तोडिरागः
| तोडिरागः | |
|---|---|
 |
|
| आरोहणम् | स रि१ ग२म१प ध१नि२ स |
| अवरोहणम् | स नि२ध१ प म१ग२ रि१ स |
| रसः | करुणा, भक्तिः |
| प्रसिद्धकीर्तनानि | कोलुवामारेगडा, ताये यशोधा, कार्तिकेय गाङ्गेय |
तोडिरागः कर्णाटकशास्त्रीयसङ्गीतस्य कश्चन रागः । वेङ्कटमखेः मेलकर्तृरागव्यवस्थायाः अनुगुणम् अयं रागः ८ तमः मेलकर्तृरागः अस्ति। मेलकर्तृरागव्यवस्थायाम् एतस्य रागस्य नाम "हनुमत्तोडि"। सङ्गीतव्यवहारे बहव: जना: विद्वाम्स: च "एष: तोडिराग: बहु कष्ट:" इति वदन्ति। सादारनतया गायकाः एतस्मिन् रागे प्रधानगीतम् गायन्ति, सङ्गीत उत्सवेषु।
लक्षणानि
सम्पादयतु
गोविनदस्य सङ्गीतग्राहचूडामणि पुस्तके स: वदति, तोडिरागस्य विशये -
- ससाधारणगन्धरा कैशिकीसमलंकृता । तथैवेतरशुद्धा च पूर्णारोहावरोहिका ।
नेत्रचक्रे द्वितीयः रागः। अस्मिन् रागे शुद्धऋषभम्, सादारणगान्धारम्, शुद्धमध्यमम् , शुद्धधैवतम् , कैशिकिनिशादं च स्वराः भवन्ति। यतः अयं रागः मेलकर्तृरागः अस्ति, अतः वयं एतं रागं "सम्पूर्णरागः" इति वदामः । सम्पूर्णरागः इत्युक्ते सप्तसवराः अपि भवन्ति। मध्यमं विहाय तोडिरागः भवप्रियारागस्य (४४ मेलकर्तृरागः) समानः एव ।
स्वभावः
सम्पादयतुएषः पुरातनः रागः करुणया भक्त्या च संयुक्तः। तम् सर्वदा गातुं शक्यते। तोडिरागः हिन्दुस्तानीशास्त्रीयसङ्गीतपद्धतौ भैरवि तात् इति कथ्यते ।
अस्मिन् रागे खरहरप्रियारागं, मोहनरागं, नटभेरवरागं च प्रति ग्रहभेदः कर्तुम् अवकाशः अस्ति । साधारणतया श्रुतिः षड्जे भवति। किन्तु ग्रहभेदे श्रुतिः अन्ये स्वरे भवति। यदा वयम् एवं कुर्मः, तदा भिन्नाः रागाः आगच्छन्ति ।
जन्यरागाः
सम्पादयतुतोडिरागस्य अनेका: जन्यरागाः सन्ति। तेषु जन्यरागेषु असावेरिरागः, सिन्धुभैरविरागः, भूपालरागः, धन्यासिरागः च सुप्रसिद्धाः सन्ति ।
प्रसिद्धानि कीर्तनानि
सम्पादयतुअधः मायामालवगौलरागे प्रसिद्धानाम् कीर्तनानाम् आवलिः दत्ता अस्ति -
- "कोलुवमारेगडा", "दाशरथि नी रुनामु", "कदनुवारिकि" - त्यागराजः, तेलुगुभाषा
- "भरति मामव", "सरसीजनाभ" - स्वाति तिरुनालः, संस्कृतभाषा
- "कार्तिकेय गाङ्गेय" - पापनासम् शिवन्, तमिळ्भाषा