उत्प्रेक्षालङ्कारः
- संभावना स्यादुत्प्रेक्षा वस्तु हेतुफलात्मना ।
- उक्तानुक्तास्पदाद् यत्र सिद्धऽसिद्धास्पदे परे ॥
उदाहरणानि
सम्पादयतु- धूमस्तोमं तमः शङ्के कोकीविरहशुष्मणाम् ।
- लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः ॥
- तक्तौ तवाघ्री मृदुलौ भुवि विक्षेपणाद् ध्रुवम् ।
- त्वन्मुखाभेच्छया नूनं अद्मैर्वैरायाते शशी ॥
- मध्यः किं कुचयोर्धृत्यै बद्धः कनकदामभिः ।
- प्रायोऽब्जं त्वत्पदेनैक्यं प्राप्तुं तोयो तपस्यति ॥
विवरणम्
सम्पादयतुअन्यधर्मसम्बन्धनिमित्तेन अन्यस्य अन्यतादात्म्यसंभावनमुत्प्रेक्षा । सा च वस्तुहेतुफलात्मगोचरत्वेन त्रिविधा । अत्र वस्तुनः कस्यचित् वस्त्वन्तरतादात्म्यसंभावना प्रथमा स्वरूपोत्प्रेक्षा इत्युच्यते । अहेतोर्हेतुभावेन अफलस्य फलत्वेन उत्प्रेक्षा हेतूत्प्रेक्षा फलोत्प्रेक्षा इत्युच्यते । अत्र आद्या स्वरूपोत्प्रेक्षा उक्तविषया अनुक्तविषया चेति द्विविधा । परे हेतुफलोत्प्रेक्षे सिद्धविषया असिद्धवैषया चेति प्रत्येकं द्विविधे । एवं षण्णामुत्प्रेक्षाणां धूमस्तोममित्यादिक्रमेण उदाहरणानि ।