"प्रथमैकादशी" इत्यस्य संस्करणे भेदः

आषाढमासस्य शुक्लपक्षस्य एकादश्यां तिथौ आचर्यते इदं पर्व । एतस्य पर्वणः एकादशी, उपवासपर्व, महैकादशी, सायणी इत्यपि नामानि सन्ति । सर्वेषां वर्णानाम्, आश्रमाणां जनाः, शैववैष्णवादयः सर्वेपि आचरन्ति एतत् पर्व । प्रतिमासम् एकादशीद्वयं भवति तथापि एतदेव “एकादशी”नाम्ना निर्दिश्यते यतः सर्वासु एकादशीषु एषा अत्यन्तं प्रमुखा । अन्याः एकादशीः आचरितुं ये न शक्नुवन्ति ते आषाढशुक्लैकादशीं वा आचरेयुः इति नियमः अस्ति ।

:२. चातुर्मास्यव्रतस्य आरम्भात् पूर्वं विद्यमाना एकादशी इति कारणात् अपि “प्रथमैकादशी” इति उच्यते ।

:३. “प्रथम”शब्दस्य “श्रेष्ठः” इत्यपि अर्थः अस्ति । एषा एकादशी श्रेष्ठा इत्यस्मादपि कारणात् प्रथमैकादशी इति उच्यते ।

:५. उपवासनियमस्य पालनपर्व इत्यस्मात् “उपवासपर्व” इत्युच्यते ।

एकादश्याम् आहारसेवनं न करणीयम् इति अस्माकं शास्त्रवाक्यानि वदन्ति । [[स्मृतिः|स्मृति]]-[[पुराणम्|पुराणे]][[इतिहासः|तिहास]]-[[पर्वमीमांसा|पर्वमीमांसादिषु]] ग्रन्थेषु अपि उपवासः एव करणीयः इति उक्तम् अस्ति ।

:'''“यानि कानि च पापानि ब्रह्महत्यासमानि च ।'''

 

:'''“तानि पापान्यवाप्नोति भुञ्जानो हरिवासरे ।'''

:'''रटन्तीह पुराणानि भूयो भूयो वरानने ।'''

 

:'''“सत्यं सर्वाणि पापानि ब्रह्महत्यादिकानि च ।'''

 

:'''“नित्यं भक्तिसमायुक्तैः सर्वैर्विष्णुपरायणैः ।'''

 

एतद् एकादशीव्रतम् आचर्यमाणाः दशम्याम् अपि एकभुक्तिम् आचरन्ति । भूमौ एव शयनं कुर्वन्ति । ब्रह्मचर्यनिष्ठाः भवन्ति । दिने निद्रां न कुर्वन्ति । [[कास्यम्|कांस्य]]स्थालिकया भोजनं न कुर्वन्ति । मितिम् अतिक्रम्य खादनं जलपानं वा न कुर्वन्ति । मांसाहारं न सेवन्ते । मद्यपानम्, असत्यभाषणं, ताम्बूलसेवनं वा न कुर्वन्ति । एकादश्यां प्रातःकाले पर्णैः दन्तधावनं कृत्वा, स्नानादिकं समाप्य शुचिर्भूत्वा उत्तराभिमुखं स्थित्वा [[अष्टाक्षरमहामन्त्रः|अष्टाक्षरमहामन्त्रं]] त्रिवारम् उच्चारयन्तः सङ्कल्पं कुर्वन्ति । सर्वोपचारयुक्तां पूजां कृत्वा रात्रिं भगवतः कीर्तनेन भजनेन स्तुत्या वा यापयन्तः जागरणं कुर्वन्ति । एकादश्यां रात्रौ जागरणकरणेन परमपवित्रं [[विष्णुः|विष्णुपदं]] प्राप्नोति इति उच्यते । यथा –

:'''कथा वा गीतिका विष्णोः गायन् विष्णुपरायणः ।'''

:'''याति विष्णोः परं स्थानं नरो नास्त्यत्र संशयः ॥“'''

 

अनन्तरदिने द्वादश्यां प्रातः देवपूजां [[ब्राह्मणः|ब्राह्मणभोजनं]] कृत्वा व्रतस्य उद्यापनं कुर्वन्ति । द्वादश्याम् अपि एकभुक्तिम् आचरन्ति । भूमौ एव शयनं कुर्वन्ति । ब्रह्मचर्यनिष्ठाः भवन्ति । दिने निद्रां न कुर्वन्ति । कांस्यस्थालिकया भोजनं न कुर्वन्ति । मितिम् अतिक्रम्य खादनं जलपानं वा न कुर्वन्ति । मांसाहारं न सेवन्ते । मद्यपानम्, असत्यभाषणं, ताम्बूलसेवनं वा न कुर्वन्ति । एवम् एकादशीव्रतं दश्मीतः द्वादशीपर्यन्तं दिनत्रयम् आचरन्ति ।

 

'''एकादश्याः महत्त्वम् :'''

 

 

:'''“अश्वमेधसहस्राणि राजसूयशतानि च ।'''

 

:'''“एकतः पृथिवीदानम् एकत्र हरिवासरः ।'''

 

(तुलायाम् एकत्र समग्रायाः [[पृथ्वी|पृथिव्याः]] दानस्य फलम् एकत्र एकादश्याः आचरणस्य फलं स्थापितं चेत् एकादशीफलमेव अधिकं भवति ।) [[गरुडपुराणम्|गरुडपुराण्स्य]] एषः श्लोकः अपि एकादश्याः महिमानं बोधयति । तदा तदा उपवासकरणम् आरोग्यदृष्ट्या अपि अत्युत्तमम् इति उच्यते । अनेन रोगराहित्यं भवति ।''' “लङ्घनं परमौषधम्”''' इति प्रसिद्धा उक्तिः । '''“विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥“''' इति उक्त्यनुसारम् उपवासकरणं विषयाणां निवर्तनाय अपि साधनम् । पूर्णतया निराहारं कर्तुं ये न शक्नुवन्ति ते अन्नं विना अन्यत्किञ्चित् खादितुं श्क्यते इति शास्त्रमेव वदति । यथा –

 

:'''“मूलं फलं पयस्तोयम् उपभोज्यं मुनीश्वरैः ।'''

(एकादश्यां भोजनं विना फलं, मूलं, दुग्धं, जलं वा सेवितुं शक्यते ।)

 

:'''“उपवासे त्वशक्तानाम् अशीतेरूर्ध्वजीविनाम् ।'''

:'''एकभुक्तादिकं कार्यमाह बोधायनो मुनिः ॥“'''

 

 

[[ar:مهرجان]]

[[arc:ܥܕܥܐܕܐ]]

[[be:Фестываль]]

[[be-x-old:Фэстываль]]

[[bo:དུས་ཆེན།]]

[[br:Gouel-meur]]

[[ca:Festival]]

[[cs:Festival]]

[[da:Festival]]

[[de:Festival]]

[[en:Festival]]

[[es:Festival]]

[[fa:جشنواره]]

[[fr:Festival]]

[[hi:उत्सव]]

[[hr:Festival]]

[[id:Festival]]

[[is:Hátíð]]

[[it:Festival (antropologia)]]

[[kn:ಹಬ್ಬ]]

[[ml:ഉത്സവം]]

[[mr:उत्सव]]

[[ne:उत्सव]]

[[new:नख:]]

[[nn:Festival]]

[[pl:Festiwal]]

[[pt:Festival]]

[[rue:Фестівал]]

[[simple:Festival]]

[[sk:Festival]]

[[sr:Фестивал]]

[[sv:Festival]]

[[te:పండుగ]]

[[tr:Festival]]

[[uk:Фестиваль]]

[[vi:Lễ hội]]

[[zh-yue:節]]