प्रदूषणम्
प्रकृति: मानवजीवनाय महत्वपुर्णा अस्ति | अधुना पर्यावरणप्रदषणस्य समस्या न केवलं भारतस्य अपितु समस्तलोकस्य समस्या वर्तते | जलं, वायु: अद्य उपलभ्यते तत्सर्व दूबितम् च दृश्यन्ते | प्रदूषणम् इत्युक्ते परिसरे मालिन्यं |
नगर मालिन्यं
नगर मालिन्यस्य मुख्य कारणम् रासायनिक उद्योग उत्पाद्य रासायना: सन्ति | उद्योग परिवर्तनस्य कारणम् नगर प्रदूषणम् वर्धति | परिसर मालिन्यस्य मुख्य कारणम् प्रतिदिनम् वर्धमाना जनसंख्या अस्ति | अनेक मृगणां मरण कारणम् मालिन्यं अस्ति | प्रदूषणस्य कारणम् पर्यावर्णे विविध रोगा: जायन्ते | वायु ग्राम परिसरे यावत् शुधं अस्ति तावत् परिसरमालिन्यात् अत्रनास्ति | एते कारणात् परिसर रक्षाया: अति अवश्यकता वर्तते |
मालिन्यस्य प्रकार:
प्रकाश मालिन्य
प्लास्टिक् मालिन्य
जल मालिन्यं
जलं एव जीवनम् इति उक्त्त्यनुसारम् अस्माकं जीवने जलस्य अवश्यकता वर्तते | पृथिव्या: जीवनानां आवश्यकं तत्वम् अस्ति जलं | जलस्य रक्षणं अस्माकं परमं कर्तव्यम् अस्ति |
जल प्रदूषणम् मुख्य कारणम् मानव अस्ति | प्रतिदिनम् १४००० मनुष्यस्य मरण कारणम् जल प्रदूषणम् अस्ति | सरोवर , नध्य , समुद्र इत्यादिषु अनपेक्षिताना वस्तून संयोगेन जलमालिन्यम् भविष्यति | रासायनिकवस्तूनि कारणम् जलं जीविनां प्राणधारणाय योग्यं न भवति | जलमालिन्यस्य प्रमुख कारणम् रासायनिक उद्योग उत्पाद्य रासाय अस्ति | रासया शक्यते पी . सी . बि , कीटनाशक , पेट्रोलियम् अस्ति|
प्रकाश मालिन्यं
प्रकाश मालिन्यस्य अर्थम् प्रकाशेन उपस्तिति मालिन्यं इति | प्रकाश मालिन्यस्य कारणम् मानव: अस्ति | उद्योगीकरणम् प्रकाश मालिन्यं वर्धति |
प्लास्टिक् मालिन्यं
प्लास्टिक् मालिन्यस्य अर्थम् प्लास्टिक् पदार्थ संकलनं | अनेक मृगाणां मरण कारणं प्लास्टिक् मालिन्यं भवति | प्लास्टिक् मालिन्यं नान् डिग्रेडबल् अस्ति अत: परम् मालिन्यं भवति | प्लास्टिक् मालिन्यं कारणाथ जल तत भूमि मालिन्यं अपि भवति |
भूमिमालिन्यं
भूप्रदूषण- समस्या नाम भूमौ अवशिष्टपदार्थानां निक्षेपणमिति । वस्तुतः मृतिकाक्षरणेन, विविधस्त्रोतादागतैः रासायनिकप्रदूषणैः भू- उत्खननेन, ज्वालामुख्यद्गारेण वा भू-प्रदूषणं भवति । सामान्यदृष्ट्या निम्नलिखित- कारणेन भूप्रदूषणं भवति ।
- गृहावशिष्टेन
- नगरपालिकाऽवशिष्टेन
- औद्योगिकावशिष्टेन
- कृष्यवशिष्टेन
- अन्य प्रकारेण
- कृषिकार्यस्य कृते मृत्तिका एकं वरसदृश –मुर्व्रकमस्ति । फलतः भूमौ कश्चन अपि समागतः विकारः कृष्यै हानिकरः भवति | भूभागस्याम्लता, क्षारीयता च तस्य विकारः भवति । अपि च अनुपयुक्तं जलमपि क्षेत्रेषु विकारः मन्यते । यतः जले रासायनिकानां, कीटनाशकानामौषधीनाञ्च मिश्रणं भवति । अतः आम्लता, क्षारीयता, जलभण्डारणञ्च क्षेत्रस्य विकारः भवति । एभिः क्षेत्रस्योपयोगिता पूर्णरुपेणांशिकरुपेण वा नष्टयति । कृष्यै तत् क्षेत्रमनुपयुक्तं भवति । इदमेव भवति भूप्रदूषणम् । एतेषां पृथकतया विवरणं सम्प्रत्युपस्थाप्यते
- वायुमालिन्य
- वायुमालिन्य अर्थम् वायु उपस्थिति मलिन्यम् अस्ति | वयु: स्वच्छ न् भवेत् तर्हि अस्मिन् धरायाम् जीवनम् दुष्करम् भवष्यति| मनुष्याः विविधक्रियामाध्यमेन इमां संरचनां विखण्डितवन्तः । फलतः वायुप्रदूषणं जातम् । यथा –वनकर्तनं, जीवाश्म ईन्धनस्याधिकाधिकः उपयोगः, औद्योगिकरणेन, क्लोरोफ्लोरोकार्बन्समात्रायाः वायुमणडले वृध्दिः इत्यादयः । फलतः वातावरणे ग्रीनहाउसप्रभावः, क्षारीयवर्षा, ओजोन् इति आवरणस्य क्षयः, स्मोगघटना च जाता । येन वायुमण्डलं प्रदूषितं जातम् । इयं हि प्रदूषणं द्विविधं भवति |
- प्रदूषणमिदं नगरैः औद्योगिक-प्रतिष्ठानैश्च भवति ।प्रायः पाचिका अनेन प्रदूषणेन पीडिता भवति । पेट्रौल-डीजलमाध्यमेन वा स्वचालितवाहनेभ्यः वायुमण्डलमधिकाधिकं प्रदूषितं भवति |
- वायुप्रदूषणनियन्त्रणोपायाः
- औद्योगिक- धूम्रनलिकाः (चिमनी) अपेक्षया लम्बतमाः, उच्चतमाश्च भवेयुः । येन तेभ्यः निस्सरिताः धूमाः, धूमेन सह बहिरायाताः विषाक्ताः पदार्थाः तस्मिन्नेव उद्योगेषु कार्यकर्तृणां कृते, पार्श्वे निवश्यमानानां कृते च हानिकराः न भवेयुः । यतः धूमः उच्चतमे वायुमण्डले यदि गच्छति, तर्हि निच्चस्थानां कृते तस्य प्रभावः न्यूनः भवति ।
- नूतनेषु उद्योगेषु संयन्त्रस्य स्थापनेन सहैव प्रदूषणनियन्त्रणसंयन्त्रस्यापि संस्थापनं करणीयम् । अपि च पूर्वस्थापितेषु उद्योगेषु नातिविलम्वेन संस्थापनीयम् ।
- अति प्रदूषणकराणामुद्योगानां संस्थापनमावासीयस्थलेभ्यः दूरे एव करणीयम् ।
- प्रदूषणनियन्त्रणमण्डलेन समये- समये नियमितरुपेण उद्योगाः परिक्षणीयाः, यतोहि उद्योगपतयः प्रदूषणनियन्त्रणसंयन्त्रं न संचालयन्ति ।
- वाहनप्रदूषणनियन्त्रणाय नियमानामनुपालनं कठोरतया करणीयम् ।
- औद्योगिकक्षेत्रेषु सघनवृक्षारोपणं करणीयम् । हरितपट्टिकायाः निर्माणं करणीयम् । अनेन प्रदूषणस्य प्रभावः न्यूनः भवति ।
- प्रदूषणकारकेषु उद्योगेषु ये कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति, तेषां कृते प्रशिक्षणव्यवस्था करणीया । अर्थात् ते प्रदूषणनियनत्रणे प्रशिक्षिताः भवेयुः । एवं प्रकारेण वायुप्रदूषणं नियन्त्रितव्यम् |
