अर्कसस्यम्

अर्कवृक्षः/ Calotropis gigantea
	;
जैविकवर्गीकरणम्
जगत् (जीवविज्ञानम्)	Plantae;
विभागः	Magnoliophyta;
वर्गः	Magnoliopsida;
गणः	Gentianales;
कुलम्	Apocynaceae;
उपकुलम्	Asclepiadoideae;
वंशः	Calotropis;
जातिः	C. gigantea;
द्विपदनाम
	Calotropis gigantea; (L.) W.T.Aiton

इदम् अर्कसस्यं भारते सर्वत्र वर्धमानं किश्चन सस्यविशेषम् । इदं सस्यं सर्वेषु प्रदेशेषु अपि वर्धते । कम्बोडिया, इण्डोनेषिया, मलेष्या, फिलिफैन्स्, थाय्लेण्ड्, श्रीलङ्का, भारतम् इत्यादिषु देशेषु अधिकतया वर्धते । अस्मिन् अर्कसस्ये मदर् आल्बन्, अदर् प्लूविल्, ब्ल्याक् आसिड्, रेसिन्, एल्लो रेसिन् इत्यादयः अंशाः भवन्ति । इदं सस्य औषधत्वेन केवलम् उपयुज्यते न तु आहारत्वेन । अस्य अर्कसस्यस्य मूलं त्वक्, पुष्पं पर्णं चापि औषधत्वेन उपयुज्यते । रथसप्तम्याम् अस्य पर्णानि शिरसि संस्थाप्य स्नानं कुर्वन्ति । शनिवासरेषु, विशेषदिनेषु च अस्य पर्णैः निर्मितः हारः आञ्जनेयस्य श्रेष्ठः इति धार्मिकः विश्वासः अस्ति भारते । अस्य पुष्पाणि श्वेतवर्णीयानि, मन्दनीललोहितवर्णीयानि च भवन्ति । अस्य पर्णानि स्थूलानि, हरिद्वर्णीयानि च । पर्णानाम् उपरि श्वेतवर्णीयं किमपि चूर्णं स्थापितम् इव भवति । अस्य पर्णं वा काण्डं वा कर्तयामः चेत् श्वेतवर्णीयः द्रवपदार्थः ततः निस्सरति । अतः एव आङ्ग्लभाषया तस्य “मिल्क् वीड्” इत्यपि उच्यते । अस्य अर्कसस्यस्य वल्कलैः रज्जुः, मीनग्रहणजालं चापि निर्मातुं शक्यते । अस्य सस्यभागः अन्येषां सस्यानां गोभरत्वेन अपि उपयुज्यते । सावयवकृषौ उपयुज्यमानेषु सप्तवर्णकषायं तथा च दशवर्णकषायेषु अस्य अर्कस्य पर्णानि उपयुज्यन्ते । जैविकरससारेषु (बयो डैजेस्टर्) रञ्जकस्य अंशस्य वर्धनार्थम् अर्कपर्णानि एव अधिकतया उपयुज्यन्ते ।

इतरभाषाभिः अस्य अर्कसस्यस्य नामानि

इदम् अर्कसस्यम् आङ्ग्लभाषया“जेग्याण्टिक् स्वालोवर्” अथवा “क्रौन् फ्लवर्” इति उच्यते । सस्यकुले इदम् अर्कसस्यं Calotropis Giganatica इत्यस्मिन् कुले अन्तर्भवति । हिन्दीभाषया“मड्डर्” अथवा “अफेद् अरा” इति, तेलुगुभाषया “एक्क” अथवा “जिल्लेडि पूवु” इति, तमिळ्भाषायां “बडबडम्” अथवा “एरक्कु” इति, मलयाळभाषया “इरिक्क” इति, कन्नडभाषया “एक्के” इति च उच्यते ।

आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य अर्कसस्यस्य प्रयोजनानि

इदम् अर्कसस्यं यद्यपि किञ्चित् लघु सस्यं तथापि प्रयोजनस्य विषये महत् एव । अस्य अर्कवृक्षस्य रसः तिक्तः तथा कटुः च ।
१. अस्य अर्कसस्यस्य त्वक् कफं निवारयति, वमनम् अपि कारयति ।
२. अस्य अर्कस्य पुष्पं जीर्णकारकम् ।
३. चर्मरोगेषु, “सिफिलिस्”क्षीणतायां, “सिफिलिस्”व्रणेषु, अतिसारे, आमवाते च अर्कस्य उपयोगः हितकरः ।
४. अस्य अर्कसस्यस्य मूलं त्वक् च गजपादरोगे, चर्मरोगे, उदररोगे (उदरे जलं सङ्गृहीतं चेत्) च उपयुज्येते ।
५. अस्य अर्कस्य रसः शिरसि जातानां कीटानां (कन्नडभाषया“हुळुकड्डि” इति वदन्ति) निवारणे, गुदद्वारे जाते “फिस्टुला”रोगे, मूलव्याधौ च उपयुज्यते ।
६. दन्ताः कीटविद्धाः इति कारणात् दन्तवेदना यदि जायते तर्हि अर्कस्य रसे कार्पासं निमज्ज्य तस्मिन् दन्ते स्थापनेन वेदना अपगच्छति ।
७. “सिफिलिस्”रोगे अस्य अर्कस्य मूलस्य त्वचा धूमपानं कारयन्ति ।
८. अस्य अर्कस्य पर्णानि शुष्कीकृत्य चूर्णीकृत्य व्रणेषु लेपनेन व्रणाः अपगच्छन्ति ।
९. अर्कपर्णस्य चूर्णम् अपस्मारे, “हिस्टीरिया”रोगे, हनुग्रहे, विषजन्तूनां दशने च उपयोक्तुं शक्यते ।
१०. अस्य अर्कस्य पुष्पं कासे, श्वासावरोधे, अग्निमान्द्ये च उपयोक्तुं श्क्यते ।
११. पादे कण्टकं लग्नं चेत् अस्य अर्कस्य पर्णस्य रसस्य स्थापनेन कण्टकं बहिः आगच्छति ।
१२. इदम् अर्कं “होमियोपति” औषधानां निर्माणे अपि उपयुज्यते ।
१३. धेनूनां नेत्रसमस्या अस्ति चेत् सूर्योदयस्य अवसरे लभ्यमानां तुषारयुक्तानाम् अर्कपर्णानां रसेन औषधं निर्मान्ति ।
१४. अर्कलवणं १२५ ग्रां यावत् जलेन सह वा मधुना सह वा दिने द्विवारम् इव उपयोक्तव्यम् ।
१५. अस्य अर्कपर्णस्य मूलस्य च उपयोगः कल्कस्य निर्माणे, वटिकायाः (गुलिका) निर्माणे च क्रियते ।