पञ्चभूतानि
पञ्चभूतानि ब्रह्माण्डनिर्माणे कारणीभूतानि इति हिन्दू, बौद्धधर्मयोश्च अभिप्रायः सिद्धान्तश्च। एतदर्थमेव प्रपञ्च इति व्यवहारः लोके अस्ति। भारतीयनाम् आध्यात्मिकपरम्परायाम् उल्लिखितरीत्या आयुर्वेदः, वास्तुकला, उन्नतप्रज्ञा च मूलभूतानि पञ्चभूतानि भवन्ति । पुरातनकालादारभ्य पवित्रग्रन्थेषु पञ्चभूतानां विशये उल्लेखाः सन्ति ।
पञ्चभूतानि
सम्पादयतुएतानि पञ्चभूतानि विश्वे मूलवस्तूनि भवन्ति। विश्वे तथा देहेच समप्रमाणे पञ्चभूतानि भवन्ति। पञ्चभूतानां विश्वे देहे च यदा समप्रमाणेन व्यत्यासो जायते तदा प्राकृतिकदोषाः सम्भवन्ति । एवं देहे रोगादीनाम् अभिव्यक्तिश्च भवंति ।
भारतीयानां सम्प्रदाये पञ्चभूतानाम् अपि एकैकदेवता विशेषः निर्दिष्टः अस्ति।
पृथिवी पञ्चभूतेषु अन्यतमा भवति। वर्णयुक्ता, गन्धयुक्ताच भवति। चक्रः- मूलाधारः, देवः- गणेशः, बीजम् -लाम् कार्यम् – वर्जनम् इन्द्रियम्- घ्राणम्
जलं पञ्चभूतेषु अन्यतमं भवति। श्वेतवर्णयुक्तं भवति। चक्रः - स्वाधिष्ठानम् देवः- विष्णुः, बीजम् - वाम् कार्यम् – सन्तानोत्पत्ति इन्द्रियम्- जिह्वा
अग्निः पञ्चभूतेषु अन्यतमः भवति। रक्तवर्णयुक्तः भवति। चक्रः - मणिपूरः देवः- सूर्यः, बीजम् - राम् कार्यम् – चलनम् इन्द्रियम्- त्वक्
वायुः पञ्चभूतेषु अन्यतमः भवति। चक्रः -अनाहत देवः- शिवः, बीजम् - याम् कार्यम् – निर्वहणम् इन्द्रियम्- त्वक्
आकाशः पञ्चभूतेषु अन्यतमः भवति। चक्रः -विशुद्धः देवता- देवी, बीजम् - हाम् कार्यम् – सम्पर्कः(कण्ठः) इन्द्रियम्- श्रवणेन्द्रियम्
दार्शनिकानाम् अभिप्रायः
सम्पादयतुपृथिव्यप्तेजो वाय्वाकाशात्मकानि पञ्चमहाभूतानि । तत्र पञ्चगुणा पृथिवी । चतुर्गुणा आपः । त्रिगुणं तेजः । द्विगुणो वायुः । एकगुणम् आकाशम् । शब्दस्पर्शरूपरसगन्धवती पृथिवी । शब्दस्पर्शरूपरसवत्य आपः । शब्दस्पर्शरूपवत्तेजः । शब्दस्पर्शवान् वायुः । शब्दवदाकशम् । तत्र पृथिवी धारणे - आपः क्लेदने - तेजः - पाचने - वायुर्व्यूहने - आकाशमवकाशदाने भवन्ति । तत्र खमित्याकाशः - आकाशाच्छब्दः - सौषिर्यम् । अनिलात्स्पर्शः - प्राणादयश्च । दृष्टिः - पाकः - प्रकाशः - ऊष्मा - पित्तं च तेजसः । स्नेहः - क्लेदः - शैत्यम् - रसः - रसनं चोदकात् । घ्राणवान् गन्धः - सङ्घातश्च भूमेः । एतेषां पञ्चमहाभूतानां लक्षणं सङ्ग्रहेणैवमुक्तम् । एतेषां मूलकारणं चिच्छक्तिरेव इति आर्याणां सिद्धान्तः । यथा चोक्तं - पृथ्व्यादितत्त्वेषु भवान् प्रतिष्ठितो ध्वनिस्स्वरूपो गगने विशेषतः । वायौ द्विधा तेजसि च त्रिधा जले चतुः क्षितौ पञ्चगुणः प्रधानः ।
- खरद्रवचलोष्णत्वं भूजलानिलतेजसाम् ।
- आकाशस्याप्रतीघातो दृष्टं लिङ्गं यथाक्रमम् ॥
- लक्षणं सर्वमेतद्धि स्पर्शनेन्द्रियगोचरम् ।
- तन्मात्रापञ्चकं यत्तु तन्नूनं भूतपञ्चकं ॥
अधिष्ठानभूतं सूक्ष्मशरीरम् । अस्मदादीनां स्थूलशरीरं पार्थिवमेव । अन्यानि भूतान्युपष्टम्भकानि ।
पञ्चभूतक्षेत्राणि
सम्पादयतुभारते पञ्चभूतानां द्योतकानि पञ्च क्षेत्राणि सन्ति। एतेषां "पञ्चभूतक्षेत्राणि” इति व्यवहारः अस्ति। प्रत्येकस्य पृथिव्यादीनां भूतानाम् एकैकं क्षेत्रं निर्दिष्टम् अस्ति।
| मन्दिराणि | क्षेत्राणि | पञ्चभूतानि |
|---|---|---|
| एकाम्बरमन्दिरम् | काञ्चीपुरम्, तमिळुनाडु | पृथिवी |
| तिरुवनैकमन्दिरम् | तिरुचिरापळ्ळि, तमिळुनाडु | जलम् |
| अरुणाचलेश्वरःतिरुकोय्लिमन्दिरम् | तिरुवण्णमलै, तमिळुनाडु | अग्निः |
| नटराजदेवस्थानम् | चिदम्बरम्, तमिळुनाडु | आकाशः |
| काळहस्तीश्वरः | काळहस्ती, आंध्रप्रदेशः | वायुः |