"भारतीयपर्वाणि" इत्यस्य संस्करणे भेदः
Content deleted Content added
No edit summary |
(लघु) gen fixes using AWB |
||
पङ्क्तिः १:
उत्सवाचरणं जगति सर्वत्र अस्ति एव । जगतः सर्वेषु अपि देशेषु विभिन्नान् उत्सवान् आचरन्ति । अतः एव कविकुलगुरुः [[
:'''असतो मा सद्गमय ।
पङ्क्तिः ६:
:'''ऒं शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥'''
इत्येषा सर्वस्य अपि हिन्दुजनस्य प्रार्थना । एतां प्रार्थनां साकारीकर्तुं विभिन्नेषु कालेषु विभिन्नेषु प्रदेशेषु विभिन्नानि पर्वाणि आचरणपथम् आगतानि ।
एतानि पर्वाणि चतुर्धा विभक्तुं शक्यन्ते –
Line १२ ⟶ ११:
:'''राष्ट्रियपर्वाणि'''
:'''जयन्त्युत्सवाः'''
:'''प्रादेशिकपर्वाणि''' इति ।
:अत्र धार्मिकपर्वाणि प्रादेशिकपर्वाणि च तत्सम्बद्धाः केवलम् आचरन्ति । जयन्तुत्सवान् राष्ट्रियपर्वाणि च धर्म-प्रदेशादि भेदं विना भारतवासिनः सर्वेपि आचरन्ति । उदाहरणार्थं – गान्धीजयन्ती, नेहरूजयन्ती (बालदिनाचरणम्) इत्यादयः जयन्त्युत्सवाः, [[स्वातन्त्र्यदिनम्|स्वातन्त्र्यदिनाचरणं]], [[
हिन्दुधर्मः प्रत्येकमपि जनं कर्मत्रयं बोधयति । '''नित्यकर्म, नैमित्तिककर्म, काम्यकर्म''' चेति । नित्यकर्म नाम प्रतिदिनं करणीयं कर्म – उदाहरणार्थं पूजा, प्रार्थना, ध्यानं, सन्ध्यावन्दनम् इत्यादीनि । नैमित्तिककर्म नाम निमित्ते सति करणीयं कर्म – उदाहरणार्थं पर्व, जयन्त्युत्सवादयः च । काम्यकर्म नाम मनसः इच्छापूर्त्यर्थं करणीयं कर्म – उदाहरणार्थं व्रतं, यज्ञयागादिकं च । प्रत्येकम् अपि जनं निरन्तरं सुसंस्कृतं कर्तुं ये वैज्ञानिकाः विचाराः मनःशास्त्रस्य अनुगुणं सन्ति तेषाम् एव आधारेण एते कर्मविचाराः विधिनियमाः अपि रचिताः सन्ति । '''कारणं विना मधुरं न भुञ्जीत''' इत्येतं धर्मसूक्ष्मविषयं [[वाल्मीकिः|वाल्मीकि]]मुनिः [[रामायणम्|रामायणस्य]] [[अयोध्याकाण्डम्|अयोध्याकाण्डे]] उल्लिखति । [[महाभारतम्|महाभारतस्य]] [[
:'''एको स्वादु न भुञ्जीत, एकश्चार्थान्न भुञ्जयेत् ।
Line २३ ⟶ २१:
विभज्य खादनस्य, अन्येभ्यः दानस्य वा पाठः पर्वणाम् आचरणद्वारा बाल्यादेव बालाः पाठयितुं शक्याः । ऐक्य-स्नेह-धर्मबुद्धीनां वर्धनेन सह दैहिक-मानसिक-आरोग्यवृद्धिः, शान्तिः, इन्द्रियनिग्रहादिद्वारा श्रेयःसाधनमेव एतेषां सर्वेषां पर्वणां मूलोद्देशः । राष्ट्रियपर्वणाम् आचरणेन '''वयं सर्वे भारतीयाः''' इति ऐक्यं वर्धते । प्रादेशिकादिपर्वणाम् आचरणेन परस्परं स्नेहः वर्धते । धार्मिकपर्वाणि सर्वाणि अपि धर्मबुद्धिं जागरयन्ति । तत्तत्पर्वावसरे निर्दिष्टः कश्चन आहरक्रमः वर्तते । तेन ऋतुकालादिक्रमेण सेव्यमानेन [[आहारः|आहारेण]] दैहिकम् आरोग्यं वर्धते । पर्वावसरे परस्परं बान्धवानां मेलनेन, संलापेन, भजनादिना धार्मिकाचरणेन वा शान्तिः मानसिकारोग्यं च वर्धते ।
अद्य गृहेषु अस्माकं सम्प्रदायान्, सांस्कृतिकानि मौल्यानि, धर्मसूक्ष्माणि च बोधयितारः वृद्धाः न सन्ति । विद्यमानाः गृहिणिगृहस्थाः आर्थिकसम्पादने निरताः । बालाः दूरदर्शन-सङ्गणकादिषु सम्पर्कमाध्यमेषु लीनाः । एवं सति पर्वादीनां पृष्ठभूमिका वा महत्त्वं वा कथं ज्ञायेत बालैः ? अतः अद्यतनजगति पर्वाचरणं स्वादुभक्ष्याणां भोजनेन नूतनवस्त्राणां धरणेन च समाप्यते एव । भक्ष्यवस्त्रादीनि धनं दत्तं चेत् सर्वदा प्राप्यन्ते एव । तर्हि पर्वणः वैशिष्ट्यं किम् ? इति पृष्ठे सति एवम् उत्तरं भवेत् - कृतज्ञतासमर्पणम्, ऋतुकालानुगुणम् आहारक्रमः, बान्धव्यवर्धनं, धार्मिकाचरणं, स्वच्छतारक्षणं चेति बहूनि वैशिष्ट्यानि सन्ति पर्वाचरणस्य । यतः अद्यतनजगति सर्वेपि अत्यन्तं कार्यव्यग्राः भवन्ति । “समयाभावः” इत्येषः शब्दः सदा सर्वेषां मुखात् निस्सरति । अतः पर्वव्याजेन परस्परं बान्धवानां मेलनं भवेत्, गृहस्य तथा पूजावस्तूनां स्वच्छता भवेत्, वर्षे कतिपयवारं वा धार्मिकविधीनाम् आचरणं भवेत्, अस्माकं सुखमयजीवनार्थम् अपेक्षितस्य सर्वस्यापि व्यवस्थां कृतवद्भ्यः पूर्वजेभ्यः, प्रकृतेः, देवेभ्यः च कृतज्ञतासमर्पणं भवेत् च । अनेन क्रमेण विस्म्रियमाणा अस्माकं [[
▲अद्य गृहेषु अस्माकं सम्प्रदायान्, सांस्कृतिकानि मौल्यानि, धर्मसूक्ष्माणि च बोधयितारः वृद्धाः न सन्ति । विद्यमानाः गृहिणिगृहस्थाः आर्थिकसम्पादने निरताः । बालाः दूरदर्शन-सङ्गणकादिषु सम्पर्कमाध्यमेषु लीनाः । एवं सति पर्वादीनां पृष्ठभूमिका वा महत्त्वं वा कथं ज्ञायेत बालैः ? अतः अद्यतनजगति पर्वाचरणं स्वादुभक्ष्याणां भोजनेन नूतनवस्त्राणां धरणेन च समाप्यते एव । भक्ष्यवस्त्रादीनि धनं दत्तं चेत् सर्वदा प्राप्यन्ते एव । तर्हि पर्वणः वैशिष्ट्यं किम् ? इति पृष्ठे सति एवम् उत्तरं भवेत् - कृतज्ञतासमर्पणम्, ऋतुकालानुगुणम् आहारक्रमः, बान्धव्यवर्धनं, धार्मिकाचरणं, स्वच्छतारक्षणं चेति बहूनि वैशिष्ट्यानि सन्ति पर्वाचरणस्य । यतः अद्यतनजगति सर्वेपि अत्यन्तं कार्यव्यग्राः भवन्ति । “समयाभावः” इत्येषः शब्दः सदा सर्वेषां मुखात् निस्सरति । अतः पर्वव्याजेन परस्परं बान्धवानां मेलनं भवेत्, गृहस्य तथा पूजावस्तूनां स्वच्छता भवेत्, वर्षे कतिपयवारं वा धार्मिकविधीनाम् आचरणं भवेत्, अस्माकं सुखमयजीवनार्थम् अपेक्षितस्य सर्वस्यापि व्यवस्थां कृतवद्भ्यः पूर्वजेभ्यः, प्रकृतेः, देवेभ्यः च कृतज्ञतासमर्पणं भवेत् च । अनेन क्रमेण विस्म्रियमाणा अस्माकं [[भारतीयसंस्कृतिः|भारतीयसंस्कृतिः]] पुनः स्मर्येत ।
पाश्चात्त्यसंस्कृतेः प्रभावयुतस्य जीवनस्य कारणात् वयम् अस्माकम् आचरणेषु बहूनाम् आचरणानां विशिष्टानि पदानि वा तेषां पदानाम् अर्थं वा न जानीमः एव । यथा –
:१. '''“प्रदक्षिणम्”''' – मनसि देवमेव स्मरन्तः दक्षिणभागतः वामभागं भ्रमणम् ।
:२. '''“साष्टाङ्गनमस्कारः”''' – शरीरस्य अष्टौ अपि अवयवाः यथा भूमिं स्पृशेयुः तथा नमस्करणम् ।
:३. '''“नैवेद्यम्”''' – देवाय समर्पणयोग्यं किञ्चित् वस्तु [[
:४. '''“प्रसादः”''' – देवाय समर्पणानन्तरम् अवशिष्टम् ।
:५. '''“तीर्थम्”''' – पवित्रं [[
:६. '''“पञ्चामृतम्”''' – [[दुग्धम्|दुग्धं]], [[
:७. '''“पञ्चगव्यम्”''' – गोक्षीर-दधि-घृत-[[गोमूत्रम्|गोमूत्र]]-[[गोमयः|गोमयानां]] मिश्रणम् ।
:८. '''“अभिषेकः”''' - देवस्य मङ्गलस्नानम् ।
:९. '''“अभिघारम्”''' – [[अन्नम्|अन्नस्य]], नैवेद्यस्य, होमद्रव्याणां वा उपरि प्रथमं परिवेष्टव्यं घृतम् ।
:१०. '''“आपोशनम्”''' – भोजनात् पूर्वं प्राक् च मन्त्रपूर्वकं सेव्यमानं जलम् ।
:११. '''“अर्घ्यम्”''' – हस्तप्रक्षालनार्थं दीयमानं जलम् ।
:१२. '''“पाद्यम्”''' – पादप्रक्षालनार्थं दीयमानं जलम् ।
:१३. '''“हस्तोदकम्”''' – भोजनात् पूर्वं यजमानेन हस्ते स्थापनजलम् ।
:१४. '''“अन्नशुद्धिः”''' – ओदनस्य उपरि परिवेष्यमाणं घृतम् ।
:१५. '''“पञ्चाङ्गम्”''' – तिथि-नक्षत्र-वार-योग-करणानि च ।
:१६. '''“मङ्गलकलशः”''' – व्रत-विवाह-यज्ञ-यागादिषु शुभावसरेषु स्थाप्यमानः जलपूरितकलशः ।
:([[सुवर्णम्|स्वर्ण]]-[[रजतम्|रजत]]-[[ताम्रम्|ताम्र]]-[[कांस्यम्|कांस्य]]-[[पित्तलम्|पित्तल]]-[[मृत्तिका|मृत्तिकायाः]] वा स्यात् कलशः)
:१७.''' “उपवासः”''' – समीपे वासः (देवस्य समीपे इत्यर्थः) ।
पर्वाचरणावसरे गृहे विद्यमानाः सर्वेपि सक्रियाः सन्तः भागं वहेयुः । बालाः भक्ष्यनिर्माणसदृशेषु कार्येषु भागवहनं नार्हन्ति । तदर्थं पूजादिषु भागवहनाय तत्तत्पर्वान्तर्गतदेवतासम्बद्धानि भजनानि, श्लोकाः, [[
▲पर्वाचरणावसरे गृहे विद्यमानाः सर्वेपि सक्रियाः सन्तः भागं वहेयुः । बालाः भक्ष्यनिर्माणसदृशेषु कार्येषु भागवहनं नार्हन्ति । तदर्थं पूजादिषु भागवहनाय तत्तत्पर्वान्तर्गतदेवतासम्बद्धानि भजनानि, श्लोकाः, [[स्तोत्राणि|स्तोत्राणि]] वा बालाः पूर्वमेव पाठनीयाः यथा बालाः पर्वदिने मिलित्वा वक्तुं शक्नुगुः तथा । तेन पर्वविषये बालानां ज्ञानमपि वर्धते उत्साहोपि । एकैकस्याम् अपि तिथौ प्रसिद्धानां पर्वणां कण्ठपाठः कारणीयः यथा – '''युगादिप्रतिपत्, भानुद्वितीया, अक्षयतृतीया, विनायकचतुर्थी, नागपञ्चमी, सुब्रह्मण्यषष्ठी, रथसप्तमी, गोकुलाष्टमी, महानवमी, विजयदशमी, प्रथम-एकादशी, उत्थानद्वादशी, अनन्तचतुर्दशी, श्रावणपूर्णिमा, महालय-अमवास्या''' च । एवमेव तिथि-नक्षत्र-पक्ष-मास-राशीणाम् अपि कण्ठपाठः कारणीयः । तेन किं पर्व कदा भवति इति बालाः एव ज्ञातुं शक्नुवन्ति । अद्यतनबालाः एव अग्रिमराष्ट्रनिर्मातारः । अतः ते एव अस्माकं संस्कृतेः प्रवर्धकाः । पर्वणां विषये ते अवश्यं बोधनीयाः येन अस्माकं संस्कृतिः रक्षिता भवेत् । पर्वणां सुलभज्ञानाय एवं वयम् एकाम् आवलिं सज्जीकर्तुं शक्नुमः ।
▲:१. चान्द्रमान[[युगादिः|युगादिः]] – चैत्रशुक्लप्रतिपत् ।
:२. सौरमानयुगादिः – मेषसङ्क्रमणम् ।
:३. श्री[[
:४. [[
:५. [[हनुमज्जयनी|हनुमज्जयन्ती]]- चैत्रपूर्णिमा ।
:६. [[
:७. [[
:८. [[
:९. [[
:१०. [[
:११. [[
:१२. [[व्यासपूर्णिमा|गुरुपूर्णिमा]] – आषाढपूर्णिमा ।
:१३. [[ज्योतिर्भीमेश्वरपूजा|ज्योतिर्भीमेष्वरपूजा]] – आषाढ-अमावास्या ।
:१४. [[
:१५. [[
:१६. [[कृष्णजन्माष्टमी|गोकुलाष्टमी]] – श्रावणबहुल-अष्टमी ।
:१७. [[गौरीतूतीया|गौरीतृतीया]] – भाद्रपदशुक्लतृतीया ।
:१८. [[गणेशचतिर्थी|गणेशचतुर्थी]] – भाद्रपदशुक्लचतुर्थी ।
:१९. [[
:२०. [[
:२१. [[
:२२. [[
:२३. [[
:२४. [[दीपावलिः|दीपावलि:]], बलिप्रतिपत् – कार्त्तीकशुक्लप्रतिपत् ।
:२५. [[
:२६. [[
:२७. [[
:२८. [[
:२९. [[
:३०. [[तिल-अमवास्या|तिल-अमावास्या]] – मार्गशीर्ष-अमावास्या ।
:३१. [[
:३२. [[वसन्तपञ्चमी|श्रीपञ्चमी]] (वसन्तपञ्चमी) – माघशुक्लपञ्चमी ।
:३३. [[
:३४. [[महाशिवरात्रिः|महाशिवारात्रिः]] – माघकृष्णचतुर्दशी ।
:३५. [[
:३६. [[
:३७. [[वरमहालक्ष्मीव्रतम्|वरमहालक्ष्मीव्रतम्|]] - श्रावणपूर्णिमायाः समीपे विद्यमानः शुक्रवासरः ।
एषा आवलिः केवलं साङ्केतिकी । एतावन्ति एव पर्वाणि इति न । '''अञ्जलौ प्रासाददर्शनम् इव''' एवम् आवलिरचना शक्यते इति अत्र दर्शितं तावदेव । एताम् इतोऽपि दीर्घीकर्तुमपि शक्नुवन्ति । यतः पूर्वमेव उक्तम् आवर्षम् प्रतिदिनम् अपि आचरणार्थम् अपेक्षितसंख्याकाणि पर्वाणि सन्ति अस्माकं भारतदेशे ।
[[वर्गः:संस्कृतिः|उत्सवाः]]
▲एषा आवलिः केवलं साङ्केतिकी । एतावन्ति एव पर्वाणि इति न । '''अञ्जलौ प्रासाददर्शनम् इव''' एवम् आवलिरचना शक्यते इति अत्र दर्शितं तावदेव । एताम् इतोऽपि दीर्घीकर्तुमपि शक्नुवन्ति । यतः पूर्वमेव उक्तम् आवर्षम् प्रतिदिनम् अपि आचरणार्थम् अपेक्षितसंख्याकाणि पर्वाणि सन्ति अस्माकं भारतदेशे ।
[[वर्गः:हिन्दुधर्मः|उत्सवाः]]▼
[[वर्गः:
▲[[वर्गः:हिन्दुधर्मः]]
[[ar:مهرجان]]
[[arc:ܥܕܥܐܕܐ]]
[[bn:উৎসব]]▼
[[be:Фестываль]]
[[be-x-old:Фэстываль]]
[[bg:Фестивал]]▼
▲[[bn:উৎসব]]
[[bo:དུས་ཆེན།]]
[[br:Gouel-meur]]
▲[[bg:Фестивал]]
[[ca:Festival]]
[[chr:ᏓᎾᎵᏍᏓᏴᎲᏍᎬ]]▼
[[cs:Festival]]
[[da:Festival]]
[[de:Festival]]
[[en:Festival]]
[[es:Festival]]▼
[[eo:Festivalo]]
▲[[es:Festival]]
[[fa:جشنواره]]
[[fi:Festivaali]]▼
[[fr:Festival]]
[[
[[hi:उत्सव]]
[[hr:Festival]]
[[hu:Fesztivál]]
[[id:Festival]]
[[is:Hátíð]]
[[it:Festival (antropologia)]]
[[kn:ಹಬ್ಬ]]
[[
[[ml:ഉത്സവം]]
[[mr:उत्सव]]
[[nl:Festival]]▼
[[ne:उत्सव]]
[[new:नख:]]
[[
[[nn:Festival]]
[[pl:Festiwal]]
[[pt:Festival]]
[[ru:Фестиваль]]▼
[[rue:Фестівал]]
[[sh:Festival]]▼
▲[[ru:Фестиваль]]
[[simple:Festival]]
[[sk:Festival]]
[[sr:Фестивал]]
▲[[sh:Festival]]
▲[[fi:Festivaali]]
[[sv:Festival]]
[[te:పండుగ]]
▲[[chr:ᏓᎾᎵᏍᏓᏴᎲᏍᎬ]]
[[tr:Festival]]
[[uk:Фестиваль]]
[[vi:Lễ hội]]
[[zh:节日]]▼
[[zh-yue:節]]
▲[[zh:节日]]
|