश्चात्यविद्वांसः प्राचीनाधुनिकविद्वांसश्च मनुस्मृतिविषये बहुलमालोचयन्ति । तथापि मनुस्मृते: महत्त्वदृष्ट्या विचारक्षेत्रमद्यावधि सीमितं वर्त्तते। आयङ्गरमहोदय: मनुस्मृतेः मुख्यवैशिष्ट्यं तथा विचक्षणतां पाण्डित्यञ्च प्रदर्शयन् कथयति यत् मनुस्मृतेः लोकप्रियतायाः कारणमेव तस्य प्रयोग कौशलम् । प्रयोगकौशलस्याभावात् मनुस्मृतिवत् नान्याः स्मृतयः लोकप्रिया: भवन्ति ।

मनुस्मृतेः काल:

स्मृतिषु मनुस्मृतिः सर्वप्राचीना सर्वप्रथमा च । भृगुसंकलितमनुस्मृतौ न क्वापि मनुस्मृतेः कालः निर्दिष्टः। अतः मनुस्मृतेः कालनिर्णयः दुरुहो भवति। तथापि ऐतिहासिका: पौर्वापर्यनिर्णयेन आभ्यन्तरबाह्यप्रमाणैश्च मनुस्मृते: सम्भावितकालमुपस्थापयन्ति ।

१. आभ्यन्तरप्रमाणानि -

क) उत्तरमीमांसका: ब्रह्मणो जगत्कर्तृत्वमीमांसायां मन्वादिस्मृतीनां प्रामाण्यमुद्घोषयन्ति ।

ख) शान्तिपर्वण्यपि भगवान् मनुः प्रशंसितः।

ग) आदिकाव्यं रामायणमपि रामभद्रस्य मुखेन मनुस्मृतेः श्लोकद्वयमुपन्यस्य धर्मशास्त्रस्य प्रामाण्यमुदघोषयत्।

घ) धर्मशास्त्रं श्लोकात्मकं सूत्रात्मकं चेति द्विधा विभक्तम् । तेष मन्वादिस्मृतयः श्लोकात्मका: , गौतम - आपस्तम्बादिग्रन्थास्तु सूत्रात्मकाः। तत्र श्लोकात्मकशास्त्रेभ्यः सूत्रात्मकानि गौतमादिप्रणीतानि शास्त्राणि प्राचीनानीति नव्यविदुषां मतं भ्रान्तम् । सूत्रं श्लोकात् पूर्वमिति प्रमाणाभावाद नुष्टबादिच्छन्दोबद्धानामृचा सर्वप्राचीनत्वेन सर्वैरप्यङ्गीकृतत्वाद् योगीश्वरेण क्रमविवक्षायां सूत्रात् पूर्वं श्लोकस्य कीर्त्तितत्वाच्च।

ङ) प्रायेण सर्वेषु शास्त्रेषु धर्मशास्त्रकारत्वेन मनोरभिहितत्वात् सर्वत्र मनुवचनान्यु द्धृतत्वाद् धर्मशास्त्रकारगणनावसरे मनोः प्रथममुपस्थापितत्वाच्च मनुस्मृतिरेव सर्वप्राचीना। योगीश्वरो याज्ञवल्क्योऽपि स्वीयग्रन्थमुखे धर्मशास्त्रप्रयोजक नामकीर्तनवेलायां मनुमादौ स्मृतवान्। यमस्मृतावपि धर्मशास्त्रकारनिर्देशावसरे मनुरेव प्रथममभिहितः। शंखलिखितावपि धर्मशास्त्रप्रणेतृमालामन्त्रे मनुमेव प्रणवं निर्दिदेश । पराशरोऽपि तथैव मनुमादौ पपाठ । एतैः सर्वैः धर्मशास्त्रकारैः मनुः प्रथम स्मृत इति मनो: सर्वप्राचीनत्वे नास्ति संशयलेशः।

च) गौतमधर्मसूत्र - अत्रिस्मृति- वसिष्ठधर्मसूत्र - अङ्गिरस्स्मृति - आपस्तम्बधर्मसूत्र - बृहस्पतिस्मृतिषु अपि मनो: नामोद्धृतमस्ति। मनोर्नाम निर्देशपुर:सरं मनुः स्मृतिपथमानीत इति तस्य प्राचीनत्वे कारणम् । नारदोऽपि ग्रन्थारम्भे महताऽऽडम्बरेण मनुं प्रशंस्य तदपेक्षया मनोः प्राचीनत्वं प्रमाणीकरोति।

छ) पुनश्च मनुस्मृते: महाभारतात् प्राचीनत्वे बहूनि प्रमाणानि वर्तन्ते । व्यासस्य महाभारतकर्तृत्वेन महाभारतीयपुरुषत्वेन च तत्कृता स्मृतिरपि मनुस्मृत्य पेक्षयाऽर्वाचीनेति स्वत: सिद्ध्यति। स्वयं भगवती तैत्तिरीयश्रुतिरपि मनुं प्रशंसतीति मनो: लोकातिशायि गौरवं सर्वस्मृतिमूर्धन्यत्वं परिस्फुटमेव । एक

ज) धर्मसूत्राणि मनुस्मृत्यपेक्षया प्राचीनानीति पाश्चात्यविदुषां तदनुवर्त्तमानानां भारतीयनव्यविदुषाञ्चाभिमतं न शोभते। गौतमधर्मसूत्रं सर्वपुरातनं धर्मशास्त्रमिति वदतां विपश्चितां मतमपि न समीचीनम् । धर्मशास्त्रवाङ्मये पूर्णाङ्गग्रन्थमुपनिबध्य मनुः कांश्चन विषयान् न प्रतिपादयति । किन्तु परवर्त्तित्वेन गौतमोऽनेकान् समुपादेयान् विषयान् निवेशयति । यदि मनुस्मृतिस्तदपेक्षयाऽर्वाचीना स्यात्तर्हि एतत् सर्वं स्वग्रन्थस्य न्यूनतापूरकत्वेनोपाहृतं स्यात् । पुनश्च गौतमस्य चतुदवादिता तस्य ग्रन्थात् स्फुटैव। ततोऽपि त्रैविद्यवादिन्या मनुस्मृतेरर्वाचीनैव ।

झ) अन्यदपि सूत्रात्मकमापस्तम्बधर्मसूत्रं स्वयं मनुं व्याहृत्य स्वस्यार्वाचीनतां साधयति । एतेन धर्मशास्त्राकरे मनुस्मृति: सर्वप्राचीना, तदनुयायिन्य: अपरा: स्मृतयः क्वचित् क्वचित् किमपि आवश्यकं संयोजयन्ति मनुं चोदाहरन्ति ।

ञ) मनुस्मृतेः वर्त्तमानेषु टीकाग्रन्थेषु नवमशतकस्य प्रथमभागोत्पन्नस्य मेधातिथे: प्राचीना टीका वर्तते। वेदान्तसूत्रभाष्येऽष्टमशतकोत्पन्नः शङ्कराचार्योऽपि मनुमतान्युद्धरति। जैमिनिसूत्रस्य प्रथमशतकोत्पन्न: भाष्यकार: शबराचार्य: मनुमतमुद्धरति । तन्त्रवार्तिके कुमारिल्लोऽपि मनुमतमुद्धरति । वर्तमाना मनुस्मृतिः याज्ञवल्क्यस्मृतेः प्रागेव निर्मिता ।

ट) आधुनिकप्राच्यपाश्चात्यविद्वांसः नानाप्रमाणप्रदर्शनपुर:सरमस्य ग्रन्थस्य विविधं कालं प्रतिपादयन्ति । तेषां मतानि साम्प्रतमुपस्थाप्यन्ते ।

मैक्समूलरमहोदय: - ख्रीष्ट्रियचतुर्थशतकमध्ये,

मैकडोनलमहोदय: - ख्रीष्टियद्वितीयशतकमध्ये ,

जूलियसजोलिमहोदय: - ख्रीष्टियप्रथमशतकात्परम् ,

के. पी. ज्यायसवालमहोदय: - ख्रीष्टात्पूर्वं द्वितीयशतकत: ख्रीष्टियप्रथमशतकमध्ये ,

डङ्करमहोदय: - ख्रीष्टात् पूर्वं षष्ठशताब्द्यनन्तरमेव,

एल्फिनष्टोनमहोदय: - ख्रीष्टात् पूर्वं नवमशताब्द्यामेव,

हण्टरमहोदय: - ख्रीष्टियप्रथमशतकात् पञ्चमशतकमध्ये,

आयङ्गरमहोदय: - मास ख्रीष्टात् पूर्वं चतुर्थशतक एव ,

सार् उइलियम जोन्समहोदय:- ख्रीष्टात् पूर्वं द्वादशशतकानन्तरम् ,

किलिगेलमहोदय: - ख्रीष्टात् पूर्वं दशमशतकानन्तरमेव ,

सार् मोनियर् उइलियम्समहोदयः - ख्रीष्टात् पूर्वं पञ्चमशतक एव ,

जर्जबूहलरमहोदय: - बाख्रीष्टात्पूर्वं द्वितीयशतकत: ख्रीष्टात्परं पलाय की द्वितीयशतकमध्ये

सिमकालीबायका पि. भि. काणेमहोदय: - ख्रीष्टात् पूर्वं द्वितीयशतकत: ख्रीष्टात् नामा सहजीनामा परं प्रथमशतकमध्ये स्थापयन्ति ।

मनुस्मृतेः विषयाः

लाफार चाक मनुस्मृतौ द्वादशाध्यायाः , २६९४ श्लोकाश्च सन्ति। तत्राध्यायानुसारं प्रतिपादितविषया: यथा -

प्रथमाध्याये - ११९ श्लोकाः, भृगुप्रभृतीन् महर्षीन् मनोः धर्मशास्त्राध्यापनं , सृष्टिप्रक्रिया, कालपरिमाणानि , वर्णानुसारं कर्त्तव्यानि , ग्रन्थान्तर्गत

विषयाणां संक्षेपत: कथनं चेति।

द्वितीयाध्याये -२४९ श्लोकाः, धर्मप्रमाणानि, जातकर्मादय उपनयनान्तसंस्काराः, ब्रह्मचारिण: जीवनवृत्तिश्च ।

तृतीयाध्याये -२८६ श्लोकाः, समावर्त्तनम्, विवाहभेदाः, विवाहानां स्वरूपाणि, वधूवरयोः गुणाः, गृहस्थस्य जीवनम् , गृहस्थस्य दैनन्दिन- सामयिक

कर्त्तव्यानि च ।

चतुर्थाध्याये - २६० श्लोकाः, ऋतप्रमृतादीनां गृहस्थनिर्दिष्टानां जीविकानां लक्षणानि , स्नातकनियमाश्च।

पञ्चमाध्याये - १६९ श्लोकाः, भक्ष्याभक्ष्यद्रव्याणां वर्णनम् , जननमरणाशौचम्, द्रव्यशुद्धिः, स्त्रीधर्मश्च। षष्ठाध्याये - ९७ श्लोकाः, वानप्रस्थसंन्यासिनोः जीवनधारणविधिः।

सप्तमाध्याये -२२६ श्लोकाः, राजधर्मः, राज्यस्य सप्ताङ्गानि, षाड्गुण्यम्, उपायाः, राज्ञः नैत्यककर्त्तव्यानि च ।

अष्टमाध्याये -४२० श्लोकाः, व्यवहारनिर्णय: , व्यवहारभेदाः , तेषां नामानि , लक्षणानि, व्यवहारपदानां कृते न्यायविचारदानविधिः, साक्षिग्रहणम् ,

दण्डविधि:, अपराधाश्च।

नवमाध्याये -३३६ श्लोकाः, स्त्रीपुरुषधर्माः, सम्पत्तिविभाजन - द्यूतसमाह्वय -स्तेयादीनि व्यवहारपदानि।

दशमाध्याये -१३१ श्लोकाः, वर्णसङ्करजातयः, अनुलोमज - प्रतिलोमजादीनां विवरणानि , तेषां जीविकावृत्तयः, आपद्धर्मश्च।

एकादशाध्याये-२६५ श्लोकाः, पापक्षयाय कृच्छ्र-सान्तपन-चान्द्रायणादिविधयः, महापातकोपपातकादीनां प्रायश्चित्तानि च ।

द्वादशाध्याये -१२६ श्लोकाः, कर्मानुसारं त्रिविधा सांसारिकगतयः, मोक्षायात्मज्ञानम्, देशधर्म - जातिधर्मादीनां विवरणं च ।

मनुस्मृतावेते विषया: विस्तरश: प्रतिपादिताः सन्ति। अस्या स्मृतौ सृष्टिः, वर्णधर्म:, आश्रमधर्म:, वर्णाश्रमधर्म:, गुणधर्म:, निमित्तधर्म:, सामान्यधर्मश्चेति षड्विधो धर्मः, आचार - व्यवहार - प्रायश्चित्तादयो मानवस्योपयोगिनः सर्वे विषयाः प्रतिपादिताः सन्ति। मनुः राज्यरक्षणार्थं राजयोग्यक्षत्रियपुरुषस्य नियमान् विस्तरश उपस्थापयति। श्रुतिप्रतिपादित मात्मज्ञानमपि मोक्षोपायत्वेन मनुः द्वादशाध्याये वर्णयामास ।

मनुस्मृते: टीकाकारा:

मनुस्मृते: टीकाकाराणामाविर्भाव: नवमशतकानन्तरमेवाभवत्। अतस्ते आत्मानं महामानवत्वेन ऋषित्वेन वा न प्रमाणयन्ति । ते भाष्यकारा: प्रदेशगतान् परिवर्तिताचारानपि स्मृतिव्याख्याने संयोजयन्ति । ते भाष्यकारा: . समाजस्य शृङ्खलकरूपेण वर्तमानत्वात्तेषां सामाजिकनीतिनियमानां ज्ञान मासीत् । ते टीकाकारा: आर्षवाक्यरूपेणोपदेशमाध्यमेन समाजानुसारमाचारस्य परिवर्तनाय स्वव्याख्याने समाजे प्रचलितानामाचाराणां सन्निवेशं कृतवन्तः। ते च स्मृतिकाराणां मतान्युद्धृत्य समाधानाय स्वस्वपक्षान् सिद्धान्तरूपेणो पस्थापयामासुः। स्मृतिवाक्यानि क्वचित् क्वचित् परस्परविरोधीनि दृश्यन्ते।

अतः भाष्यकाराः तेषां स्मृतिग्रन्थानां व्याख्यानावसरे समेषु स्थलेषु विना विचारं ग्रहणं कृत्वा विषमेषु स्थलेषु स्मृतिवाक्यानामेकवाक्यतारक्षणाय बहुप्रयत्नं कृतवन्तः ।

मनुस्मृतेः बहवः टीकाकारा: वर्तन्ते । तेषु टीकाकारेषु विश्वनाथनारायण माण्डलिकमहोदयेन सप्त टीकाकारा: समुद्धृताः । ते टीकाकारा: भवन्ति यथा-

१. मेधातिथिभट्टः - मनुभाष्यस्य प्रणेता ।

२. गोविन्दराजः - मनुटीकाया: कर्ता।

३. सर्वज्ञनारायणः - मन्वर्थविवृत्तिकारः।

४. कुल्लुकभट्टः - मन्वर्थमुक्तावलिकारः।

५. राघवानन्दः - मन्वर्थचन्द्रिकाकारः।

६. नन्दनाचार्य: - मनुव्याख्यानकारः।

७. रामचन्द्रः - मनुभावार्थचन्द्रिकाकारश्च ।

भारतीयविद्याभवन, बम्वेद्वारा नवटीकोपेता मनुस्मृतिः प्रकाशिता विद्यते. यत्रातिरिक्तं टीकाद्वयं संयोजितं दृश्यते । तच्च टीकाद्वयं यथा -

१. भारुचिकृता मनुटीका ।

२. मणिरामदीक्षितकृता सुखबोधिनीटीका ।

कुल्लूकोऽपि मनुस्मृतिव्याख्याने असहाय - भोजदेव - धरणीधरान मनुटीकाकाररूपेण प्रकाशयति। मनुस्मृते: सर्वेषां टीकाकाराणां कृतयः नोपलभ्यन्ते। कस्यांशिकरूपेण , कस्य च मतानि केवलं चर्चितानि दृश्यन्ते । अतस्तेषां नामग्रहणमेव सारः। ते च सर्वे भवन्ति असहाय - उदयकर- भागुरि- धरणीधर -माधवाचार्य - श्रीधरस्वामि - रुचिदत्त - विश्वरूपाः। काणेमहोदयेनापि एतेषु टीकाकारेषु केषाञ्चन नामानि उद्धृतानि सन्ति ।

भारतस्य प्राय: सर्वासु मुख्यभाषासु मनुस्मृतिरियमनूदिता दृश्यते । भारताद बहिरपि आङ्ग्ल-जर्मनि - फरासी - रुषियाद्यनेकासु भाषास्वपि इयमनूदिताऽस्ति।

याज्ञवल्क्यः

वैदिकमहर्षिषु ख्यातनामा आसीदसौ याज्ञवल्क्यः । महर्षियाज्ञवल्क्य: शुक्लयजुर्वेदस्य साक्षाद् द्रष्टा, आत्मतत्त्वज्ञः, वैदिकऋषिपरम्परायातश्चासीत् । बृहदारण्यकोपनिषदि वर्णितोऽध्यात्मज्ञानसंबन्धिसंवाद: महर्षियाज्ञवल्क्यनाम्ना सर्वत्र प्रसिद्धः। याज्ञवल्क्यस्य पितुर्नाम देवरातः, मातुर्नाम माहेश्वरीदेवी। भार्याद्वयं यथा - कात्यायनी, मैत्रेयी च । पुत्रस्य नाम कात्यायन आसीत् । महाभारतानुसारं याज्ञवल्क्य: वैशम्पायनस्य शिष्य आसीत्। केनापि कारणेन रुष्टः याज्ञवल्क्यस्तं गुरुं त्यक्त्वा सूर्याराधनं च कृत्वा तस्माद्ययजुर्वेदमधीतवान्। तत्पठित: वेदः शुक्लयजुर्वेदनाम्ना लोके प्रसिद्धिमगात् ।

शतपथब्राह्मणे कियत्सुस्थलेषु याज्ञवल्क्यजनकयोर्मध्ये अग्निहोत्रसम्बन्धी वार्तालाप: संकलितः। बृहदारण्यकोपनिषदि याज्ञवल्क्य: दार्शनिकरूपेण विख्यातः । याज्ञवल्क्य: महर्षिजनकं परमात्मज्ञानं चाध्याप्य सहस्रं गा: दक्षिणारूपेण गृहीतवान् । पाणिनीयवार्तिके कात्यायन: याज्ञवल्क्यस्य नाम गृह्णाति । याज्ञवल्क्यः आरण्यकादिकमपि आदित्यादधीतवानिति स्वयं प्रतिपादयति ।

महर्षियाज्ञवल्क्य: मिथिलाप्रान्ते न्यवसत्। जनकस्याध्यात्मगुरुत्वेनासौ सर्वजनविदितः। मिथिलाप्रान्ते मधुवनीमण्डले नेपालसीम्नि कस्मिंश्चिद् ग्रामेऽसावुदपद्यत इति ऐतिहासिकानामभिमतम् । याज्ञवल्क्यस्मृतेराचाराध्यायस्य द्वितीयश्लोकादपि तस्य मैथिलत्वं प्रकाशितं भवति । जनकसान्निध्यात् महर्षियाज्ञवल्क्य: त्रेतायुग एव वर्तमान आसीदिति ज्ञायते। परन्तु याज्ञवल्क्यस्मृतेः संकलनं परवर्तिनि काले एवाभवदिति तत्स्मृत्यनुशीलनाज्ज्ञायते। ऐतिहासिकानां मतानुसार याज्ञवल्क्यस्मृतिः ख्रीष्टात् पूर्वं प्रथमशतकादारभ्य ख्रीष्टीयप्रथम शतकाभ्यन्तर एव संकलिता । याज्ञवल्क्यस्मृतौ विश्वरूपाचार्येण ख्रीष्टीय नवमशतके बालक्रीडाटीका विरचिता। अतोऽस्या: कालः ततः पूर्वमेव स्थापयितुं शक्यते । मनु - कौटल्ययोः वचनमुद्धरन् याज्ञवल्क्यस्मृति: ख्रीष्टात् पूर्वं प्रथमशतकात् पूर्ववर्ती न भवेत्। डा. जुलीयस जोलीमतानुसारं याज्ञवल्क्यस्मृति: तन्त्रवार्त्तिकप्रणयनकालात् शतकत्रयात् पूर्वमन्यूनं भवेत् । अतः ख्रीष्टीयतृतीय शतकात् परं न सम्भवेत् । याज्ञवल्क्य: मुद्राभेदेषु नाणकं प्रतिपादयति । नाणकस्य व्यवहारः कुषाणयुगे प्रारब्धोऽभवत्। एभिः प्रमाणैरैतिहासिका: अमुमेव कालं स्थिरीकुर्वन्ति ।

याज्ञवल्क्यस्मृतौ निर्णयसागरसंस्करणे १००९ श्लोकाः, त्रिवेन्द्रम् संस्करणे १००३ श्लोकाः, आनन्दाश्रमसंस्करणेऽपरार्कटीकायां १००६ श्लोकाः तथा दीपकलिकाटीकायां १०१० श्लोकाश्च सन्ति । याज्ञवल्क्यस्मृतेः विषया: त्रिष्वेवाध्यायेषु विभक्ताः। ते चाध्यायाः यथा - आचाराध्यायः, व्यवहाराध्यायः, प्रायश्चित्ताध्यायश्चेति। ते चाध्यायाः पुनः प्रकरणेषु विभक्ताः सन्ति । तत्र प्रथमतः आचाराध्याये त्रयोदशप्रकरणानि, ३६८ श्लोकाश्च वर्त्तन्ते । तानि यथा उपोद्धातप्रकरण - ब्रह्मचारिप्रकरण - विवाहप्रकरण - जातिविवेकप्रकरण - गृहस्थधर्मप्रकरण- स्नातकव्रतप्रकरण- भक्ष्याभक्ष्यप्रकरण- द्रव्यशुद्धिप्रकरण दानधर्मप्रकरण - श्राद्धप्रकरण - गणपतिकल्पप्रकरण - ग्रहशान्तिप्रकरण - राजधर्मप्रकरणानि ।

द्वितीये व्यवहाराध्याये पञ्चविंशतिप्रकरणानि, ३०७ श्लोकाश्च वर्तन्ते। तानि यथा- साधारणव्यवहारमातृका - असाधारणव्यवहारमातृका - ऋणादान उपनिधि- साक्षि - लेख्य- दिव्य-दायविभाग- सीमाविवाद - स्वामिपालविवाद अस्वामिविक्रय - दत्ताप्रदानिक-क्रीतानुशय- अभ्युपेत्याशुश्रूषा- संविद्व्यतिक्रमवेतनादान- द्यूतसमाह्वय- वाक्पारुष्य- दण्डपारुष्य - साहसप्रकरण विक्रीयासंप्रदान- संभूयसमुत्थान-स्तेयप्रकरण- स्त्रीसंग्रहण - प्रकीर्णकप्रकरणानि।

तृतीये प्रायश्चित्ताध्याये चतुर्दशप्रकरणानि,३३४ श्लोकाश्च विद्यन्ते। तानि यथा - सूतकप्रकरणम्, आपद्धर्मप्रकरणं, वानप्रस्थप्रकरणं, यतिधर्मप्रकरणं, प्रायश्चित्तप्रकरणं, कर्मविपाकप्रकरणं, महापातकादिनिमित्तपरिगणनप्रकरणं, महापातकप्रायश्चित्तान्यातिदेशिकसहितानि इति प्रकरणं, उपपातकप्रायश्चित्त प्रकरणं, प्रकीर्णकप्रायश्चित्तप्रकरणं, पतितत्यागविधिप्रकरणं, व्रतग्रहणविधि प्रकरणं, रहस्यप्रायश्चित्ताधिकारप्रकरणं, कृच्छ्रादिलक्षणप्रकरणं चेति।

याज्ञवल्क्यस्मृतेः शैली सरला , धाराप्रवाहा, निगूढार्था, संक्षिप्ता च दृश्यते। याज्ञवल्क्यस्मृति: मनुस्मृत्यपेक्षया अधिकं व्यवस्थिता वर्त्तते। मनुना प्रतिपादिताः सर्वे विषयाः संक्षेपतोऽत्र वर्णिता: सन्ति । वेदातिरिक्तानां षण्णां वेदाङ्गानां चतुर्दशविद्यानां च चर्चा याज्ञवल्क्यस्मृतौ प्राप्यते। याज्ञवल्क्यस्मृतौ याज्ञवल्क्यव्यतिरिक्तानामन्येषामूनविंशतिधर्मशास्त्रप्रयोजकानां नामान्युद्धृतानि। अत्राध्यात्मशास्त्र - दण्डनीतिविषययोः विपुलं वर्णनं विद्यते। धर्मशास्त्रार्थशास्त्रयोः विरोधे धर्मशास्त्रस्य प्राधान्यं याज्ञवल्क्येन प्रतिपादितम्। मनुस्मृति - कौटल्यार्थशास्त्र - विष्णुधर्मसूत्राणां विषयसाम्यं याज्ञवल्क्यस्मृतौ केषुचित् स्थलेषु प्राप्यते। याज्ञवल्क्यस्मृतेः शुक्लयजुर्वेदेन सह निविडसम्बन्धः दृश्यते। बहुषु स्थलेषु वाजसनेयिसंहिताया: मन्त्रा: याज्ञवल्क्यस्मृतावुद्धताः। कियन्तः श्लोका: बृहदारण्यकोपनिषद: केवलमन्वयरूपाः। पारस्करगृह्यसूत्र- कात्यायनीय श्राद्धकल्पयोः कियन्तः विषया अत्रापि दृश्यन्ते । मित्र याज्ञवल्क्यस्मृतिः पूर्णरूपेण अनुष्टुब्छन्दसा रचिता ।

याज्ञवल्क्यः चतुर्दशविद्यानां परिचयं प्रददाति । सः योगशास्त्रमारण्यकं च प्रणीतवानिति स्वयं प्रतिपादयति । प्रथमाध्याये इतिहास- पुराण- वाकोवाक्य- नारसिंहीगाथा आन्वीक्षिकी - दण्डनीतिप्रभृतीनुद्धरति । गौतमोक्त अष्टावात्मगुणान् याज्ञवल्क्य: प्रतिपादयति । दोन याज्ञवल्क्यस्मृतेरनेके टीकाकाराः सन्ति । ते भवन्ति यथा -

१. ख्रीष्टीयनवमशतकोत्पन्न: विश्वरूपाचार्य: - बालक्रीडाटीकाकर्ता । त्रिवेन्द्रम् संस्कृतसिरिजद्वारा इयं टीका प्रकाशिताऽस्ति ।

२. ख्रीष्टीयदशमशतकोत्पन्न: अपरादित्यः - अपरार्कधर्मनिबन्धाख्यटीकाया: कर्ता। आनन्दाश्रममुद्रणालयः, पुनाद्वारा इयं टीका १९०४ ख्रीष्टाब्दे प्रकाशिता।

३. ख्रीष्टीयैकादशशतकोत्पन्न: आचार्य: विज्ञानेश्वर:- मिताक्षराटीकाया: प्रणेता । सर्वप्रथममियं टीका निर्णयसागरमुद्रणालय, बम्वेद्वारा १८९२ ख्रीष्टाब्दे मोघेमहोदयानां सम्पादनया प्रकाशिता विद्यते ।

४. चतुर्दशशतकोद्भवः भट्टशूलपाणिः - दीपकलिकाटीकाकारः। इयं टीका आनन्दाश्रममुद्रणालयः , पुना द्वारा १९३९ ख्रीष्टाब्दे प्रकाशिता आसीत् ।

५. षोडशशतकोद्भव: महामहोपाध्यायमित्रमिश्रः - वीरमित्रोदयटीकाकारः। इयं टीका चौखम्बा संस्कृत सिरिज, वाराणसीद्वारा प्रकाशिता विद्यते। ६. षोडशशतकोत्पन्न: नन्दपण्डितः - प्रमिताक्षराटीकाकारः। याज्ञवल्क्यस्मृतिव्यतिरिक्ता याज्ञवल्क्यनाम्ना अन्याः तिस्रः स्मृतय उपलभ्यन्ते। यथा - १)योगियाज्ञवल्क्यस्मृतिः, २)बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतिः, ३) ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता च। तुलनात्मकदृष्ट्या एताः तिस्रः स्मृतयः याज्ञवल्क्यस्मृतितः प्राचीना: मन्यन्ते । विश्वरूपाचार्य - विज्ञानेश्वर - अपरार्काः वृद्धयाज्ञवल्क्यस्य उद्धरणानि प्रददति। मिताक्षरायां बृहद्याज्ञवल्क्यस्योद्धरणानि प्राप्यन्ते। वाचस्पतिमिश्रोऽपि योगसूत्रभाष्ये योगियाज्ञवल्क्यस्य श्लोकार्धमुद्धरति। अपरार्क- माधवाचार्य - कुल्लूका अपि योगियाज्ञवल्क्यस्योद्धरणानि आलोचयन्ति।

बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतौ मनुस्मृते:, भगवद्गीतायाः, उपनिषदां च साक्षाच्छ्लोका उद्धृता: दृश्यन्ते। पराशरमाधवीये आचारकाण्डे वृद्धयाज्ञवल्क्यस्य मतानि वारत्रय, व्यवहारकाण्डे च वारमेकमुद्धृतमस्ति। अधुना तासां स्मृतीनां सामान्य परिचय: प्रदीयते।।

१. योगियाज्ञवल्क्यस्मृति:

स्मृतिरियं त्रिवेन्द्रम् संस्कृत सिरिजद्वारा १९३८ ख्रीष्टाब्दे प्रकाशिता। अत्र द्वादशाध्यायाः , ५०६ (४९६ मूलश्लोकाः + १० प्रक्षिप्तश्लोकाः) श्लोकाश्च विद्यन्ते । अत्राध्यायानुसारं विषयाश्च यथाक्रमं -

प्रथमाध्याये - ऋषीणां समवायः , मैत्रेयी गार्गी चोपस्थिते । गार्गी याज्ञवल्क्यं योगशिक्षां दातुमनुरोधं कृतवती। योगः, तदङ्गानि च, ब्रह्मसान्निध्य लाभोपयोगिशिक्षादानार्थं च याज्ञवल्क्यस्य प्रतिश्रुतिः , प्रवृत्तिनिवृत्तिकर्माणि च ।

द्वितीये - आश्रमचतुष्टयम् , ऋणत्रयप्रतिपादनम्, वर्णभेदेनाश्रमस्वीकरणम्,

यमनियमाः, योगस्याष्टाङ्गानि च ।

तृतीये - आसन - नाडीप्रभृतीनां विवरणम् ।

चतुर्थे - शरीरस्थिताः दशवायवः , तेषां कर्माणि च ।

पञ्चमे - नाडीशुद्धिः।

षष्ठे - पूरक-कुम्भक-रेचकानां स्वरूपम्, प्राणायामः, तत्र पठनीया: वैदिकमन्त्राश्च।

सप्तमे - प्रत्याहारः , योगस्य त्रीणि आभ्यन्तराङ्गानि च ।

अष्टमे - पञ्चविधधारणा , प्राणवायुनियन्त्रणं च ।

नवमे - ध्यानम् ।

दशमे - समाधिः।

एकादशे - विस्तृतभावेन योगस्याष्टाङ्गानि प्रतिपादितानि ।

द्वादशे - योगाङ्गानां प्रतिपादनञ्च।।

पराशरमाधवीये आचारकाण्डे एकविंशतिस्थलेषु योगियाज्ञवल्क्यस्य उद्धरणानि प्राप्यन्ते ।

२. बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतिः

जाण इयं स्मृति: १९५१ ख्रीष्टाब्दे पण्डितरघुनाथशास्त्रिकोक्जेमहोदयानां सम्पादनया स्वामिकुवलयानन्देन कैवल्यधाम, लोनावला, बम्वेद्वारा प्रकाशिता । अस्याः प्रणयनकाल: ख्रीष्टीयतृतीयशतकादारभ्य सप्तमशतकाभ्यन्तरे निश्चीयते। कृत्यकल्पतरुकार: लक्ष्मीधरभट्टः बृहद्योगयाज्ञवल्क्यस्मृते: मोक्षकाण्डस्य दशश्लोकान्, ब्रह्मचारिकाण्डस्य च षोडशश्लोकानुद्धरति । श्रीदत्त: छन्दोगाह्निके तस्याः स्मृतेः पञ्चदशश्लोकानुढेंकयति ।

अत्र द्वादशाध्यायाः, ९३० श्लोकाश्च सन्ति । स्मृतेरस्या: अध्यायानुसार विषयाः यथाक्रमः -

प्रथमाध्याये - ४४ श्लोकाः , वेदाः , स्मृतयः , चतुर्दशविद्याः , आत्मज्ञानं, मन्त्रजपकर्मणि पञ्च पालनीया: नियमाः, ऋषि -छन्द:- देवता - विनियोगोद्देश्यानि ।

द्वितीये - १५८ श्लोकाः, प्रणवस्य सर्वमन्त्रेषु श्रेष्ठत्वं, मात्राया अष्टभेदाश्च।

तृतीये - ३२ श्लोकाः, व्याहृतिभेदाः।

चतुर्थे - ८२ श्लोकाः, गायत्रीस्वरूपम् , तस्याः ऋषि - छन्दः - देवता - विनियोगाश्च।।

पञ्चमे - सार्द्ध १२ श्लोकाः, मन्त्रशरीरे प्रणव-व्याहृति-गायत्रीणां न्यासः।

षष्ठे - ३१ श्लोकाः, सन्ध्योपासनाविधिः।

सप्तमे - १९६ श्लोकाः, स्नान - तर्पण - सन्ध्योपासना - जपाः।

अष्टमे - ५६ श्लोकाः, प्राणायाम - प्रत्याहारौ ।

नवमे - १९८ श्लोकाः, ध्यानस्वरूपं , तस्येतिकर्तव्यता च ।

दशमे - सार्द्ध २० श्लोकाः, सूर्योपस्थानम् ।

एकादशे - ५६ श्लोकाः, योगधर्माभ्यासः।

द्वादशे - ४९ श्लोकाः, शास्त्राणां मूलोत्स: वेदः , चतुर्दशविद्याः , मनोः प्रशंसा च ।

३. ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता

नागप्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे चतुर्थखण्डे एका ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता संकलिताऽस्ति । इयं च संहिता ब्रह्मणा प्रणीता वर्त्तते । सप्तर्षीणां सन्निधौ परमेष्ठी पितामहः अखिलवैदिकज्ञानोपेतं शास्त्रमिदमुपदिष्टवान् । अत्राष्टादशधर्म प्रयोजकानां नामानि प्रदत्तानि सन्ति । ते भवन्ति यथा - मनु-अङ्गिरा:- व्यास गौतम-उशना:-यम-वसिष्ठ-दक्ष-संवर्त्त-शातातप-पराशर-आपस्तम्ब-हारीत शंख-कात्यायन- बृहस्पति- ब्रह्मा- विष्णवः। तत्र त्रयोदशाध्यायाः, १३५३ श्लोकाश्च सन्ति । तत्र प्रतिपादिता: विषया: अध्यायक्रमेण यथा -

प्रथमाध्याये - ४७ श्लोकाः, चतुर्वेदानां शाखावर्णनम् , वेदप्रमाणोपन्यासवर्णनं च ।

द्वितीयाध्याये - २११ श्लोकाः, नित्यनैमित्तिककर्मवर्णनं, प्राणायामवर्णनं, त्रैकालिकसन्ध्याविधिवर्णनं, तर्पणविधिवर्णनं, देवपूजाविधानं, बलिवैश्व का देववर्णनं, भोजनविधिवर्णनं, श्वकाकोच्छिष्टभक्षणप्रायश्चित्तवर्णनञ्च ।

तृतीयाध्याये - ७६ श्लोकाः, नैमित्तिकश्राद्धविधिवर्णनं, श्राद्धकर्मवर्णनं, नैमित्तिकश्राद्धविधिवर्णनं, नैमित्तिक एकोच्छिष्टश्राद्धविधिवर्णनञ्च ।

चतुर्थाध्याये - १६४ श्लोकाः, श्राद्धविधिवर्णनं ।

पञ्चमाध्याये - २९ श्लोकाः, आत्मकल्पनाशशस्त्रहते यजुषां निरग्निश्राद्धविधिवर्णनम् ।

षष्ठाध्याये - २५ श्लोकाः, यजुषां निरग्निश्राद्धविधिवर्णनम् ।

सप्तमाध्याये - ६० श्लोकाः, यजुषां निरग्निके वृद्धिश्राद्धप्रकरणम् ।

अष्टमाध्याये - ३६१ श्लोकाः, ब्रह्मचारिधर्मवर्णनं, विवाहप्रकरणं, संस्कारवर्णनञ्च।

नवमाध्याये - ५५ श्लोकाः, तिथिप्रकरणम् ।

दशमाध्याये - १६० श्लोकाः, विनायकशान्तिवर्णनं, ग्रहशान्तिवर्णनञ्च ।

एकादशाध्याये - ७० श्लोकाः, दानप्रकरणम् ।

द्वादशाध्याये - ६३ श्लोकाः, प्रायश्चित्तप्रकरणं, शुद्धिप्रकरणञ्च ।

त्रयोदशाध्याये - ३२ श्लोकाः, अशौचवर्णनञ्च ।

पराशरः

महर्षिपराशरः वैदिकमन्त्रद्रष्टषु सप्तर्षिषु अन्यतम आसीत् । पराशरः महाभारते वासिष्ठज - शक्तिपुत्र - व्यासपितृ - सत्यवतीपतीत्यादिनामभिः परिचितो भवति । सोऽपि वसिष्ठस्य शिष्येषु शाखासु चान्यतम आसीत् । पराशरस्य प्रसिद्धपुत्रः कृष्णद्वैपायनोऽन्तिमव्यासरूपेण परिचितः। कृष्णद्वैपायन: महाभारतस्य प्रणेतृत्वेन सर्वजनविदितः। ऋग्वेदे वसिष्ठस्य पौत्रत्वेन पराशरः वर्णितः। असौ ऋग्वेदानुयायी आसीत् ।

पाणिनिः पाराशर्य्यसम्बन्धिनं भिक्षुसूत्रमेकं प्रणयति । निरुक्तमपि पाराशर्य्यस्य प्रशंसां करोति । तैत्तिरीयारण्यके व्यासपाराशर्य्यस्योल्लेखो प्राप्यते। बृहदारण्यकोपनिषद्यपि पराशरः स्मर्यते। कौटल्योऽपि पाराशरीयशब्देन पराशरस्य मतानि षड्वारं प्रतिपादयति। अस्मादनुमीयते यत् पराशरस्य व्यवहारविषयोपरि काचित् कृतिरासीदिति । महाभारतस्य शान्तिपर्वणि पराशर जनकयोर्मध्ये विस्तृत सम्भाषणं परिदृश्यते। याज्ञवल्क्योक्तविंशतिधर्मप्रयोजकेषु पराशरोऽन्तर्भवति। गरुडपुराणेऽपि ऊनचत्वारिंशद्भिः श्लोकैः पराशरस्मृतेः संक्षिप्तसार: प्रतिपादितः।

महर्षिपराशरः उत्तरभारतीय आसीत् । विशेषत: वद्रिकाश्रमे निवासं कृतवानिति पराशरस्मृतेरनुशीलनाज्ज्ञायते । धर्मज्ञानार्थं व्यासप्रभृतीनां महर्षीणां पराशरसमीपं वद्रिकाश्रमगमनमेव तत्स्पष्टं सूचयति। पराशरः तैत्तिरीयारण्यक - बृहदारण्यकोपनिषत् - कौटल्यार्थशास्त्र - पाणिनिसूत्र- निरुक्त- महाभारतादिषु प्रसिद्धत्वात्तस्य प्राचीनत्वे न काऽपि विप्रतिपत्तिः। किन्तु पराशरस्मृते: प्रणयनकाल: पौर्वापर्याकलनया ऐतिहासिकैः ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तर एव निश्चितः। याज्ञवल्क्यस्मृतौ पराशरस्य नामोद्धृतत्वात् पराशरः तस्मात् प्राचीनोऽपि सम्भवेत् ।

पराशरस्मृतेः प्रतिपाद्यविषयाः -

पराशरस्मृतौ द्वादशाध्यायाः, ६०६ श्लोकाश्च विद्यन्ते। अत्राध्यायानुसार प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमे - ७० श्लोकाः, धर्मज्ञानार्थमृषीणां व्याससमीपमागमनम् , स्वपितुः पराशरस्य समीपं गन्तुं व्यासस्योपदेशः, पराशरस्य धर्मशास्त्रविषयकथनम्, चतुर्वर्णानां चतुराश्रमिणां कर्त्तव्यानि।

द्वितीये - २० श्लोकाः, गृहस्थधर्माः।

तृतीये - ५० श्लोकाः, जननाशौचं, मृतकाशौचं च ।

चतुर्थे - ३३ श्लोकाः, विविधप्रकाराणि प्रायश्चित्तानि ।

पञ्चमे - २५ श्लोकाः, श्वदष्टप्रायश्चित्तम् , अन्त्येष्टिक्रिया:।

षष्ठे - ७५ श्लोकाः, विविधप्रायश्चित्तानि, कर्महानौ प्रायश्चित्तानि च।

सप्तमे - ४२ श्लोकाः, शुद्धिस्वरूपम् , प्रायश्चित्तस्वरूपं च।

अष्टमे - ४९ श्लोकाः, परिषत्स्वरूपम्, परिषदा पापिन: प्रायश्चित्तनिर्णयः, वेदपठनफलञ्च।

नवमे - ६२ श्लोकाः, गोषु रोधबन्धनादिषु प्रायश्चित्तानि, प्राजापत्यविधयश्च ।

दशमे - ४३ श्लोकाः, विभिन्नपापानां कृते प्रायश्चित्तानि ।

एकादशे - ५७ श्लोकाः, वर्णसङ्करजातीनां कृते प्रायश्चित्तानि।

द्वादशे - ८० श्लोकाः, विविधप्रायश्चित्तानि चेति।

पराशरस्मृतौ पराशर विहाय तदतिरिक्तानां द्वाविंशतिमहर्षीणां नामानि वचनानि च गृहीतानि सन्ति । ते भवन्ति यथा - अत्रि- आङ्गिरस- आपस्तम्ब उशनाः - कात्यायन - काश्यप - गागेय- गौतम - दक्ष - प्रजापति- प्राचेतस मन - याज्ञवल्क्य - मानवधर्म - लिखित - वसिष्ठ - विष्णु - व्यास - शङ्ख - शातातप- संवर्त्त- हारीताः। पराशरस्मृतौ विशेषत आचार- प्रायश्चित्त विषययोरवतारणा भवति । यद्यपि धर्मनिबन्धग्रन्थेषु पराशरनाम्ना कानिचन व्यवहारविषयकवचनानि दृष्टिपथमायान्ति तथापि तेषां वचनानां सूचनाऽपि स्मृतावस्यां नोपलभ्यते।

संस्करणानि -

पराशरस्मृति: बहुवारं प्रकाशिता । तासां विवरणमिदानी प्रस्तूयते ।

१. ठाकुरप्रसाद एण्ड सन्स , वारणासी द्वारा प्रकाशितायां शिवदत्तीभाषा टीकासहितायां पराशरस्मृतौ ६११ श्लोकाः प्राप्यन्ते।

२. एसियाटिक सोसाइटि आफ् वेङ्गल, कलिकताद्वारा प्रकाशितायां पराशरमाधवीयटीकासहितायां पराशरस्मृतौ ५७९ श्लोकाः विद्यन्ते ।

३. चौखम्बा विद्याभवन, वाराणसीद्वारा प्रकाशितायां हिन्दीटीकासहितायां पराशरस्मृतौ ६०९ श्लोकाः सन्ति ।

४. परिमल पब्लिकेशन्स, दिल्लीद्वारा प्रकाशितायां पराशरस्मृतौ ६११ श्लोकाः विद्यन्ते ।

वैशिष्ट्यम् -

पराशरस्मृतौ कानिचन विलक्षणतत्त्वान्यपि दृश्यन्ते। यथा -

१. पराशर: चतुर्विधान् पुत्रान् स्वीकरोति । ते यथा- औरस- क्षेत्रज- दत्तकृत्रिमाः।

२. अत्र सतीप्रथायाः प्रशंसा क्रियते।

३. मनुवचनैः साकमन्येषां केषाञ्चन धर्मशास्त्रकाराणां मतान्यपि असावुद्धरति। मनोरनेके श्लोकाः पराशरस्मृतौ साक्षादुद्धृताः दृश्यन्ते।

४. पराशरस्मृतावेकादशाध्याये बहवः ऋग्वेदोक्ता: मन्त्राः उद्धृताः सन्ति।

५. अनुष्टुब्छन्दोऽतिरिक्तमत्र कियन्त: श्लोकाः इन्द्रवज्राछन्दसा रचिताः दृश्यन्ते।

६.आग्नेय- वारुण- ब्राह्म- वायव्य- दिव्यसंज्ञका: पञ्चस्नानभेदा: प्रतिपादिताः।

७. ब्राह्मणोऽत्र जंगमतीर्थरूपेणाभिहितः।

८. सन्ध्यास्नान - जप - होम - देवपूजन - आतिथ्य - वैश्वदेवाख्यानि षट् कर्माणि ब्राह्मणनिमित्तमुद्दिष्टानि सन्ति।

पराशरस्मृतौ माधवाचार्यकृता पराशरमाधवीयटीका सुप्रसिद्धा। सा च एसियाटिक सोसाइटि अफ् वेङ्गल, कलिकताद्वारा १९७२ ख्रीष्टाब्दे प्रकाशिता विद्यते ।

एतदतिरिक्ताऽन्यैका कृतिः बृहत्पराशरसंहितानाम्ना प्राप्यते। अस्याः संकलक: महर्षिसुव्रत आसीत् । इयं च जीवानन्दविद्यासागरेण प्रकाशिताऽस्ति । सुव्रतस्यानुरोधेन पराशरेणेयं स्मृतिरुपदिष्टेति तत्र लिखितमस्ति । अस्यामनुष्ट बतिरिक्तमिन्द्रवज्रा- वसन्ततिलकछन्दांसि प्रयुक्तानि दृश्यन्ते। अस्याः वचनानि चतुर्विंशतिमत - दत्तकमीमांसादिषट्टङ्कितानि सन्ति । वृद्धपराशरनाम्ना कानिचन वचनानि अपरार्क - माधवाचार्यावुद्धरतः। ज्योति:पराशरनाम्ना कानिचन वचनानि हेमाद्रि- स्मृतिचन्द्रिकादिषूद्धृतानि सन्ति। पराशरहोरानाम्ना कश्चन ग्रन्थ: चौखम्बा संस्कृत संस्थान, वाराणसीद्वारा प्रकाशितोऽस्ति । कृषिपराशरग्रन्थोऽपि पराशरस्यान्या कृतिः, या एसियाटिक सोसाइटि अफ वेंगलद्वारा प्रकाशिताऽस्ति।

बृहत्पराशरसंहितायां द्वादशाध्यायाः, ३३०० श्लोकाश्च विद्यन्ते। अत्राध्यायानुसारं प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमे - ६२ श्लोकाः, उपक्रमः , आर्यावर्त्तपरिसीमा , ऊनविंशतिधर्मशास्त्रकाराणां नामानि, स्मृतेरस्याः प्रतिपाद्यविषयाणां संक्षिप्तपरिचयश्च।

द्वितीये - ४६० श्लोकाः, द्विजातीनां षड्विधकर्मणां विस्तृतविवरणम् , अन्यजातीनां कर्त्तव्यानि च । अत्र मनु - याज्ञवल्क्य - गोभिल - शङ्ख - सनन्दन- सनत्कुमाराणां नामान्युद्धृतानि ।

तृतीये - १८४ श्लोकाः, चतुर्वर्णान्तर्गतानां गृहस्थानां कर्तव्यानि, गृहस्थस्य कर्षणवपननियमकथनं , गोसेवा च।

चतुर्थे - ३७२ श्लोकाः, विवाहभेदाः, तेषां स्वरूपञ्च, स्त्रीधर्माः, पतिधर्माः, संस्काराः, दान, दानाधिकारिणश्च, ब्रह्मचारिकर्त्तव्यानि, स्नातकभेदाश्च ।

पञ्चमे - ३९० श्लोकाः, पितृपुरुषेभ्य: तिलतर्पणपिण्डदानविधयः।

षष्ठे - ३३९ श्लोकाः, जननमरणाशौचम् , प्रायश्चित्तानि च ।

सप्तमे - ४१२ श्लोकाः, कृच्छ्र- चान्द्रायणादीनि व्रतानि।

अष्टमे - ३७६ श्लोकाः, गोदानविधि:, अन्यदानानि च।

नवमे -३३६ श्लोकाः, अरिष्टशान्त्यर्थं गणेश्वर-ग्रह-रुद्रादीनां पूजनं, होमाश्च।

दशमे - १४५ श्लोकाः, राजधर्मः।

एकादशे - २९ श्लोकाः, चतुराश्रमिणां कर्त्तव्यानि, भेदाश्च।

द्वादशे - १९५ श्लोकाः, प्राणायाम: , योगस्याष्टाङ्गमार्गाश्चेति ।

नारदः

वृद्धयाज्ञवल्क्यस्मृतौ परिगणितेषु धर्मशास्त्रकारेषु नारदः स्थान प्राप्नोति। परन्तु याज्ञवल्क्यकथितेषु , पराशरोक्तेषु धर्मप्रयोजकेषु च नारदः नान्तर्भवति। नारदः संस्कृतसाहित्येऽत्यन्तं प्राचीनं नाम । मनुः नारदं प्रजापतिष्वन्तर्भावयति। महाभारते नारदः यत्र क्वचन दृश्यते । नारदः पर्वतस्य मातुल आसीदिति शान्तिपर्वणि उच्यते । महाभारतयुद्धात् परं नारदः युधिष्ठिरसमीपमागत्य तं ज्ञातिसोदराणां मरणे नानुशोचितुं सान्त्वनां प्रदत्तवान् । पुराणेषु सर्वत्र कलहप्रिय महर्षिरूपेणासौ परिचितः। तथा च देव- ऋषि- नृपाणां वार्तावहरूपेण प्रसिद्धः। महर्षिनारद उत्तरभारतीय आसीत्। तत्कृतस्मृतौ मथुरा-कान्यकुब्जादीनामुद्धरणं बहुत्रोपलब्धत्वादेवं तर्कयितुं शक्यते। नारदस्मृतिः याज्ञवल्क्यस्मृतेः परमेव प्रणीताऽभवत् । याज्ञवल्क्यः पञ्चविधानि दिव्यानि प्रतिपादयति । परन्त नात सप्तविधानि दिव्यानि स्वीकरोति । व्यवहारविधौ नारदः याज्ञवल्क्यापेक्षयाऽधिकः शृङ्खलितः दृश्यते । अस्मादनुमीयते यत् नारदस्मृतिः याज्ञवल्क्यस्मृतेः प्रणयनात् परमेव संकलिताऽऽसीत् । के. पी. ज्यायसवालस्य मतानुसारं नारदस्मृतौ दीनारशब्दस्य प्रयोगान्नारदस्मृतिः गुप्तयुगस्य समकालमर्थात् ख्रीष्टीयचतुर्थशतके एव प्रणीता भवेत् । नारदस्मृतेः भाष्यकारः असहायोऽष्टमशतकात् पूर्वं विद्यमान आसीत् । दीनारशब्दप्रयोगस्याधारेण नारदस्मृतेः कालः ख्रीष्टीयद्वितीयशतके तत्परवर्त्तिकाले वा सम्भवेत् । बाणभट्टस्य कादम्बा नारदीयराजधर्मः विवृतः। अतः नारदस्मृतिः बाणभट्टकालात् पूर्वं लिखिता भवेत् । विक्रमोर्वशीयस्यैकं पदं नारदस्मृतावपि समानतया प्रतिपादितं दृश्यते। अतः कालिदासस्य समयाधारण नारदस्मृतेः कालः ख्रीष्टीयपञ्चमशतकात् पूर्वमवश्यं सम्भवेत् । कौटल्यार्थशास्त्रे उद्धृतः नारदः पिशुननाम्ना ख्यातः, यदि स एवासौ नारद इत्युच्येत तर्हि तस्य कालः ख्रीष्टात् पूर्वमपि सम्भाव्येत।

नारदस्मृतेः प्रतिपाद्यविषयाः

प्रकाशितायां नारदस्मृतौ १०२८ श्लोकाः, चत्वारोऽध्यायाश्च विद्यन्ते। चतुर्थेऽध्याये सर्वविधाः व्यवहाराः विचारिताः सन्ति । तत्राध्यायक्रमेण प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - ७४ श्लोकाः - विचारदर्शनम् ।

द्वितीयाध्याये - ४४ श्लोकाः - व्यवहारमातृका।

तृतीयाध्याये - १८ श्लोकाः - सभालक्षणम् ।

चतुर्थाध्याये - क - ३४८ श्लोकाः - ऋणादानप्रकरणम् ।

ख - १५ श्लोकाः - उपनिधिः।

ग - १८ श्लोकाः - सम्भूयसमुत्थानम् ।

घ - १२ श्लोकाः - दत्ताप्रदानिकम् ।

ङ - ४३ श्लोकाः - अभ्युपेत्याशुश्रूषा ।

च - २२ श्लोकाः - वेतनस्यानपाकर्म ।

छ - ८ श्लोकाः - अस्वामिविक्रयः।

ज - १२ श्लोकाः - विक्रीयासम्प्रदानम् ।

झ - १६ श्लोकाः - क्रीतानुशयः।।

ञ - ७ श्लोकाः - समयस्यानपाकर्म ।

ट - ४३ श्लोकाः - सीमाविवादः । गणित

ठ - ११३ श्लोकाः - स्त्रीपुंधर्मः।

ड - ५२ श्लोकाः - दायभागः ।

ढ - २७ श्लोकाः - साहसम् ।

ण - ३२ श्लोकाः - वाक्पारुष्य-दण्डपारुष्ये ।

त - ८ श्लोकाः - द्यूतसमाह्वयौ ।

थ - ५५ श्लोकाः - प्रकीर्णकम् ।

(अष्टादशप्रकरणानि)परिशिष्टम् - ६१ श्लोकाः- चौरप्रतिषेधश्च।

नारदः मनुस्मृति बहुलभावेनानुसरति । व्यवहारपदेषु कियत्सु स्थलेषु नारदः भिन्नां संज्ञा प्रयुङ्क्ते । यथा - निक्षेपनामकं विवादपदं नारद उपनिधिनाम्ना कथयति । स्त्रीसंग्रहणाख्यं विवादपदं नारदः साहसेऽन्तर्भावयति । ततोऽधिकतया नारदः त्रीणि विवादपदानि संयोजयति। यथा- अभ्युपेत्याशुश्रूषा, विक्रीया सम्प्रदानम्, प्रकीर्णकं चेति । नारदस्मृतेः सप्तशतश्लोकाः विभिन्ननिबन्धग्रन्थेषुद्धताः दृश्यन्ते । विश्वरूप- मेधातिथि- विज्ञानेश्वराश्चाचारप्रायश्चित्तयोः विषययोः नारदस्यैकमपि वचनं नोपस्थापयन्ति। अग्निपुराणप्रतिपादित-व्यवहाराध्याये बहवः श्लोकाः नारदोक्तश्लोकैः सह सादृश्यं भजन्ते। मिताक्षराकारः नारदस्मृतेः प्रायः २४० श्लोकान् समुद्धरति। स्मृतिचन्द्रिका - पराशरमाधवीय- विवादरत्ना करप्रभृतिषु निबन्धग्रन्थेषु भूयांसि नारदवचनानि दृश्यन्ते।

नारदः ऋणादानविषये वसिष्ठमतं, पुराणोक्तश्लोकद्वयं चोपस्थापयति। मनोः नाम नारदस्मृतावपि बहुत्रोद्धृतमस्ति। मनुस्मृतेः प्रायः पञ्चाशत् श्लोकाः नारदस्मृतौ यथावद् दृश्यन्ते। कियन्ति वचनानि याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनैः सहापि सादृश्यं भजन्ते । यद्यपि नारदस्मृति: मनुस्मृतावेवाधारिता तथापि बहुषु स्थलेषु मनो: मतानि तेनादृतानि । मनुरग्निदिव्यं जलदिव्यं वा कदाचिद् ग्रहीतुमुपदिशति। परन्तु नारदः पञ्चविधदिव्यानि । ऋणादानप्रकरणे तण्डुलदिव्यं तप्तमाषदिव्यं च प्रदर्शयितुं प्रतिपादयति । मनुः नियोगविधिं निन्दति , नारदस्तु नियोगविधि मनुमिनुते। मनुः पुनर्विवाहं निराकरोति, नारदस्तु पुनर्विवाहं स्वीकुरुते। मनुः सप्तविधान् दासान्, नारदश्च पञ्चदशविधान् दासान् कथयति। नारद: शुक्ल-शबल कृष्णभेदेन धनस्य त्रैविध्यमङ्गीकरोति। षोडशवर्षपर्यन्तं बालत्वं तिष्ठति। तत: व्यवहारज्ञो भवतीति नारदेनोच्यते । नारदोऽष्टोत्तरैकशतविधान व्यवहारान् कथयति, मनुस्तु अष्टादशविधान् व्यवहारान् प्रस्तौति । नारद: मनुस्मृत्यपेक्षया शृङ्खलितरीत्या व्यवहारविषयान् प्रतिपादयति । नारदः दानविधिं चतुर्विभागः, द्वात्रिंशद्भिपविभागैश्च विभजति ।

संस्करणानि

नारदस्मृतेरनेकानि संस्करणान्यस्माभिः प्राप्यन्ते। ते भवन्ति यथा -

१. डा. जुलियसजोलीमहोदयेन १८७६ ख्रीष्टाब्दे Sacred Book of the East मध्ये त्रयस्त्रिंशत्तमे भागे नारदस्मृति: प्रकाशिता।

२. असहायभाष्यसमन्विता कल्याणभट्टसंशोधिता नारदस्मृति: भण्डारकरप्राच्यविद्यासंशोधनागार, पूनामध्ये प्रकाशिता ।

३. कालिकापत्तनसंस्कृतमहाविद्यालयेन १८७३ शकाब्दे पण्डितनारायणचन्द्रस्मृतितीर्थेन संपादिता नारदस्मृति: प्रकाशिता।

४. तिलोत्तमाहिन्दीटीकोपेता प्रो.व्रजकिशोरस्वाईमहोदयेन संपादिता नारदस्मृतिः १९९६ ख्रीष्टाब्दे चौखम्बा संस्कृत भवन, वाराणसीद्वारा प्रकाशिता।

५. त्रिवेन्द्रम् संस्कृत सिरिजद्वारा १९२९ ख्रीष्टाब्दे के. साम्बसदाशिवशास्त्रीद्वारा आभा भवस्वामिभाष्यसहिता नारदीयमनुसंहिता प्रकाशिता।

नारदस्मृते: टीकाद्वयमद्यावधि दृष्टिपथमागतम् । तच्च भवति यथा -

१) असहायकृता टीका ।

२) भवस्वामिकृता टीका च ।

एतदतिरिक्तः कश्चन ज्योतिर्नारद: भट्टोजीदीक्षितेन चतुर्विंशतिमते उद्धृतः। रघुनन्दनस्य कालविवेके बृहन्नारदवचनं, निर्णयसिन्धौ संस्कारकौस्तुभे च लघुनारदवचनान्युपलब्धानि भवन्ति।

अङ्गिराः

याज्ञवल्क्योक्तधर्मप्रयोजकेषु अङ्गिराः परिगणितः। स च ऋग्वेदानुयायी आसीत् । असौ बृहस्पति-संवर्त्तयोः पिता, भरद्वाजस्य च पितामह आसीत्। प्रवराध्यायानुसारमङ्गिरा: प्रवरप्रवर्तक आसीत् । अस्य च काल: ख्रीष्टात् पूर्वं प्रथमशतकादारभ्य ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तर एव ऐतिहासिकैः निश्चीयते । असावुत्तरभारतीय आसीत् ।

इयं च स्मृति: नागप्रकाशनद्वारा प्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे स्थान प्राप्नोति। परन्तु तत्राङ्गिरसस्मृतिद्वयं प्रतिपादितमस्ति। तच्च स्मृतिद्वयमाड्यारलाइब्रेरी, माड्रासप्रकाशनानुसारं पूर्वाङ्गिरसोत्तराङ्गिरसभेदेन एकत्रैव सम्पादितमस्ति । इयं च स्मृति: १९५३ ख्रीष्टाब्दे आड्यार लाइब्रेरीद्वारा ए. एन्.कृष्ण आयङ्गार महोदयानां सम्पादनया प्रकाशिता विद्यते।

अत्र पूर्वाङ्गिरसे १११३ श्लोकाः वर्तन्ते । तत्र श्राद्धाशौचविषययोः विस्तरं वर्णनमस्ति । तत्र प्रमुखविषयाः यथा - धर्मस्वरूपं , जातकर्माद्यतिक्रमे प्रायश्चित्तं, दीक्षावृद्धौ श्राद्धं, आशौचे नित्यनैमित्तिकादीनि कर्माणि, श्राद्धाधिकारः, श्राद्धकर्तारः, मृताहस्य परित्यागे प्रायश्चित्तम् , कर्माङ्गस्नानम्, ग्रहणादिषु श्राद्धं,चाक्रिकश्राद्धं, दत्तपुत्रविधिः, अलर्क श्राद्धं, षण्णवतिश्राद्धस्वरूपं, सापिण्ड्यनिरूपणम्, जीवपितृकश्राद्धं , श्राद्धदिने वानि कर्माणि चेति ।

उत्तराङ्गिरसे द्वादशाध्यायाः, १६४ श्लोकाश्च सन्ति। तत्राध्यायानुसारं प्रतिपादिता: विषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - १० श्लोकाः। धर्मस्य पर्षदः प्रायश्चित्तस्य च विधिः।

द्वितीयाध्याये - १० श्लोकाः। परिषदुपस्थानम् ।

तृतीयाध्याये - ११ श्लोकाः। प्रायश्चित्तविधानम्।

चतुर्थाध्याये - १० श्लोकाः। प्रायश्चित्तलक्षणम् , परिषल्लक्षणं, तद्भेदाश्च।

पञ्चमाध्याये - १४ श्लोकाः। दशावरापरिषदः स्वरूपम् , प्रायश्चित्तनियन्तृकथनञ्च ।

षष्ठाध्याये - १६ श्लोकाः। प्रायश्चित्ताचारकथनम्।

सप्तमाध्याये - ९ श्लोकाः। पापपरिगणनं, पञ्चमहापातकिनः, पतिताश्च।

अष्टमाध्याये - २० श्लोकाः । प्रतिग्रहे शूद्रान्नभोजने च प्रायश्चित्तम्, प्रतिग्राह्याणि च ।

नवमाध्याये - १६ श्लोकाः। अभक्ष्यभक्षणप्रायश्चित्तम् , शुना दष्टप्रायश्चित्तञ्च।

दशमाध्याये - २१ श्लोकाः। हिंसाप्रायश्चित्तकथनम् ।

एकादशाध्याये - ११ श्लोकाः। गोवधप्रायश्चित्तम् ।

द्वादशाध्याये - १६ श्लोकाः। कृच्छ्रादिस्वरूपकथनम् ।

आङ्गिरसस्मृतौ मनु -हारीत - कात्यायन- गोभिल-शाकलानां नामान्यु भूतानि सन्ति । एतदतिरिक्ता आङ्गिरसनाम्ना द्विविधा कृतिरुपलभ्यते। यथा -

१) आङ्गिरसस्मृति: -

स्मृतावस्यां ७२ अनुष्टुप्श्लोकाः सन्ति । अत्र मुख्यत: प्रायश्चित्तविषयः विवेचितोऽस्ति । यथोक्तम् -

गृहाश्रमेषु धर्मेषु वर्णानामनुपूर्वशः ।

प्रायश्चित्तविधिं दृष्ट्वा अङ्गिरामुनिरब्रवीत् ॥

अस्या अष्टमश्लोक: यमस्मृत्युक्तश्लोकेन सह, सप्ततितमः श्लोकश्चापस्तम्बेन सह साम्यं दधाति । चतुःपञ्चाशत्तमे श्लोके आपस्तम्बस्य नामोद्धृतमस्ति ।

२) आङ्गिरसधर्मशास्त्रम् -

धर्मशास्त्रेऽस्मिन् १६८ अनुष्टुप्श्लोकाः सन्ति । धर्मशास्त्रमिदं भरद्वाजादीनां मुनीनामनुरोधेन अङ्गिरसा कथितमासीत् । अत्र प्रायश्चित्त - द्रव्यशुद्धि - अशौचादयः विषयाः प्रतिपादिताः सन्ति ।

शङ्खः

याज्ञवल्क्येन शङ्खः धर्मप्रयोजकेषु परिगणित: । शङ्खः शुक्लयजु र्वेदानुयायी आसीत्। युगानुसारं द्वापरयुगे शङ्खस्मृतेः प्रामाणिकता प्रतिपादिता। शङ्खस्मृतिं शुक्लयजुर्वेदानुयायिनोऽनुसरन्ति। महाभारतस्य शान्तिपर्वणि शङ्खलिखितयो: वृत्तान्तमुपाख्यानमाध्यमेन वर्णितमस्ति । तदनुसारं महर्षिशङ्खः लिखितमहर्षेरग्रज आसीत् । पालिभाषायां दीघनिकायग्रन्थे 'शङ्खलिखित ब्रह्मचारीयं चरितुम्' इति लिखितमस्ति । महाभारतोक्तमिदं शङ्खलिखितवृत्तान्तं दीघनिकाये उद्धृतमस्ति।

राज्ञः सुद्युम्नस्य शासनकाले शङ्खः स्वभ्रात्रा लिखितेन सहोत्कलस्य गजाममण्डलान्तर्गत - बाहुदानदीतीरे एव निवासं कृतवान् । उभौ च तौ भ्रातरौ धर्मज्ञानसंपन्नावास्ताम् । महर्षिशङ्खः शङ्खस्मृतिं , भ्रात्रा सह मिलित्वा शङ्खलिखितधर्मसूत्रं च लिखित्वा राज्ञा सुद्युम्नेन बहुसम्मानितोऽभवत् । शङ्खः महाभारतकाले विद्यमानोऽपि तत्प्रणीता स्मृति: कालान्तरे संकलिताऽभवत्। तस्याः स्मृते: काल: ख्रीष्टात् पूर्वं तृतीयशतकादारभ्य ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तरे एव ऐतिहासिकैः स्थाप्यते ।

शङ्खस्मृतावाचारप्रायश्चित्तविषययो: वर्णनं प्राप्यते। परन्तु शङ्खलिखित धर्मसूत्रे व्यवहारविषय: सन्निविष्टोऽस्ति । इयं च स्मृति: जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रममुद्रणालयप्रकाशित- स्मृतिसमुच्चये, नवरंगप्रकाशन, दिल्लीद्वारा प्रकाशिते धर्मशास्त्रसंग्रहे , नागप्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते । प्रकाशितशङ्खस्मृतावष्टादशाध्यायाः, ३४३ श्लोकाश्चोपलभ्यन्ते। स्मृतिसन्दर्भानुसारं शङ्खस्मृतौ १८ अध्यायाः, ३७५ श्लोकाश्च विद्यन्ते।

अध्यायानुसारं शङ्खस्मृतौ प्रतिपादिताः विषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - ८ श्लोकाः। चतुर्णां वर्णानां नैत्यककर्त्तव्यानि ।

द्वितीयाध्याये - १३ श्लोकाः । द्विजानां संस्कारवर्णनम् ।

तृतीयाध्याये - १३ श्लोकाः। ब्रह्मचर्याद्याचारवर्णनम्, ब्रह्मचारिधर्माः।

चतुर्थाध्याये - १६ श्लोकाः। विवाहसंस्कारवर्णनम् ।

पञ्चमाध्याये - १८ श्लोकाः । पञ्चमहायज्ञाः, गृहस्थप्रशंसा, अतिथिपरिचरण विधिश्च।

षष्ठाध्याये - ७ श्लोकाः। वानप्रस्थधर्माः।

सप्तमाध्याये - ३३ श्लोकाः। यतिधर्माः, प्राणायामलक्षणं, धारणाध्यानयोगादीनां वर्णनम्।

अष्टमाध्याये - १५ श्लोकाः। स्नानभेदाः, स्नाननियमाश्च।

नवमाध्याये - २० श्लोकाः। क्रियास्नानविधिः।

दशमाध्याये - ६ श्लोकाः । आचमनविधिः।

एकादशाध्याये - २९ श्लोकाः। पापनाशकमन्त्रवर्णनम् ।

द्वादशाध्याये - ९ श्लोकाः । गायत्रीजपविधिः।

त्रयोदशाध्याय - २६ श्लोकाः। तर्पणविधिः ।

चतुर्दशाध्याये - ७ श्लोकाः। श्राद्धे ब्राह्मणपरीक्षावर्णनम् ।

पञ्चदशाध्याये - २४ श्लोकाः। जननमरणाशौचवर्णनम् ।

षोडशाध्याये - २३ श्लोकाः। द्रव्यशुद्धिः।

सप्तदशाध्याये - ६२ श्लोकाः। विविधप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

अष्टादशाध्याये - १४ श्लोकाः। पराक - कृच्छ्र - सान्तपन - चान्द्रायणादीनां व्रतानां वर्णनम् ।

शङ्खस्मृतेः पञ्चाशदधिकवचनानि मिताक्षरायामुद्धतानि सन्ति । अपरार्कटीकायां शङ्खवचनं ९९ वारं , कल्पतरौ ब्रह्मचारिकाण्डे शङ्खवचनं १९ वारं च गृहीतमस्ति ।

लिखितः

याज्ञवल्क्योक्तधर्मप्रयोजकेषु महर्षिलिखितः परिगणितः। शङ्खस्मृतावपि लिखितः धर्मप्रयोजकरूपेण स्वीकृतः। स च शुक्लयजुर्वेदानुयायी आसीत् । तन्त्रवार्त्तिकानुसारं शुक्लयजुर्वेदानुयायिनः शङ्खलिखितधर्मसूत्रमनुसरन्ति । महर्षिलिखित: महर्षिशङ्खस्यानुज आसीत् । महाभारतस्य शान्तिपर्वणि वर्णित वृतान्तानुसारं सुद्युम्नस्य नृपतेः राजत्वकालेऽसौ स्वभ्रात्रा शवेन सहोत्कल प्रदेशस्य गञ्जाममण्डलान्तर्गत - बाहुदानदीतीरवर्तिस्थाने निवासं कृतवान् ।

शङ्खलिखितयोः प्रामाणिकता द्वापरपुगे एवासीदिति पराशरेणोक्तम् । तत्कृतेः प्रणयनकाल: ख्रीष्टात् पूर्वं तृतीयशतकादारभ्य ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तरे एव ऐतिहासिकै: निश्चीयते । लिखितस्मृतौ त्रिनवतिश्लोका: प्राप्यन्ते । अत्राध्याय विभाग: नास्ति। अत्र प्रतिपादितविषयाः यथा - इष्टापूर्तयोरनुष्ठानं स्वरूपं च, वृषोत्सर्गविधिः, गयापिण्डदानफलं, श्राद्धविधिः, एकोद्दिष्ट - पार्वण - वृद्धिश्राद्धादीनि, नवश्राद्धं, ब्रह्मघातकस्य प्रायश्चित्तानि, अशौचं चेति।

लिखितस्मृतौ मनुयमयो: नाम दृश्यते । इयं च स्मृतिः पद्यात्मिका। लिखितः स्वभ्रात्रा सह मिलित्वा शङ्खलिखितधर्मसूत्रं रचितवान् । अस्य धर्मसूत्रस्य प्रामाण्यं धर्मनिबन्धकारैः सर्वैः स्वीकृतमस्ति। धर्मसूत्रस्यास्य कश्चन भाष्यकार आसीत्। स च भाष्यकार: कल्पतरुकार- चण्डेश्वर- वाचस्पतिप्रभृतिभिः स्मृतः। शङ्खलिखितधर्मसूत्रस्य प्रमाणवचनान्यपरार्केण त्रिषष्टि(६३) वारं, लक्ष्मीधरभट्टेन ब्रह्मचारिकाण्डे षट्त्रिंशद्(३६) वारं, पराशरमाधवीये आचारकाण्डे एकादश(११)वारं, व्यवहारकाण्डे पञ्च(५)वारं, प्रायश्चित्तकाण्डे च पञ्चविंशति(२५)वारं, स्मृतिचन्द्रिकाया: व्यवहारकाण्डे चतुर्विंशतिवारं (२४), प्रतापरुद्रस्य सरस्वतीविलासे त्रयोदश(१३) वारं, गदाधरराजगुरोराचारसारे षोडशवारं(१६) च गृहीतानि सन्ति । अस्मिन् धर्मसूत्रे नियोगविधिः स्वीकृत:। शङ्खलिखितधर्मसूत्रं गद्यपद्यात्मकम्। लिखितमतं कृत्यकौमुद्यां पञ्च(५)वारं, पराशरमाधवीये आचारकाण्डे एकवारं , प्रतापरुद्रस्य सरस्वतीविलासे चैकवारमुद्धृतानि भवन्ति।

दक्षः

याज्ञवल्क्यस्मृतौ परिगणितेषु धर्मशास्त्रप्रयोजकेषु दक्षोऽन्तर्भवति। कोलब्रूकमहोदयः द्वौ दक्षनामानावुपस्थापयति। अस्यैव दक्षस्य महती प्रतिभा ऽऽसीदिति नि:सन्देहेन वक्तुं शक्यते । याज्ञवल्क्यस्मृतौ, शङ्खलिखितधर्मसूत्रे, देवलस्मृतौ, पराशरस्मृतौ, पैठीनसिस्मृतौ च दक्षस्य नामोल्लेख: दृश्यते। पुराणदृष्ट्या दक्षः महान् पुरुषः प्रतीयते । दक्षस्य तत्त्वपर्यालोचनावसरे बहुतथ्यं पुराणेभ्यः ज्ञायते । श्रीमद्भागवतपुराणानुसारं हिरण्यगर्भस्य ब्रह्मणोऽङ्गष्ठाद् दक्षोऽजायत। दक्षस्योत्पत्तिः रहस्यपूर्णा । स शुद्ध ऋषिस्तथा पितृदेवतादीनां मिश्रित: प्राणरूप:। पुराणानुसारं दक्ष: मैथुनीसृष्टेः प्रारम्भकर्ता । विष्णुपुराणानुसारं प्रचेतामारिषयोः मिलनेन दक्ष उत्पन्नः । दक्षः प्रजापतिरूपः देवतानामुत्पादकश्च। सोऽदितिपिता तथा देवानामादिपुरुषः।

शतपथब्राह्मणानुसारं दक्षः सृष्टिपालक: पोषक: साक्षाद् विष्णुस्वरूपश्च । गरुडपुराणानुसारं दक्ष: दशकन्यानां जनकः। यासुकन्यासु सती अन्यतमाऽऽसीत्। सा च सती रुद्रं परिणीतवती। विष्णुपुराणानुसारं दक्ष: चतुर्विंशतिकन्यानां जनकः। तस्मिन् समये तस्य स्त्री भवति स्वायम्भुवमनोः पुत्री प्रसूतिः। द्वितीयजन्मनि चाक्षुषमन्वन्तरस्यान्तिमभागे प्रजाः स्रष्टुमिच्छन् स प्रजापतिकन्यामसिकनी परिणीतवान् । तस्याः साहाय्येन स सहस्रपुत्रान् षष्टिकन्याश्चोत्पादितवान् । चित्रसेनायाः पुत्रः तथा मीढवानाया पिताऽऽसीदसौ दक्ष इति भागवते प्रतिपादितमस्ति।

वायुपुराणे दक्षः सर्वेषां प्रजापतीनामधिपतिरिति उच्यते । विश्वदेवेषु दक्षोऽन्यतम इति वायुपुराणे मत्स्यपुराणे च प्रतिपाद्यते। मत्स्यपुराणे १ वायुपुराणे९२ च सुरूपायाः तथाऽऽङ्गिरस: दशपुत्रेष्वन्यतमोऽसौ दक्ष इति कथ्यते। सोऽपि प्रवरप्रवर्तक आसीत् । दक्षविषये पुराणे बहुलं पर्यालोचितम्। स्मृतिशास्त्रे तु दक्षस्य परिचय: सम्यग् नोपलभ्यते। अत एतदेव कथयितुं शक्यते यद् दक्षः स्मृतिकारेष्वन्यतमः सर्वपुराणप्रसिद्धश्च।

असावुत्तरभारतीय आसीत् । तत्रापि हिमालयपादनिवासी आसीदिति तत्कृतेरनुमातुं शक्यते । ऐतिहासिकाः दक्षस्मृतेः कालं ख्रीष्टीयप्रथमशतक एव स्थापयन्ति ।

इयं च स्मृति: आनन्दाश्रममुद्रणालयप्रकाशिते स्मृतिसमुच्चये, नवरंगप्रकाशन, दिल्लीद्वारा प्रकाशिते धर्मशास्त्रसंग्रहे , नागप्रकाशनद्वारा प्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता वर्त्तते । स्मृतावस्यां सप्ताध्यायाः , २२७ श्लोकाश्च सन्ति। तत्राध्यायानुसारं प्रतिपादितविषया: यथा -

प्रथमे - १४ श्लोकाः। वर्णाश्रमधर्माः।।

द्वितीये - ७५ श्लोकाः। द्विजातीनां दैनन्दिनकर्मनिरूपणम् ।

तृतीये - ३३ श्लोकाः। गृहस्थस्य नव सुनीतयः, नव कुनीतयः, नव गोपनीयकर्माणि, नव कथनीयकर्माणि, नवादानयोग्या: पदार्थाश्च।

चतुर्थे - २१ श्लोकाः । स्त्रीधर्माः।

पञ्चमे - १३ श्लोकाः। शौचाशौचनियमाः।

षष्ठे - १५ श्लोकाः। जननाशौचं , मृतकाशौचं च ।

सप्तमे - ५६ श्लोकाः। योगस्य मूलतत्त्वं , योगानुष्ठाननियमाः, संन्यासिनः विविधकर्त्तव्यानि चेति ।

दक्षस्मृते: वचनानि हेमाद्रिकृत-चतुर्वर्गचिन्तामणौ दानखण्डे, नीलकण्ठ भट्टकृताचारमयूखे, मित्रमिश्रकृत- वीरमित्रोदयस्याह्निकप्रकाशे, देवण भट्टकृत-स्मृतिचन्द्रिकायाः आह्निककाण्डे, व्यवहारकाण्डे, लक्ष्मीधरभट्टकृतकृत्यकल्पतरो: नियतकालकाण्डे, गदाधरराजगुरोराचारसारे, चण्डेश्वरठक्कुरस्य कृत्यरत्नाकरे, जीमूतवाहनस्य कालविवेके, अनन्तभट्टस्य संस्कारसारे, नरसिंहवाजपेयिनः नित्याचारप्रदीपे, वाचस्पतिमिश्रस्याचारचिन्तामणौ, माधवाचार्यस्य कालमाधवे च प्राप्यन्ते। एतदतिरिक्तं दक्षमतं कृत्यकौमुद्यां वारमेकं, पराशरमाधवीये आचारकाण्डे चत्वारिंशद्वार, व्यवहारकाण्डे वारमेकं, प्रायश्चित्तकाण्डे च वारद्वयमुद्धृतमस्ति । तदतिरिक्तं विश्वरूप-मिताक्षराकार

अपरार्कटीकादिभिरपि दक्षमतं प्रतिपादितमस्ति ।

कात्यायनः

याज्ञवल्क्योक्तेषु धर्मप्रयोजकेषु कात्यायनः परिगणितो भवति । असौ शुक्लयजुर्वेदानुयायी आसीत् । वैदिकमहर्षिषु अन्यतम आसीदसौ कात्यायनः। स्कन्दपुराणानुसारं महर्षियाज्ञवल्क्यस्य कात्यायन्याश्च पुत्रः कात्यायन: वैदिकग्रन्थानां श्रौतसूत्रादीनां च रचयिताऽऽसीत्। रामायणकाले रामस्य परिषदि एकः कात्यायनः प्रतिवसति स्मेति रामायणस्योत्तरकाण्डे लिखितमस्ति।

महर्षियाज्ञवल्क्यस्य पुत्रत्वेन परिचितत्वादसौ मैथिल आसीदिति निर्विवादं कथयितुं शक्यते । कात्यायनः मनु - याज्ञवल्क्य - नारद - बृहस्पतिप्रभृतीनां परवर्ती आसीत्। कात्यायनस्य मतं विश्वरूप - मेधातिथि - अपरार्क - विज्ञानेश्वरप्रभृतिभिः प्राचीनधर्मनिबन्धुभिः ससम्मानमुट्टङ्कितम् । अतोऽस्यानुमानिककालः ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तर एव स्थापयितुं शक्यते । कात्यायनस्य नाम बहुभिः ग्रन्थैः सह सम्बद्धम् । कात्यायनस्य नाम शुक्लयजुर्वेदस्य श्रौतसूत्रेण, सामवेदस्य परिशिष्टरूप - कर्मप्रदीपग्रन्थेन, पाणिनीयव्याकरणस्य वार्तिकग्रन्थेन, ऋग्वेद - यजुर्वेदयोः सर्वानुक्रमैश्च साकं संलग्नमस्ति।

प्राचीनव्यवहारविधौ नारद - बृहस्पति - कात्यायनानां स्वतन्त्रं स्थानं विद्यते । धर्मप्रयोजकत्वेन शंखलिखितधर्मसूत्रे, पराशरस्मृतावसौ परिगणितः। कात्यायन: बृहस्पते: मतं वारम्वारमुत्थापयति स्वीकरोति च । व्यवहारविषये स्पष्टं मतं प्रतिपाद्य धर्मनिबन्धकारैः कात्यायन: श्लाघनीयो भवति। अनेन षड्विधं स्त्रीधनं प्रतिपादितम् । प्रायः एकविंशतिसंख्यकाः धर्मनिबन्धकाराः व्यवहारविषयोपरि कात्यायनस्य ११०० श्लोकानुद्धरन्ति । केवलं स्मृतिचन्द्रिकाकार: देवणभट्टः कात्यायनस्य ६०० श्लोकानुद्धरति। कात्यायनः बहुषु स्थलेषु मनो: मतानि उद्धृत्य स्वीकरोति ।

इयं च स्मृति: जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे, नाग प्रकाशनसम्पादिते स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते। स्मृतावस्यां व्यवहारसम्बन्धी न कश्चन श्लोक: दृश्यते । इयं च प्रकाशिता कात्यायनस्मृति: प्रपाठकत्रयेण विभक्ता। प्रपाठकत्रयमपि २९ खण्डैः विभक्तम् । तत्र क्रमेण प्रतिपादिता: विषयाः यथा- प्रथमप्रपाठकस्य प्रथमखण्डे - १८ श्लोकाः, संस्कारपूजोत्सवादीनां साधारणनियमाः।

द्वितीयतः पञ्चमखण्डेषु - यथाक्रमं १४,१४,१२,११ श्लोकाः, श्राद्धविचारः। षष्ठखण्डत: नवमखण्डेषु - यथाक्रम १४,१४,२४,१५ श्लोकाः, अग्न्याधानं, तस्य पूजनञ्च ।

दशमखण्डे - १४ श्लोकाः , अग्निपरिचरणार्थं दैनन्दिनकर्त्तव्यानि च । द्वितीयप्रपाठके एकादशखण्डे - १७ श्लोकाः - त्रिसन्ध्याविधयः।

द्वादशखण्डे - ५ श्लोकाः - देवेभ्य: जलप्रदानविधयः, देवतर्पणञ्च।

त्रयोदशखण्डे - १४ श्लोकाः - पञ्चमहायज्ञविधयः, ऋषितर्पणञ्च ।

चतुर्दशखण्डे - १३ श्लोकाः - ब्रह्मयज्ञ - वैश्वदेवनियमाः।

पञ्चदशखण्डत: ऊनविंशतिखण्डं यावत् यथाक्रमं २१,२३,२५, २४, १६ श्लोकाः। ब्राह्मणेभ्य: दानफलं, यज्ञे बलिदानफलम्,पितृपुरुषेभ्य: तिलतर्पणविधिः, मासिकयज्ञाः, पाक्षिकयज्ञाः,अग्निपरिचरणार्थं पत्न्याः कर्त्तव्यानि च वर्णितानि । तृतीयप्रपाठके विंशखण्डादूनत्रिंशत् खण्डेषु यथाक्रमं १९,१६,१०,१४,१६, १८,१७,२१,१९,१९ श्लोकाः । दाहनिमित्तोपयोगाग्नेः परिचरणविधिः, जननाशौचं, मृतकाशौचम्, यज्ञादिषु कर्महानावाचरणीयानि प्रायश्चित्तानि अपि वर्णितानि ।

कात्यायनस्मृति: गोभिलस्मृतिवत् प्रतीयते। कात्यायनश्रौतसूत्रस्य व्याख्याकार: कर्काचार्य: कात्यायनस्मृतित: बहूनि उद्धरणानि श्रौतसूत्र व्याख्यायामुपस्थापयति ।

अत्रिः

अत्रिः प्राचीनधर्मशास्त्रकार आसीत् । याज्ञवल्क्योक्त - धर्मप्रयोजकेषु अत्रिः द्वितीयस्थानेऽन्तर्भवति। अस्याः स्मृतेरानुमानिककाल: ख्रीष्टीयप्रथम शतकाभ्यन्तरे एव निश्चीयते ।

अत्रिनाम्ना कृतित्रयमुपलभ्यते । तेषां विवरणं यथा -

१) अत्रिस्मृति:

डेकनकालेजसंग्रहानुसारमत्रिस्मृतौ नवाध्यायाः, ३९८ श्लोकाश्च सन्ति। तत्र दान-जप- तपः-पाप- प्रायश्चित्तादयः विषयाः वर्णिताः। वित

प्रथमत्रयोऽध्यायाः श्लोकनिबद्धाः। चतुर्थोऽध्यायः सूत्रात्मकः। पञ्चमोऽध्याय: श्लोकात्मकः। षष्ठाध्याये वेदस्य सूक्तमन्त्रादीनां वर्णनं विद्यते । सप्तमेऽध्याये गुप्तप्रायश्चित्तानि वर्णितानि। सप्तमाष्टमौ चाध्यायौ गद्यपद्यमिश्रितौ। नवमोऽध्यायश्च पद्यात्मकः। तत्र योगः, तेषामङ्गानां विषये वर्णितमस्ति। इयं चात्रिसंहितानाम्ना स्मृतिसन्दर्भ प्रकाशिता विद्यते । परन्त्वत्राध्यायविभाग: न दृश्यते ।

२) लघ्वत्रिसंहिता -

संहितेयं पञ्चाध्यायात्मिका, १३४ श्लोकात्मिका च । इयमत्रिस्मृतिनाम्ना १४१ श्लोकात्मिका सती स्मृतिसन्दर्भे प्रकाशिताऽस्ति । अध्यायानुसारमत्र प्रतिपादिताः विषयाः यथा - प्रथमाध्याये - १६ श्लोकाः। प्राणायामस्वरूपं , महत्त्वं च । द्वितीयाध्याये - १६ श्लोकाः। जपप्रशस्तिः , पापनाशकमन्त्राः। तृतीयाध्याये - २३ श्लोकाः। पापक्षालनोपायाः । चतुर्थाध्याये - ११ श्लोकाः। रहस्यपापानां प्रायश्चित्तानि । अत्र द्वौ गद्यांशी दृश्येते । पञ्चमाध्याये - ७५ श्लोकाः। प्रकीर्णकपापानां प्रायश्चित्तानि। द्वितीयाध्याये पञ्चमाध्याये चात्र मनोः नामोद्धृतमस्ति । जीवानन्दसंग्रहानुसारमत्र १२० श्लोकाः विद्यन्ते ।

३) वृद्धात्रिसंहिता -

संहितेयं लघ्वत्रिसंहितया सह प्रायः साम्यं धारयति । केवलं प्रथमश्लोकद्वयं पृथग् वर्तते । अस्यां १३३ श्लोकाः प्राप्यन्ते । केषुचित् स्थलेषु श्लोकेषु सामान्यं परिवर्तनं परिलक्ष्यते । जीवानन्दसंग्रहानुसारमत्र १४० श्लोकाश्च वर्तन्ते ।

व्यासः

याज्ञवल्क्योक्त-धर्मप्रयोजकेषु महर्षिव्यासः परिगणितः। महर्षिपराशरस्य पुत्रः आसीदसौ । अस्य च निवासः काश्यामेवासीत् । काश्यामेव मुनयः महर्षिव्यासस्यान्तिकं गत्वा धर्मजिज्ञासां कृतवन्तः । व्यासः पुराणकाररूपेण, वेदान्तसूत्रकाररूपेण च सर्वत्र प्रसिद्धः । पुराणकर्ता व्यास: कृष्णद्वैपायननाम्ना, वेदान्तसूत्रकर्ता व्यासः वादरायणव्यासनाम्ना च लोके ख्यातः। महाभारतेन सहास्याः स्मृतेः बहुषु स्थलेषु विषयसाम्यान्महाभारतकर्ता व्यासोऽस्याः स्मृतेः प्रणेतेति तर्कयितुं शक्यते । व्यासस्मृतेः काल: ख्रीष्टीयप्रथमशतकादारभ्य तृतीयशतकाभ्यन्तरे एव ऐतिहासिकैः स्थाप्यते ।

व्यासनाम्ना कृतिद्वयमुपलभ्यते । यथा -

१) व्यासस्मृतिः,

२) लघुव्याससंहिता च ।

१) व्यासस्मृति: -

स्मृतावस्यामध्यायचतुष्टयं, २४१ श्लोकाश्च सन्ति। स्मृतिसन्दर्भे, जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे चेयं स्मृति: संकलिताऽस्ति । आनन्दाश्रमसंस्करणे स्मृतावस्या २५० श्लोकाः विद्यन्ते । तत्र वर्णिता: विषयाः क्रमानुसारं यथा - कानि प्रथमाध्याये - ४२ श्लोकाः । वर्णधर्माः , षोडशसंस्कारवर्णनम् । द्वितीयाध्याये - ५६ श्लोकाः। विवाहविधिवर्णनम् । तृतीयाध्याये - ७१ श्लोकाः । गृहस्थस्य कर्तव्यानि , देवपितृतर्पणानि , अग्नेः परिचरणविधिः, अतिथियज्ञः ।। चतुर्थाध्याये - ७२ श्लोकाः। गृहस्थाश्रमप्रशंसा , तीर्थवर्णनं चेति । ।

२) लघुव्याससंहिता -

संहितायामस्यां स्मृतिसन्दर्भेऽध्यायद्वयं, १२३ श्लोकाः सन्ति । जीवानन्दसंग्रहे तु अध्यायद्वयं, १२६ श्लोकाश्च विद्यन्ते । तत्र प्रतिपादिताः विषयाः यथा - प्रथमाध्याये - ३१ श्लोकाः , स्नानभेदाः, ब्राह्मणकर्त्तव्यानि, गायत्रीमन्त्रपाठफलं च । द्वितीयाध्याये - ९२ श्लोकाः, गृह्याग्नौ प्रत्यहकर्त्तव्यानि, पञ्चमहायज्ञाः,वेदाध्ययनविधिः, त्रिसन्ध्यस्नानजपादयश्चेति ।

व्यासस्य द्वयोः ग्रन्थयोः व्यवहारविषयकः कश्चन श्लोक: न दृश्यते। परन्तु धर्मनिबन्धग्रन्थेषु व्यासनाम्ना व्यवहारान्तर्गता: बहवः श्लोकाः दृश्यन्ते। व्यासस्मृते: वचनानि विश्वरूप - मेधातिथि - लक्ष्मीधर- अपरार्क - स्मृतिचन्द्रिकादिषूद्धृतानि सन्ति ।

शातातपः

याज्ञवल्क्योक्त- धर्मप्रयोजकेषु शातातपोऽन्तर्भवति । महर्षिशातातपस्य कृतिः कर्मविपाकग्रन्थरूपेण प्रसिद्धिं प्राप्नोति। शातातपनाम्ना कृतित्रयं प्राप्यते। यथा - १) शातातपस्मृतिः, २) शातातपसंहिता, ३) वृद्धशातातपस्मृतिश्च । एतेषां ग्रन्थानां परिचयः प्रदीयते ।

१) शातातपस्मृति: -

कर्मविपाकग्रन्थे ८७ अध्यायाः विद्यन्ते । इयं च स्मृति: तस्यांशविशेषः। स्मृतावस्यां जीवानन्दसंग्रहे , आनन्दाश्रमसंस्करणे च षडध्यायाः, २३२ श्लोकाः विद्यन्ते । स्मृतिसन्दर्भे षडध्यायाः, २२८ श्लोकाश्च प्राप्यन्ते ।

अत्राध्यायानुसार प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - ३१ श्लोकाः , अकृतप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

द्वितीयाध्याये - ५७ श्लोकाः , ब्रह्महत्यायाः कुप्रभावः , प्रायश्चित्तञ्च ।

तृतीयाध्याये - २२ श्लोकाः , प्रकीर्णकपापानि , तेषां प्रायश्चित्तानि च ।

चतुर्थाध्याये - ३२ श्लोकाः , स्तेयाख्यं महापातकं , तस्य प्रायश्चित्तं च ।

पञ्चमाध्याये - ३९ श्लोकाः , अगम्यागमनप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

षष्ठाध्याये - ५१ श्लोकाः, अगतिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

माड्राससर्वकारीयसंग्रहालये वर्तमानायां शातातपस्मृतौ द्वादशाध्यायाः सन्ति । तत्र महापातकिनां प्रायश्चित्तानि , श्राद्धं, विवाहः, वैश्वदेवः, पितृतर्पणम्, आचारः, जननमरणाशौचमित्यादयः विषयाः प्रतिपादिता: दृश्यन्ते ।

२) शातातपसंहिता

स्मृतावस्यामेकेन गद्यांशेन सह १३९ श्लोकाः सन्ति । अत्र निर्दिष्टपापानां कृते प्रायश्चित्तानि, उपपातकानां यथाक्रमं गणनं, विवाहनियमाः, वैश्वदेवानुष्ठानम्, अतिथिसत्कारः, दैनन्दिनकर्त्तव्यानि, पितृपुरुषाणां कृते तर्पणं, पिण्डदानं चेत्येते विषयाः प्रतिपादिताः सन्ति ।

३) वृद्धशातातपस्मृति:

अस्यां स्मृतौ ६८ श्लोका: वर्तन्ते। अत्र प्रायश्चित्ताशौचशुद्धिविषया: प्रतिपादिताः । स्मृतावस्यां द्वौ गद्यांशौ वर्तते । कृतिरियं शातातपस्मृति - शातातपसंहिताभ्यां भिन्ना । यतः प्रारम्भश्लोके वृद्धशातातपप्रोक्ता स्मृति: कथ्यते इति वर्णितमस्ति । डेकनकालेजसंग्रहे ६४ श्लोकात्मिका एका वृद्धशातातपस्मृति: विद्यते । इण्डिया अफिस लाइब्रेरीसंग्रहे ९७ श्लोकात्मिका एका वृद्धशातातपस्मृति: विद्यते । आनन्दाश्रमसंस्करणे ६८ श्लोकात्मिका एका वृद्धशातातपस्मृति: प्राप्यते ।

शातातपमतानि विश्वरूप - हरदत्त - अपरार्क - लक्ष्मीधर - विज्ञानेश्वरादिभिरुद्धृतानि सन्ति । शातातपोऽष्टविधानि उपपातकानि प्रतिपादयति।

यमः

याज्ञवल्क्योक्त - धर्मप्रयोजकेषु यमोऽन्तर्भवति । यमस्य वंशविवरणं कोलकः कथयति यत् यमः इदानीन्तनकाले वर्तमानस्य सप्तममनोः भ्राताऽऽसीत् । मनु - गौतम - आपस्तम्बादिभ्योऽसौ अर्वाचीनः मन्यते । यमस्मृति: ख्रीष्टीयतृतीयशतके संकलिताऽऽसीदिति ऐतिहासिकाः कथयन्ति।

यमनाम्ना कृतित्रयमुपलभ्यते। यथा - १) यमस्मृतिः, २) यमधर्मशास्त्रम्, ३) बृहद्यमस्मृतिश्च । तेषां विवरणमिदानीमुपस्थाप्यते ।

१) यमस्मृति: -

स्मृतिरियं जीवानन्दसंग्रहे , आनन्दाश्रमसंस्करणे , स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते । अत्र ७८ संख्यका: अनुष्टुप्श्लोकाः वर्तन्ते । अत्र केवलं द्रव्यशुद्धि - प्रायश्चित्तविषययोरुपस्थापनं भवति ।

२) यमधर्मशास्त्रम् -

नारीमान ना धर्मशास्त्रमिदं जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे च प्रकाशितमस्ति। स्मृतिसन्दर्भ चेदं लघुयमस्मृतिनाम्ना संकलितम् । अत्र ९८ अनुष्टुप्श्लोकाः विद्यन्ते । अत्राशौचविषये सामान्यवर्णनं, प्रायश्चित्तविषये च बहुलं वर्णन दृश्यते । धर्मशास्त्रेऽस्मिनृषिभिः पृष्टः सन् श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं वर्णक्रमानुसारं मुनीनामग्रणीर्यमोऽकथयत् । यथा -

"श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं वर्णानामनुपूर्वशः ।

प्राब्रवीदृषिभिः पृष्टो मुनीनामग्रणीर्यमः॥"

३) बृहद्यमस्मृति: -

न स्मृतिरियं स्मृतिसन्दर्भे प्रकाशिता विद्यते । अत्र पञ्चाध्यायाः, १८२ अनुष्टुप्श्लोकाश्च सन्ति । अत्राध्यायानुसारं प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - १५ श्लोकाः - नानाविधप्रायश्चित्तवर्णनम् । द्वितीयाध्याये - ०९ श्लोकाः - चान्द्रायणविधिवर्णनम् । तृतीयाध्याये - ७० श्लोकाः - प्रायश्चित्तवर्णनम् ।वाली चतुर्थाध्याये - ६२ श्लोकाः - गोवधप्रायश्चित्तवर्णनम् । पञ्चमाध्याये - २६ श्लोकाः - श्राद्धकाले पत्न्यां रजस्वलायां निर्णयश्चेति । व्याख्यानिबन्धग्रन्थेषु यमनाम्नोद्धृतश्लोकाः प्रायोऽत्र न दृश्यन्ते ।

उशनाः

याज्ञवल्क्योक्त-धर्मप्रयोजकेषु उशना अन्तर्भवति । असौ शुक्राचार्य नाम्ना सर्वत्र प्रथितः। ऋग्वेदे उशना: प्राचीनमहर्षिषु अन्तर्भवति । ताण्ड्यमहाब्राह्मणे (७-५-२०) उशना असुराणां पुरोहितरूपेण प्रतिपादितः। उशनस्स्मृति: ख्रीष्टीयप्रथमशतके संकलिताऽऽसीदिति ऐतिहासिका: कथयन्ति। उशनाः गौतमाङ्गिरसप्रवरान्तर्गतः आसीत् ।

इयं च स्मृति: जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे , स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते । उशनसूनाम्ना कृतित्रयं सूचितं भवति । यथा -

१) उशनो धर्मशास्त्रम्,

२) औशनसस्मृतिः,

३) उशनस्स्मृतिश्च ।

इदानीमेतेषां विवरण प्रदीयते।

१) उशनो धर्मशास्त्रम्

धर्मशास्त्रमिदं स्मृतिसन्दर्भ औशनससंहितानाम्ना प्रकाशित विद्यते । अत्र ५१ अनुष्टुपश्लोका: विद्यन्ते । अस्मिन् धर्मशास्त्रे विभिन्नानां सङ्करजातीनां तथा तेषां जीविकाविषये वर्णितमस्ति ।

२) औशनसस्मृति:

"जीवानन्दसंग्रहे स्मृतावस्यां नवाध्यायाः, ६०० श्लोकाश्च विद्यन्ते । आनन्दाश्रमसंस्करणे नवाध्यायाः, ६१८ श्लोकाः, स्मृतिसन्दर्भे च नवाध्यायाः, ६१० श्लोकाश्च विद्यन्ते । तत्राध्यायानुसारं प्रतिपादिताः विषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - ६४ श्लोकाः, ब्रह्मचारिणां कर्त्तव्यवर्णनम् ।

द्वितीयाध्याये - ४६ श्लोकाः, ब्रह्मचारिप्रकरणे शौचाचारवर्णनम् ।

तृतीयाध्याये - १४७ श्लोकाः, ब्रह्मचारिप्रकरणेऽनेकप्रकरणवर्णनम् ।

चतुर्थाध्याये - ३६ श्लोकाः, श्राद्धप्रकरणवर्णनम ।

पञ्चमाध्याये - ९९ श्लोकाः , श्राद्धप्रकरणवर्णनम् ।

षष्ठाध्याये - ६१ श्लोकाः , अशौचप्रकरणवर्णनम् ।

सप्तमाध्याये - २३ श्लोकाः , गृहस्थानां प्रेतकर्मविधिवर्णनम् ।

अष्टमाध्याये - २४ श्लोकाः , प्रायश्चित्तप्रकरणवर्णनम् ।

नवमाध्याये - ११० श्लोकाः , प्रायश्चित्तप्रकरणवर्णनं चेति ।

मनु - प्रजापत्योः मतानि स्मृतावस्यामुद्धृतानि सन्ति ।।

३) उशनस्स्मृति: -

स्मृतिरियं स्मृतिसन्दर्भे न विद्यते । अत्र सप्ताध्यायाः सन्ति। स्मृतिरियं गद्यपद्यमिश्रिता ।स्मृतावस्यां वर्णितविषयाः यथा -प्रथम - द्वितीय - तृतीयाध्यायेषु शुद्धजातीनां संकरजातीनां च नामानि, तेषां जीविकोपायाश्च । चतुर्थाध्याये प्रायश्चित्तप्रकाराः, विविधपापानां कृते प्रायश्चित्तानि । पञ्चमाध्याये - श्राद्धम् । अत्र वैवस्वतमनो: नामोद्धृतमस्ति। षष्ठे - क्रयविक्रयविषयाः। सप्तमे दण्डप्रकारा:, अपराधानुसारं दण्डनिरूपणञ्च। मनोः नाम कृतावस्यां बहुवारमुद्धृतमस्ति। अस्य वचनानि अपरार्क - विज्ञानेश्वर- मस्कराचार्य - देवणभट्टादय: उद्धरन्ति।

बृहस्पतिः

बृहस्पति: याज्ञवल्क्योक्त - धर्मशास्त्रप्रयोजकेषु परिगणितः । बृहस्पतिः अङ्गिरसः ज्येष्ठपुत्रः , संवर्तस्य भ्राता , देवानां वंशागतगुरुः , शुक्राचार्यस्य समसामयिक इति पुराणेभ्यः ज्ञायते । बृहस्पतेः निवासस्थानविषये न किञ्चित्स्पष्टं तथ्यं दृष्टिपथमायाति । तथापि स उत्तरभारतीय आसीदिति बृहस्पतिस्मृतेरनुशीलनाज्ज्ञायते ।।

बृहस्पतिस्मृतेः प्रणयनकाल: पौर्वापर्यरीत्या ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तरे एव ऐतिहासिकैः निश्चीयते । बृहस्पतिः नारदस्य समसामयिक आसीत् । मनुस्मृतेः त्रय: संकलकाः आसन् । ते भवन्ति - भृगुः , नारदः, बृहस्पतिश्च। डा. जुलियसजोलीमहोदयानां मतानुसारं बृहस्पतिस्मृतिः षष्ठे सप्तमे वा ख्रीष्टीयशतके प्रणीता भवेत् । कात्यायनस्मृतौ बृहस्पतिमतानि बहुत्र चर्चितानि सन्ति । अतः बृहस्पतिस्मृति: ख्रीष्टीयतृतीयशतकात्परं प्रणीता न स्यात् । मनुवचनमुद्धृत्य तस्य परवर्तित्वं स्मृतेरस्याः ज्ञायते । अस्मात् कारणादस्याः स्मृतेः कालः ख्रीष्टीयप्रथमशतकमध्ये एव स्थापयितुं शक्यते ।

बृहस्पतिस्मृति: १९४१ ख्रीष्टाब्दे गायकवाड ओरियण्टाल सिरिज, वडोदराद्वारा प्रो. के . भी . रंगस्वामी आयङ्गारमहोदयानां संपादनया प्रकाशिता। तत्र ७३२ पृष्ठाः , सप्तभागाश्च सन्ति । तेषां भागानां विवरणं यथा -

१) व्यवहारभागः - पृष्ठा १ तः २२८ पर्यन्तम् ।

२) संस्कारभागः - पृष्ठा २२९ तः ३०८ पृष्ठापर्यन्तम् ।

३) आचारभागः - ३०९ पृष्ठात: ३२५ पृष्ठां यावत् ।

४) श्राद्धभाग: - ३२६ पृष्ठात: ३५१ पृष्ठां यावत् ।

५) अशौचभागः - ३५२ पृष्ठातः ३६४ पृष्ठां यावत् ।

६) आपद्धर्मभागः - ३६५ पृष्ठातः ३७२ पृष्ठां यावत् ।

७) प्रायश्चित्तभागः - ३७३ पृष्ठात: ३८६ पृष्ठां यावत् ।

अवशिष्टांश: श्लोकानुक्रमणिकया उपबृंहितः। केवलं निबन्धग्रन्थेभ्य: संग्रहमाध्यमेनेयं स्मृति: संकलिता। नतु वास्तवरूपं प्रकाशयति। मनुस्मृतेः संकलकत्वाद् बृहस्पतिस्मृतौ मनोः प्राशस्त्यं सर्वत्र कीर्त्यते । बृहस्पतिः नवविधानि दिव्यानि स्वीकरोति । अष्टादशविधानि विवादपदानि तेन द्विधा विभक्तानि । धनसम्बन्धीनि चतुर्दश , हिंसासम्बन्धीनि चत्वारि च। यथोक्तं -

'द्विपदो व्यवहारश्च धनहिंसासमुद्भवः।

द्विसप्तधार्थमूलश्च हिंसामूलश्चतुर्विध: ॥

'पारुष्ये द्वे वधश्चैव परस्त्रीसंग्रहस्तथा ।

हिंसोद्भवानि चत्वारि पदान्याह बृहस्पति:॥

बृहस्पतिस्मृतौ व्यवहारस्य पादचतुष्टयम् , प्रमाणभेदाः , साक्षिणः , आगमप्रमाणस्य दशभेदाः, भुक्तिः, अष्टादशविवादपदानि चेत्यादयः विषयाः व्यवहारभागे स्थानिताः सन्ति । अष्टादशविवादपदानि यथा - ऋणादान - निक्षेप - अस्वामिविक्रय - सम्भूयसमुत्थान - दत्ताप्रदानिक - अभ्युपेत्याशुश्रूषा वेतनस्यानपाकर्म - स्वामिपालविवाद - संविद्व्यतिक्रम - विक्रीयासम्प्रदान - सीमाविवाद - पारुष्य - साहस - स्त्रीसंग्रहण - स्त्रीपुंधर्म - विभाग - द्यूतसमाह्वय प्रकीर्णकाख्यानि ।

बृहस्पतिना वाक्पारुष्यं , दण्डपारुष्यं चैकं व्यवहारपदं पारुष्यनाम्ना स्वीकृतम् । तथैव स्तेयाख्यं विवादपदं न स्वीकृतम् । तदतिरिक्तं प्रकीर्णकं विवादपदरूपेण स्वीकृतम् । साहसस्य भेदत्रयं बृहस्पतिः प्रतिपादयति । विचारावसरे राजा न केवलं शास्त्रमाश्रित्य निर्णय कुर्यात् , परन्तु लोकाचारमपि स्वीकुर्यादिति कथयति । मिताक्षराकार: संकरस्य भेदप्रतिपादनावसरे वृद्धबृहस्पतिवचनमुद्धरति । कुल्लूकोऽपि गौणपुत्रभेदविषये वृद्धबृहस्पतिवचनमुत्थापयति । हेमाद्रि: कृष्णत्रयोदश्यां श्राद्धनिषेधार्थं ज्योतिर्ब्रहस्पतिवचनं प्रमाणरूपेणोपस्थापयति । अपरार्क: प्राड् विवाकस्य स्वरूपनिर्णये वृद्धबृहस्पतिवचनमुट्टङ्कयति ।

संवतः

महर्षिसंवर्त्तः अङ्गिरसः पुत्रः , बृहस्पतेः कनिष्ठभ्राता , ऋग्वेदानुयायी चासीत् । याज्ञवल्क्योक्त - धर्मप्रयोजकेषु संवर्तस्य नाम परिगणितं दृश्यते । अस्याः स्मृतेः कालं ख्रीष्टीयप्रथमशतकाभ्यन्तरे एव ऐतिहासिका: स्थापयन्ति।

संवर्तस्मृतौ जीवानन्दसंग्रहे , स्मृतिसन्दर्भे च २२७ श्लोकाः विद्यन्ते। आनन्दाश्रमसंस्करणे च २३० श्लोकाः विद्यन्ते । अत्र प्रतिपादिताः विषयाः यथा -

प्रथमश्लोकात् ३४ श्लोकं यावत् - ब्रह्मचारिणः कर्त्तव्यानि ।

३५ श्लोकात् ९६ श्लोकं यावत् - गृहस्थस्य कर्त्तव्यानि ।

९७ श्लोकात् १०० श्लोकं यावत् - वानप्रस्थस्य कर्त्तव्यानि ।

१०१ श्लोकात् १०६ श्लोकं यावत् - संन्यासिनः कर्त्तव्यानि ।

१०७ श्लोकात् २२७ श्लोकं यावत् - प्रायश्चित्तानि चेति ।

अपरार्क: आचारप्रायश्चित्तविषययो: २०० श्लोकान् संवर्त्तस्योद्धरति । पराशरमाधवीयस्याचारकाण्डे संवतस्य मतानि एकादशवार, व्यवहारकाण्डे पञ्चवारं, प्रायश्चित्तकाण्डे च चतुस्त्रिंशद्वारमुद्धृतानि वर्तन्ते । विश्वरूप-मेधातिथि मिताक्षरा - हरदत्त - देवणभट्टादिभिः संवर्तस्य वचनानि उद्धृतानि सन्ति ।

हारीतः

महर्षिहारीतः याज्ञवल्क्योक्त -धर्मप्रयोजकेषु अन्तर्भवति । स च कृष्णयजुर्वेदस्य मैत्रायणीयशाखानुयायी आसीत् । बौधायन-आपस्तम्बादिभिः प्रामाणिकत्वेन स्वीकृतत्वात् हारीतः दक्षिणभारतीय आसीदित्यनुमातुं शक्यते । हारीतस्मृति: ख्रीष्टात् पूर्वं तृतीयशतकादारभ्य ख्रीष्टात् परं प्रथमशतकमध्ये प्रणीताऽभवदिति ऐतिहासिकैरनुमीयते । हारीतः भृगो: शिष्य आसीत् । कुमारिल: हारीतस्य प्रामाण्यं स्वीकरोति ।

हारीतनाम्ना कृतिचतुष्टयमुपलभ्यते । यथा - १) लघुहारीतस्मृतिः, २) वृद्धहारीतस्मृतिः , ३) हारीतधर्मशास्त्रं , ४) हारीतधर्मसूत्रं । तेषां स्मृतिग्रन्थानां विवरणमधः प्रदीयते ।

१) लघुहारीतस्मृति:

स्मृतिरियं जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे, नागप्रकाशनस्य स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते । अत्र सप्ताध्यायाः विद्यन्ते । परन्तु नागप्रकाशनसंस्करणे १९२ श्लोकाः, आनन्दाश्रमसंस्करणे १९७ श्लोकाः, जीवानन्दसग्रहे च २५० श्लोकाः प्राप्यन्ते। अत्राध्यायानुसार प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - ३१ श्लोकाः - वर्णाश्रमधर्मवर्णनम् ।

द्वितीयाध्याये - १५ श्लोकाः - वर्णधर्माः ।

तृतीयाध्याये - १५ श्लोकाः - ब्रह्मचर्याश्रमधर्माः।

चतुर्थाध्याये - ७७ श्लोकाः - गृहस्थाश्रमधर्माः ।

पञ्चमाध्याये - १० श्लोकाः - वानप्रस्थाश्रमधर्माः।

षष्ठाध्याये - २३ श्लोकाः - संन्यासाश्रमधर्माः ।

सप्तमाध्याये - २१ श्लोकाः - योगवर्णनं च । स्मृतिरियं हारीतस्यान्यैः ऋषिभिः साकं वार्तालापमाध्यमेन संघटिता । यथा -

'अत्राहं कथयिष्यामि पुरा वृत्तमनुसरन् ।

ऋषिभिः सह संवादं हारीतस्य महात्मनः ॥'

अस्यां स्मृतौ व्यवहारविषये न किञ्चिद् वर्णनं प्राप्यते । अत्र द्विजशब्द: केवलं ब्राह्मणार्थे प्रयुक्तः।

२) वृद्धहारीतस्मति:

इयं च स्मृति: जीवानन्दसंग्रहे, आनन्दाश्रमसंस्करणे, नागप्रकाशनस्य स्मृतिसन्दर्भे च प्रकाशिता विद्यते । इयं च स्मृतिः वैष्णवधर्मं विशेषत: प्रतिपादयति। अम्बरीष - हारीतयोर्मध्ये वार्तालापमाध्यमेनेयं स्मृतिरुपदिष्टा। आनन्दाश्रमसंस्करणानुसारं वृद्धहारीतस्मृतावेकादशाध्यायाः वर्तन्ते । जीवानन्दसंग्रहे अष्टावध्यायाः, २५८७ श्लोकाश्च प्राप्यन्ते । स्मृतिसन्दर्भ प्रकाशितायां वृद्धहारीतस्मृतौ अष्टावध्यायाः, २५३० श्लोकाश्च दृश्यन्ते ।

तत्राध्यायानुसारं प्रतिपादितविषयाः यथा -

प्रथमाध्याये - २७ श्लोकाः - विष्णोरवतारवर्णनं, वैष्णवस्वरूपं च।

द्वितीयाध्याये - १५१ श्लोकाः - वैष्णवानां पुण्ड्रसंस्कार - चक्रधारण - नामसंस्कार - मन्त्रसंस्कार - विम्बदर्शनसंस्काराः।

तृतीयाध्याये - ३९२ श्लोकाः - भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

चतुर्थाध्याये - २६५ श्लोका: - भगवत्समाराधनविधिवर्णनम् ।

पञ्चमाध्याये - ५६८ श्लोकाः - भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् ।

षष्ठाध्याये - ४३९ श्लोकाः - भगवत: यात्रोत्सववर्णनम् , महापापादिप्रायश्चित्तानि ।

सप्तमाध्याये - ३३७ श्लोकाः - नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

अष्टमाध्याये - ३५१ श्लोकाः - विष्णुपूजाविधिवर्णनम् ।

संहितेयं रामानुज - रामानन्दीयादीनां वैष्णवानामुत्पत्त्यनन्तरमेव एकादशशतके लिखितेति कैश्चित् मन्यते । अत्र हारीत: कदाचिद् ब्रह्मणः, कदाचिद् भृगो: शिष्यरूपेण आत्मानं वर्णयति । यथोक्तम् -

'भृगोः प्रोक्तं विश्वनसा भृगुणा च महर्षिणा ।

भृगुणा च मनोः प्रोक्तं मनुना च ममेरितम् ॥'

३) हारीतधर्मशास्त्रम्

हारीतधर्मशास्त्रे १११ अनुष्टुपश्लोकाः सन्ति । स्मृतिसन्दर्भ धर्मशास्त्रमिदं नास्ति । अत्रालोचिताः विषयाः यथा - प्रायश्चित्तनिमित्तानि, धार्मिकादेशाः, अशौचम्, ऋणम्, उत्तराधिकारः, पितृयज्ञः, तर्पणं चेति । उत्तराधिकारविषये याज्ञवल्क्यस्य श्लोकोऽत्रापि दृश्यते ।

४) हारीतधर्मसूत्रम्

महर्षिणा हारीतेन धर्मसूत्रमपि रचितमासीत् । प्राचीनधर्मसूत्रकारेष्वसौ अन्यतम आसीत् । बौधायन - आपस्तम्ब - वसिष्ठै: हारीत: प्रामाणिक धर्मसूत्रकाररूपेण स्वीकृतः । तन्त्रवार्त्तिकमपि हारीतं प्रामाणिकधर्मसूत्रकाररूपेण स्वीकरोति। काणेमहोदयमतानुसारं धर्मसूत्रमिदं नासिकस्थ -स्वर्गतपण्डित वामनशास्त्रिइस्लामपुरकरमहाभागेनाविष्कृतम् ।

का धर्मसूत्रेऽस्मिन् त्रिंशदध्यायाः वर्तन्ते । तत्रालोचिताः विषयाः यथा धर्मस्योपादानानि , ब्रह्मचारि - स्नातक - गृहस्थ - वानप्रस्थधर्माः , भक्ष्याभक्ष्यं, जननमरणाशौचम्, श्राद्धं, पंक्तिपावनाः, साधारणधर्माः, पञ्चमहायज्ञाः, स्वाध्यायाध्ययनम् , अनध्यायाः , राज्ञः कर्त्तव्यानि , व्यवहारदर्शनविधिः, विवादपदानि, स्त्रीपुंधर्मः, पापभेदाः, प्रायश्चित्तानि च ।

वैशिष्ट्यम् -

१. हारीतः श्रुतिशब्दस्य विशिष्टमर्थं प्रकाशयति ।

२. वेदाश्रितं शास्त्रं तन्त्रशब्देन कथयति ।

३. अष्टविधं विवाहं प्रस्तौति । आर्ष - प्राजापत्ययोः स्थाने क्षात्र - मानुषयोः ग्रहणं करोति ।

४. ब्रह्मवादिनी - सद्योवधूभेदेन द्विविधां स्त्रियं प्रतिपादयति। तत्र ब्रह्मवादिनीना मुपनयनमग्नीन्धनं, वेदाध्ययनं, स्वगृहे च भिक्षाचर्या विधीयते।

हारीतमतान्यपरार्कटीकायां ११० वारं , कृत्यकल्पतरौ ब्रह्मचारिकाण्डे ५० वारं, व्यवहारकाण्डे ७० वारं, संस्कारप्रकाशे , स्मृतिचन्द्रिकायां चोद्धृतानि सन्ति । हेमाद्रिमतानुसारं हारीतधर्मसूत्रस्य कश्चन भाष्यकार आसीत् ।

पैठीनसि:

भविष्यपुराणानुसारं षट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु पैठीनसिः स्मृतिकाररूपेण परिगणितः । डाँ जोली- डाँ कालाण्डमहाभागयो: मतानुसार पैठीनसि: अथर्ववेदीय आसीत् । पैठीनसिस्मृतावाचारव्यवहारप्रायश्चित्तविषयकाणि वचनानि प्राप्यन्ते। पैठीनसिस्मृतेः बहूनि मतानि मिताक्षरा-अपरार्क -स्मृतिचन्द्रिका- हरदत्तादिभि रुद्धतानि सन्ति ।

जातूकर्ण्य:

- धर्मशास्त्रे जातूकर्ण्यनाम्ना कश्चन धर्मशास्त्रकारः प्रतिपादितः । अयं च स्मृतिचन्द्रिकायां, वीरमित्रोदये चोपस्मृतिकारेषु परिगणितः। वृद्धयाज्ञवल्क्य स्मृतेरुद्धरणात् जातूकर्ण्य: धर्मशास्त्रप्रवक्ताऽऽसीदिति ज्ञायते। जातूकर्ण्य: स्वधर्मशास्त्रे आचारश्राद्धविषययो: वर्णनं करोति । विश्वरूपस्य बालक्रीडाटीकायां, देवणभट्टस्य स्मृतिचन्द्रिकायां, विज्ञानेश्वरस्य मिताक्षरायामपरादित्यस्यापरार्क टीकायां, हरदत्तस्य मिताक्षराटीकायां च जातूकर्ण्यस्योद्धरणानि प्राप्यन्ते । मोड

पितामहः

वृद्धयाज्ञवल्क्यस्मृतौ पैठीनस्युक्तषट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु च पितामहः धर्मप्रयोजकत्वेन स्वीकृतः। पितामहस्मृतौ मुख्यत: व्यवहारविषया: वर्णिता: सन्ति । पितामहेन बृहस्पतिमतमुद्धृतत्वात् पितामहस्मृते: काल: ख्रीष्टीयचतुर्थशतकात् परं षष्ठशतकमध्येऽनुमीयते । अत्र स्मृतौ वेद-वेदाङ्ग-मीमांसा-पुराण-स्मृति न्यायशास्त्राणि धर्मशास्त्रेषु परिगणितानि सन्ति। व्यवहारविषये पितामहस्य वचनानि मिताक्षराकारेण ४५ वारं, अपरार्कटीकाकारेण ७५ वारं, कल्पतरुकारेण ९० वारं, स्मृतिचन्द्रिकाकारेण १३० वारम्, आह्निकविषये स्मृतिचन्द्रिकाकारेण १० वारं, श्राद्धविषये च पञ्चवारमुद्धृतानि सन्ति । पितामहः नवविधानि दिव्यानि प्रतिपादयति। व्यासवत् पितामहः क्रयपत्र-स्थितिपत्र-सन्धिपत्र-विशुद्धिपत्रादीनि लेख्यप्रमाणानि सूचयति। असौ द्वाविंशतिविधानि व्यवहारपदानि स्वीकरोति। पितामहः रजक-चर्मकारादीनामष्टादशविधानां प्रकृतीनां नामानि कथयति । पितामहमतानुसारं न्यायालये राज्ञा लिपिक-गणक-शास्त्र-साध्यपाल-सभासद्सुवर्ण-अग्नि-जलसंज्ञकानि अष्टौ करणानि निवेशनीयानि स्युः ।

पुलस्त्यः

वृद्धयाज्ञवल्क्योक्त-धर्मप्रयोजकेषु, महाभारतस्याश्वमेधिकपर्वोक्त - त्रयोविंशतिधर्मशास्त्रकारेषु च पुलस्त्योऽन्तर्भवति। ब्रह्मणः मानसपुत्रेषु पुलस्त्योऽन्यतम आसीदिति मनुस्मृतौ वर्णितमस्ति । पुलस्त्यस्मृते: काल: ख्रीष्टीयचतुर्थशतकात् सप्तमशतकाभ्यन्तरे भवेदिति ऐतिहासिका आमनन्ति। पुलस्त्यस्मृतेः प्रथमश्लोकाज्ज्ञायते यत् स: कुरुक्षेत्रसमीपे निवासं कृतवान् । यत्र महर्षीनुद्दिश्य स: वर्णाश्रमधर्मानुपदिशति ।

नवरङ्गप्रकाशन,दिल्लीद्वारा प्रकाशिते धर्मशास्त्रसंग्रहे, स्मृतिसन्दर्भे चतुर्थखण्डे चैका पुलस्त्यस्मृति: वर्त्तते, यत्र २९ श्लोका: विद्यन्ते । पुलस्त्यस्मृतौ वर्णाश्रमधर्म आह्निक-श्राद्ध-अशौच-यतिधर्म-प्रायश्चित्तादीनां विषयाणां प्रतिपादनं दृश्यते । पुलस्त्यमतानि विश्वरूप-मिताक्षराकार-अपरार्क -स्मृतिचन्द्रिकाकार-दानरत्ना करादिषु उद्धृतानि सन्ति ।

प्रचेताः

पराशरपरिगणितेषु स्मृतिकारेषु, पैठीनस्युक्त - षट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु च प्रचेताः स्थानं प्राप्नोति । मेधातिथिः प्रचेतसं मनु-विष्णुप्रभृतिभिः सह मान्यताप्राप्तधर्मशास्त्रकारेषु परिगणयति। मिताक्षराकार - अपरार्क - हरदत्त - स्मृतिचन्द्रिकाकारादिभिः प्रचेतसः आह्निकाचार-श्राद्ध-अशौच-प्रायश्चित्तविषय काणि प्रमाणवचनानि उद्धृतानि सन्ति ।

प्रजापतिः

बौधायन: प्रजापतिं प्रामाणिकधर्मशास्त्रकाररूपेण परिगणयति। वसिष्ठधर्मसूत्रेऽपि प्राजापत्योक्ता: केचन श्लोकाः प्राप्यन्ते। आनन्दाश्रमसंग्रहे एका प्रजापतिस्मृति: विद्यते, यत्र केवलं श्राद्धविषयका: १९८ श्लोका: सन्ति। अत्र कल्पशास्त्र-पुराण-स्मृतीनां चर्चा वर्त्तते। प्रजापतिवचनानि मिताक्षराकार: अशौच-प्रायश्चित्तविषययोः, अपरार्कः द्रव्यशुद्धि-श्राद्ध-दिव्यविषयेषु, स्मृतिचन्द्रिकाकार: माधवाचार्यश्च पराशरमाधवीये व्यवहारविषयेषूद्धृतानि सन्ति। प्रजापति: कुटीचक-बहूदक-हंस-परमहंसभेदेन परिव्राजकस्य भेदचतुष्टयं कृताकृतभेदेन च साक्षिण: द्विधा भेदं स्वीकरोति ।

मरीचिः

वीरमित्रोदयोक्त- एकविंशतिधर्मप्रयोजकेषु मरीचिरन्तर्भवति । ब्रह्मणः सृष्टौ दशप्रजापतिषु मरीचिः प्रथमत्वेन गृहीत इति मनुस्मृतौ वर्णितमस्ति। मरीचिस्मृतिराह्निक-अशौच-श्राद्ध-प्रायश्चित्त-व्यवहारविषयान् प्रतिपादयति। अस्य मतानि मिताक्षराकार-अपरार्क-स्मृतिचन्द्रिकाकारादयः उद्धरन्ति । मरीचिः श्रावणभाद्रमासयो: रजस्वलाहेतोः सरित्स्नानं निषेधति । सः भोग्य-गोप्य प्रत्यय-आज्ञाधिनाम्ना आधे: भेदचतुष्टयं प्रतिपादयति ।

लौगाक्षिः

पैठीनस्युक्त-षट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु लौगाक्षिरन्तर्भवति । नागप्रकाशनस्य स्मृतिसन्दर्भे षष्ठखण्डे स्मृतिरियमुपनिबद्धाऽस्ति ।

विश्वामित्रः

वृद्धयाज्ञवल्क्यस्मृत्यनुसारं विश्वामित्रः धर्मशास्त्रकारेष्वन्यतम आसीत् । वीरमित्रोदयोक्तोपस्मृतिकारेषु विश्वामित्रोऽन्तर्भवति ।अपरार्क-स्मृतिचन्द्रिकाकार जीमूतवाहनादिभिः विश्वामित्रस्मृतेः बहूनि प्रमाणवचनानि स्वीकृतानि सन्ति । महापातकविषयकाणि बहूनि वचनानि चास्य निबन्धकाराः उद्धरन्ति ।

बुधः

काया डेकनकालेजसंग्रहानुसारं बुधः धर्मशास्त्रकाररूपेण परिचितः। तत्र बुधधर्मशास्त्रस्य प्रतिलिपिद्वयं विद्यते । प्रतिलिपिद्वयं सूत्रात्मकम् । तत्र प्रतिपादिता: विषयाः यथा- गर्भाधानादुपनयनान्तसंस्काराः, विवाहस्याष्टौ भेदाः, पञ्चमहायज्ञाः, श्राद्धं, पाकयज्ञ-हविर्यज्ञ-सोमयज्ञाः, वर्णधर्माः, आश्रमधर्माः, राजधर्मश्चेति । नागप्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे चतुर्थखण्डे , नवरङ्गप्रकाशन,दिल्लीद्वारा प्रकाशिते धर्मशास्त्रसंग्रहे चैका बुधस्मृति: प्राप्यते, यत्र सूत्राकारेण वर्णाश्रमधर्माः प्रतिपादिता: सन्ति। बुधधर्मशास्त्रस्य मतानि कल्पतरुकार- अपरार्क-हेमाद्रि-जीमूतवाहना दिभिरुद्धृतानि सन्ति ।

काश्यपः

पराशरोक्त- ऊनविंशतिधर्मशास्त्रकारेषु , पैठीनस्युक्तषट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु च काश्यपोऽन्तर्भवति । नागप्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भे, नवरङ्गप्रकाशन, दिल्लीद्वारा प्रकाशिते धर्मशास्त्रसंग्रहे चैका गद्यपद्यसमन्विता काश्यपस्मृति: संकलिताऽस्ति, यत्र केवलं गृहस्थधर्माः, प्रायश्चित्तानि च प्रतिपादितानि सन्ति । अत्र दक्षप्रजापते: नामोद्धतमस्ति। सप्तविधपौनर्भवकन्यानां नामान्यत्रालोचितानि भवन्ति। पराशर माधवीयस्याचारकाण्डे काश्यपमतं वारत्रयं,प्रायश्चित्तकाण्डे द्वादशवारमुद्धृतमस्ति।

व्याघ्रपाद:

पैठीनस्युक्तषट्त्रिंशत्स्मृतिकारेषु व्याघ्रपादोऽन्तर्भवति । स्मृतिसन्दर्भ चतुर्थखण्डे व्याघ्रपादस्मृति: संकलिताऽस्ति । व्याघ्रपादस्मृतौ मुख्यतः स्मृतिमहत्त्वम्, आचारधर्मवर्णनं, श्राद्धवर्णनं च विस्तरेण प्रतिपादितमस्ति । स्मृतावस्यां ३९८ श्लोका: सन्ति ।

कपिलस्मृतिः

महर्षिकपिलः स्मृतिग्रन्थमेकं प्रणीतवान् । सा च स्मृति: नागप्रकाशिते स्मृतिसन्दर्भ पञ्चमखण्डे संकलिताऽस्ति । तत्र स्मृतौ ९९६ श्लोका: विद्यन्ते । तत्र कपिलशौनकसंवादमाध्यमेन विषया: प्रतिपादिताः । तत्र स्थानिता: प्रमुखविषया: यथा - वेदनिन्दकानां दूषणं, वैदिककर्मणामभावकथनं, श्राद्धप्रकरणम्, उपनयनसंस्कारवर्णनम्, विप्रमहत्त्ववर्णनं, नान्दीश्राद्धप्रकरणं, दत्तकपुत्रप्रकरणं, दानप्रकरणं, भूमिदानमहत्त्वं, विधवाधर्माः, पुत्रमहत्त्ववर्णनम्, औरसपुत्रस्य ज्येष्ठत्वनिर्णयः, दण्डविधानं, दुष्कर्मणां प्रायश्चित्तवर्णनश्चेति ।

धर्मशास्त्रेतिहासग्रन्थे स्मृतीनां संख्यापरिगणनावसरे उकितानां स्मृतिकाराणां नामानि भवन्ति यथा - मनु - याज्ञवल्क्य - पराशर - नारद - बृहस्पति - कात्यायन - अङ्गिरा: - ऋष्यशृंग - कार्णाजिनि - दक्ष - पितामह - पुलस्त्य - प्रचेता: - प्रजापति - मरीचि - यम - लौगाक्षि - विश्वामित्र - व्यास संवर्त- हारीताश्च । स्मृति - उपस्मृतिभेदेन स्मृतिकाराणां संख्याऽपरिमिताऽपर्याप्ता च भवति ।

एतदतिरिक्तमन्येऽपि केचन स्मृतिकारा: विद्यन्ते, येषां नामानि स्मृतिकारेषु परिगण्यन्ते। परन्तु तेषां ग्रन्थाः दुर्लभाः भवन्ति। धर्मनिबन्धेषु केवलं तेषां स्मृतिकाराणां प्रमाणवचनानि यत्र क्वचनोदाहृतानि दृश्यन्ते । याज्ञवल्क्योक्त - विंशतिधर्मप्रयोजकेषु मनुप्रभृतीनां चतुर्दशस्मृतिकाराणां नामान्युद्धृतानि सन्ति। केषाञ्चन स्मृतिकाराणां स्मृतय अंशत एव प्राप्यन्ते। अस्माभिरत्रानालोचितानां स्मृतिकाराणां नामानि भवन्ति यथा- ऋष्यशृङ्ग- कार्णाजिनि- भृगु- जाबालि - जमदग्नि- गोभिल- सत्यव्रत- वभ्र- पुलह- पारस्कर- मौद्गल्य- शौनक- जैमिनि शाण्डिल्य- वैजवापाः। अत एतेषां सर्वेषां स्मृतिकाराणां परिचयप्रदानं विषयोपस्थापनं वा न सुकरं मन्यते ।

सामाजिकव्यवस्थायाः नियमनाय स्मृतिकाराणां महदवदानमासीत् । तदानीन्तनकाले सामाजिक- अर्थनैतिक- राजनेतिकक्षेत्रेषु स्मृतिकाराणामखण्ड प्रभावोऽव्याहतश्चासीत् । मनुष्यैराचरितानां कर्मणां वैदिकदृष्ट्या, लौकिकदृष्ट्या, मनोवैज्ञानिकदृष्ट्या, राजनैतिकदृष्ट्या, सामाजिकदृष्ट्या च विचार: स्मृतिकारैरुपस्थापितः। इति ।

सम्बद्धाः लेखाः

• वैय्याकरणाः
• साहित्यकाराः
• आलङ्कारिकाः
• ज्योतिषविदः