तिलभेदः
अयं खसतिलः अपि भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । अयं खसतिलः अपि सस्यजन्यः आहारपदार्थः । अयं खसतिलः आङ्ग्लभाषायां Poppy seeds इति उच्यते । हिन्दीभाषायां खस् खस् के दाने इति, ल्याटिन्-भाषायां Paparer fomniferum इति च वदन्ति । अयं खसतिलः तृणकुले Paparsaecea कुले अन्तर्भवति । खाखसतिलः, तिलभेदः, खसबीजम् इत्यादीनि अपि अस्य खसतिलस्य अन्यानि नामानि । अनेन खसतिलेन निर्मितस्य पायसस्य समम् अन्यत् किमपि नास्ति एव इति उच्यते । अयं खसतिलः वर्णस्य अनुगुणं चतुर्धा विभज्यते । जारणः, मारणः, धारणः, सारणः च इति ।
आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य खसतिलस्य स्वभावः
सम्पादयतु
अयं खसतिलः पचनार्थं जडः । खसतिलः अत्यन्तं रुचिकरः अपि ।
- “खसबीजानि बल्यानि वृष्याणि सुगुरूणि च ।
- शमयन्ति कफं तानि जनयन्ति समीरणम्॥“ (भावप्रकाशः)
- १. अयं खसतिलः बलवर्धकः, वीर्यवर्धकः च ।
- २. खसतिलः कफहरः, वातकारकः च ।
- ३. अयं खसतिलः अत्यन्तं वेदनाशामकः । अतः श्रमिकाः अधिकतया अस्य उपयोगं कुर्वन्ति ।
- ४. अयं खसतिलः निद्राजनकः । निद्राहीनतारोगेण पीडिताः अस्य उपयोगं कर्तुम् अर्हन्ति ।
- ५. दैहिकरूपेण दुर्बलानां कृते, शुष्ककासेन पीडितानां कृते अयं खसतिलः चूर्णीकृत्य शर्करया सह वा मधुना सह वा दातव्यः ।
- ६. अयं खसतिलः वेदनायां सत्यां बाह्यलेपनार्थम् अपि उपयुज्यते ।
- ७. खसतिलस्य तैलं १/४, १/२ प्रमाणेन अनिद्रासमस्यायां दीयते ।
- ८. शिरोवेदनायां सत्यां खसतिलस्य् तैलं ललाटे लेप्यते ।
- ९. कर्णवेदनायाम् अपि कर्णपूरणत्वेन खसतिलस्य तैलम् उपयुज्यते ।
- १०. वातजप्रवाहिकायाम् अपि (ब्यासिलरि डीसेण्टरि) खसतिलस्य लेह्यं दीयते ।
- ११. श्वेतवर्णस्य “जारण” नामकः खसतिलः उत्तमः पाचकः ।
- १२. कृष्णवर्णस्य “मारण” नामकः खसतिलः विषपूरितः, मरणकारकः च । अयम् उपयोगार्थं निषिद्धः अस्ति ।
- १३. पीतवर्णस्य “धारण” नामाकः खसतिलः वृद्धाप्यं दूरीकरोति ।
- १४. चित्रवर्णस्य “सारण” नामकः खसतिलः मलसनिस्सारकः ।
- १५. अयं खसतिलः बहूनां मधुरभक्ष्याणां निर्माणे प्रमुखं वस्तु ।
- १६. मार्फिन् अपि खसतिलस्य वृक्षस्य फलनिर्यासात् उत्पद्यते ।
बाह्यानुबन्धः योजनीयः
विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया
भाषानुबन्धः योजनीयः