अमरावतीमण्डलम्
अमरावतीमण्डलं (मराठी: अमरावती जिल्हा, आङ्ग्ल: Amaravati District) महाराष्ट्रराज्यस्य विदर्भविभागे स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अमरावती इति नगरम् । इदं मण्डलं चिखलदरा इति पर्यटनस्थानार्थं प्रसिद्धम् ।
अमरावतीमण्डलम् Amaravati District अमरावती जिल्हा | |
|---|---|
|
मण्डलम् | |
.svg) महाराष्ट्रराज्ये अमरावतीमण्डलम् | |
| देशः |
 India |
| जिल्हा | अमरावतीमण्डलम् |
| उपमण्डलानि | अमरावती, भातकुली, नान्दगाव खण्डेश्वर, दर्यापुर, अञ्जनगाव सुर्जी, अचलपुर, चान्दुर बाजार, मोर्शी, वरुड, धारणी, चिखलदरा, चान्दुर रेल्वे, तिवसा, धामणगाव |
| विस्तारः | १२,२३५ च.कि.मी. |
| जनसङ्ख्या(२०११) | २८,८७,८२६ |
| Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
| Website | http://amravati.nic.in |
.jpg)
भौगोलिकम्
सम्पादयतुअमरावतीमण्डलं ‘दख्खनपठार’(Deccan Plateau) भूभागे स्थितं मण्डलम् । अमरावतीमण्डलस्य विस्तारः १२,२३५ च.कि.मी. मितः अस्ति । इदं मण्डलं महाराष्ट्रराज्यस्य उत्तरभागे अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि वर्धामण्डलं, पश्चिमदिशि अकोलामण्डलं, बुलढाणामण्डलं च, उत्तरदिशि मध्यप्रदेशराज्यं, दक्षिणदिशि यवतमाळमण्डलम् अस्ति । अस्मिन्मण्डले षड् नद्यः प्रवहन्ति । ताः - १.वर्धा २.पूर्णा ३.तापी ४.शाहनूर ५.चन्द्रभागा ६.पेढी
अस्मिन्मण्डले वातावरणवैविध्यं दृश्यते । मण्डले ग्रीष्मकाले बहूष्णं वातावरणं, शीतकाले अतिशीतं वातावरणं भवति ।
कृषिः
सम्पादयतुमण्डलेऽस्मिन् कार्पासः, यवनालः(ज्वारी), गोधूमः, ‘सोयाबीन’, कपिलद्रुमः(pigeon pea), माषः च इत्येतानि प्रमुखसस्योत्पादनानि उत्पाद्यन्ते । कदलीफलस्य, नारङ्गफलस्य च उत्पादनमपि भवत्यत्र ।
जनसङ्ख्या
सम्पादयतुअमरावतीमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२०११) २८,८७,८२६ अस्ति । अत्र १४,८०,७६८ पुरुषाः, १४,०७,६७७ महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रति च.कि.मी. २३७ जनाः निवसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रति च.कि.मी. २३७ जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः १०.७७% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९४७ अस्ति । अत्र साक्षरता ८८.२३% अस्ति ।
उपमण्डलानि
सम्पादयतुअस्मिन् मण्डले चतुर्दश उपमण्डलानि सन्ति । तानि षड् विभागेषु अन्तर्भूतानि सन्ति । यथा -
१. अमरावतीविभागः – अमरावती, भातकुली, नान्दगाव खण्डेश्वर
२. दर्यापुरविभागः – दर्यापुर, अञ्जनगाव सुर्जी
३. अचलपुरविभागः – अचलपुर, चान्दुर बाजार
४. मोर्शीविभागः – मोर्शी, वरुड
५. धारणीविभागः – धारणी, चिखलदरा
६. चान्दुर रेल्वेविभागः - चान्दुर रेल्वे, तिवसा, धामणगांव
लोकजीवनम्
सम्पादयतुमहाराष्ट्रराज्यस्य विदर्भविभागे या लोकसंस्कृतिः अस्ति सा अत्रापि दृश्यते । तया सह केचन विशेषाः अपि सन्ति । यथा -
• अस्य मण्डलस्य मोर्शीनामकस्य उपमण्डलस्य रिद्धपुरग्रामे चक्रधरस्वामिना ‘महानुभाव’-सम्प्रदायस्य स्थापना कृता । 'महानुभाव'सम्प्रदायिनाम् अधिकसङ्ख्या वर्तते अत्र ।
• २२ मेलाः(जत्रा) आचर्यन्ते अत्र, येषाम् आचरणं नवरात्र्युत्सवे, चैत्र-आषाढपूर्णिमयोः च भवति ।
• मण्डलेऽस्मिन् मातृभाषात्वेन ८९ भाषाः जनाः वदन्ति स्म इति जनगणनामध्ये(१९६१) विशेषः आसीत् ।
व्यक्तिविशेषाः
सम्पादयतुमण्डलेऽस्मिन् नैकाः विभूतयः अभवन् । यथा –
१. महाराष्ट्रराज्यस्य ‘आधुनिकसन्त’ इति प्रसिद्धः ‘गाडगे बाबा’ अमरावतीमण्डलसस्थः एव । सः ग्रामस्थेभ्यः स्वच्छता-शुचिता-अन्धश्रद्धानिर्मूलनविषये कीर्तनमाध्यमेन मार्गदर्शनं करोति स्म ।
२. ‘राष्ट्रसन्त’ इति प्रसिद्धः सन्त तुकडोजी महाराज अपि अमरावतीमण्डलस्थः । सन्तजनाः भक्तिमार्गम् आमहाराष्ट्रं प्रसारितवन्तः । स्वातन्त्र्यपूर्वकाले ग्रामीणेषु देशभक्तिजागरणार्थमपि सः यतितवान् आसीत् । अतः सर्वे तं 'राष्ट्रसन्त' इति सम्बोधयन्ति । ‘ग्रामगीता’माध्यमेन तेन सर्वेषां मार्गदर्शनं कृतम् । १९५५ तमे वर्षे जपानदेशे प्रचलितायां विश्वधर्मपरिषदि सः भागं गृहीतवान् आसीत् ।
३. ‘मधुराद्वैत’सम्प्रदायस्य स्थापकः सन्त गुलाबराव महाराजः चान्दुरबाजार उपमण्डलस्य मधन-ग्रामस्य निवासी आसीत् । चतुर्थे वयसि यद्यपि अन्धः जातः तथापि प्राप्तदिव्यदृष्टिः सः ३४ वर्षाणां कार्यकाले १३० ग्रन्थान् अरचयत् ।
वीक्षणीयस्थलानि
सम्पादयतुअमरावतीमण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि-
१. चिखलदरा – अमरावतीमण्डले अन्तर्भूतम् इदम् उपमण्डलं, समग्रे महाराष्ट्रे प्रसिद्धं वीक्षणीयस्थानम् । अमरावती इत्यस्मात् नगरात् इदं स्थानं ९० कि.मी. दूरे अस्ति । महाराष्ट्रराज्ये एकमेव 'कोफी'बीजोत्पादनक्षेत्रम् इदम् उपमण्डलम् ।
- सातपुडापर्वतस्य मेळघाट-आवल्यां स्थितम् चिखलदरा इत्येतत् गिरिधाम ३५६४ पादोन्नतम् अस्ति । महाभारतकथानुसारं 'कीचकधारा' इत्येव नामधेयं, परम् इदानीम् अपभ्रंशेन ‘चिखलदरा’ सञ्जातम् ।
- मेळघाट आवल्यां यत् अरण्यक्षेत्रम्, तस्मिन् शार्दूलाः, भल्लुकाः, ‘साम्बर’, सूकराश्च सन्ति । १९७४ तमे वर्षे इदम् अरण्यं व्याघ्र-अभयारण्यम् इति केन्द्रसर्वकारेण घोषितम् ।
- अस्मिन् उपमण्डले विराटराज्ञः राजप्रासादः, जलसन्धारणसंस्था (water harvesting system), कोलखास, हरिकेन, सीमाडोह, भीमकुण्डः इत्येतानि अपि प्रेक्षणीयस्थानानि सन्ति ।
अस्य मण्डलस्य अन्यानि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि तु –
मन्दिराणि
सम्पादयतु- अम्बादेवी-मन्दिरम् - मण्डलकेन्द्रे अमरावती इत्यस्मिन् नगरे स्थितमस्ति । नवरात्र्युत्सवे अधिकसङ्ख्याकाः भक्ताः मातुः दर्शनार्थं गच्छन्ति ।
- एकवीरादेवी-मन्दिरम्
- भक्तिधाम-मन्दिरम्
- श्रीधाम-मन्दिरम्
- बहिरम-देवालयः (भैरवस्य देवालयः)
- महादेवमन्दिरम्
ऐतिहासिकानि वीक्षणीयस्थलानि
सम्पादयतु• गाविलगड-दुर्गः
• नरनाळा-दुर्गः
• अम्नेर-दुर्गः
इतरवीक्षणीयस्थलानि
सम्पादयतु• पं.नेहरू औद्भिदीय उद्यानम् (botanical garden)
• रिद्धपुर इति 'महानुभाव'साम्प्रदायस्य प्रमुखतीर्थस्थानम् ।
• आदिमजातिवस्तूनां सङ्ग्रहालयः