मरीचिका (शाकम्)

इयं मरीचिका अपि भारते वर्धमानः, महता प्रमाणेन उपयुज्यमानः च सस्यजन्यः आहारपदार्थः । एषा मरीचिका आङ्लभाषायां Chilli इति उच्यते । अस्याः मरीचिकायाः वैज्ञानिकं नाम अस्ति Capsicum annum इति । भारते सर्वत्र मरीचिकायाः उपयोगः क्रियते एव । कटुरसयुक्तानाम् आहारपदार्थानां निर्माणे मरीचिकायाः पात्रं महत् भवति । संस्कृते मरीचिकायाः “लङ्का” इति अपि नाम अस्ति । एषा मरीचिका द्विधा भवति – हरिन्मरीचिका (अशुष्का मरीचिका), रक्तमरीचिका (शुष्का मरीचिका) च इति ।

हरिन्मरीचिका

आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्याः मरीचिकायाः स्वभावः

मरीचिका पोषकमूल्यं प्रति 100 ग्रा.(3.5 ओंस)
शक्तिः 40 किलो कैलोरी   170 kJ
कार्बोहाइड्रेट्     8.8 g - शर्करा  5.3 g - आहारीयतन्तवः  1.5 g   मेदः 0.4 g प्रोटीन् 1.9 g जलम् 88 g विटामिन् ए equiv.  48 μg  5% - बीटा-कैरोटीन्  534 μg  5% विटामिन् B6  0.51 mg 39% विटामिन् C  144 mg 240% आहारीयलौहः  1 mg 8% मैग्नेशियम्  23 mg 6%  पोटेशियम्  322 mg   7% Capsaicin 0.01g – 6 g
प्रतिशतं एकः वयस्कस्य कृते उपदेशं सापेक्षम् अस्ति । स्रोतः :USDA Nutrient database

एषा अत्यन्तं कटुरुचियुक्ता, तीक्ष्णा च । गुणेषु उष्णगुणयुक्ता च ।

“लङ्का तीक्ष्णकटूष्णाति लालास्रावकरी मता ।

विदाहजननी पित्तकारिणी कफवातहृत् ॥“ (द्रव्यगुणविज्ञानम्)

“अरोचशीतः कफवातहानिणी विपाचिनी शोणितपित्तकारिणी ।

मेदोऽक्षिनिद्रानलमान्द्यकारिणी विसूचिकान् कृन्तति पित्तकारिणी ।“ (सिद्धभेषजमाला)

१. मरीचिका धातून् पचति ।

२. मरीचिका बुद्धिशक्तिं, दृष्टिशक्तिं, जीर्णशक्तिं च न्यूनीकरोति ।

३. मरीचिका रक्तप्रदा, पित्तप्रदा च । अतः पित्तप्रकृतियुक्ताः, पित्तप्रधानरोगेण पिडिताः वा मितप्रमाणेन सेवेरन् ।

४. मरीचिका मुखे अरुचिं जनयति ।

५. मरीचिका अग्निमान्द्यं जनयति ।

६. मरीचिका अतिमलप्रवृत्तिम् उत्पादयति । मलविसर्जनावसरे ज्वलनम् अपि जनयति ।

७. मरीचिका शरीरे विदाहं जनयति ।

८. मरीचिका वीर्यक्षयं करोति ।

९. मरीचिका कफदोषं वातदोषं च निवारयति ।

१०. मरीचिका अत्युष्णा, लालास्रावं जनयति च ।

११. मरीचिकायाः उपयोगं महता प्रमाणेन बालाः, वृद्धाः, गर्भवत्यः, आम्लपित्तरोगेण (Acidity) बाधिताः च न कुर्युः ।

१२. अधिकप्रमाणेन मरीचिका सेविता चेत् तद्दोषस्य निवारणार्थं दुग्धं वा घृतं वा सेवेरन् ।

चित्रवीथिका

• 
  रक्तमरीचिका
• 
  मरीचिकासस्यम्
• 
  हरिन्मरीचिका रक्तमरीचिका च
• 
  मरीचिकानां शुष्कीकरणम्
• 
  मरीचिकां संस्थाप्य निर्मितः व्यञ्जनविशेषः