"द्वैतदर्शनम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

त्रिषु वेदान्तेषु '''माध्वसिद्धान्तः''' अन्यतमः अस्ति । द्वैतपदस्य भेदः इत्यर्थः । अस्य मतस्य “ब्रह्मसम्प्रदायः” इत्यपि व्यवहारो अस्ति । अस्य सिद्धान्तस्य प्रतिपादकः [[मध्वाचार्यः]] भवति।भवति । [[मध्वाचार्यः|मध्वाचार्यस्य]] अपरं नाम "पूर्णप्रज्ञः" इति।इति । एवमेव "आनन्दतीर्थः" इत्यपि प्रसिद्धिरस्य।प्रसिद्धिरस्य । यद्यपि जीवेश्वरयोः भेदं [[साङ्ख्यदर्शनम्|सांख्याः]], [[न्यायदर्शनम्|नैय्यायिकाः]], [[वैशेषिकदर्शनम्|वैशेषिकाः]], जैमिनीयादयः[[मीमांसा|जैमिनी]]यादयः अङ्गीकुर्वन्ति अङ्गीकुर्वन्ति।। तथापि अस्य सिद्धान्तस्यैव द्वैतदर्शनमिति नाम प्रसिद्धम् अस्ति।अस्ति । अस्मिन्न दर्शने परमात्म, जीवात्म, जडस्यच परस्परं भेदं निरूपितम् अस्ति । स्वतन्त्रास्वतन्त्रेति द्वे तत्त्वे वर्तेते । तयोः तत्त्वयोः निरूपणे एव रतम् इदं शास्त्रम् । अतः अस्यैव दर्शनस्य द्वैतदर्शनम् इति विचक्षणाः अभिप्रयन्ति । तत्त्वप्रतिपादकः श्लोकः,<br>

[[वेदः|वेदाः]] चत्वाराः । रुग्वेदः[[ऋग्वेदः]], [[यजुर्वेदः]], [[सामवेदः]], [[अथर्ववेदः|अथर्वश्च]] । एतेषु चतुर्षु संहितासु तत्र तत्र विद्यमानान् [[विष्णुः|विष्णोः]] सम्बन्धित उल्लेखान् , जगतः सत्यत्त्व उल्लेखान् च उद्धृत्य प्रधानतया विचारितम् अस्मिन् दर्शने । उपनिषद्ब्राह्मणारण्यकेषु अपि उल्लेखाः उपलभ्यन्ते । एतेषु सर्वेषु पञ्चभेदानां विषये स्पष्टोल्लेखाः लभ्यन्ते पञ्चभेदान् प्रतिपाद्यन्ते च इति द्वैतिनां दर्शनिकानाम् अभिप्रायः। वेद-पञ्चरात्राणां आधारेण परब्रह्म नारायणः, वासुदेवः, सङ्कर्षणः, प्रद्युम्नः, अनिरुद्धादीनि रूपाणि सृष्टिस्थितिलयादिकं कुर्वन्ति इति प्रतिपादितम् अस्मिन् दर्शने । [[भागवतपुराणम्|भागवतपुराणे]] निरूपितो [[धर्मः]] एव द्वैतदर्शनस्य सारभूतः । पञ्चरात्रागमे उक्ताः उल्लेखाः प्रमाणीभूताः । अस्य कर्ता नारायणस्य अवतारभूतः इति । अत्र प्रमाणानि अपि दत्तानि, <br />

:'''महिदासाभिदो जज्ञ इतरायास्तपोबलात् ।'''

::'''साक्षात् स भगवान् विष्णुः यस्तन्त्रं वैष्णवं व्यधात् ॥'''

:'''त्रृतीयमृषिसर्गं नै देवर्षित्वमुपेत्य सः ।'''

::'''तन्त्रं सात्त्वतमाचष्ट नैष्कर्म्यं कर्मणां यतः ॥'''<ref> भागवतमहापुराणम् </ref>

एवं पुराणानि इतिहासाश्च वेदार्थान् एव प्रतिपादयनि । '''श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरन्वगच्छत्''' <ref> रघुवंशमहाकाव्यम् </ref> इत्यादीनि वाक्यानि अपि अनुमोदयन्ति । अतः [[पुराणानि|पुराणादीनि]] दर्शनविकासकानि भवन्ति । पुराणादीनि निश्चितसिद्धान्तान् निरूपयन्ति । प्रमाणश्लोकः विद्यते । तद्यथा, <br>

अस्मिन् दर्शने [[मोक्षः|मोक्षे]] जीवेभ्यः साम्यता नास्ति । जीवेश्वरयोः स्वामिभृत्यभावः अस्ति । "दासोऽहं" इति कृतभावोपासनेन मोक्षेऽपि दासस्वामि भावः एव आगच्छति । जीवब्रह्मणोः शरीरशरीरिभावः, नियम्य नियामकभावः च अस्ति । सात्विकसात्विकः, राजसराजसः, तामसादि भेदेन त्रिविदाः जीवाः । एतेषु सात्विकेभ्यः जीवेभ्यः एव [[मोक्षः]] । राजसेभ्यः नित्यनरकः। तामसेभ्यः अन्धन्तमरूपनित्यनरकस्य प्राप्तिः भवति ।

अस्य द्वैतदर्शनस्य प्रवर्तकः श्रीमध्वाचार्यःश्री[[मध्वाचार्यः]] । [[वेदः|श्रुति]]-[[स्मृतयः|स्मृति]]-[[इतिहासः|इतिहास]]-[[पुराणानि|पुराण]]-[[उपनिषदः|उपनिषत्]]-[[भगवद्गीता|गीतासु]] विद्यमानान् द्वैतमतस्थापनार्थम् अनुकूलान् अंशान् परिगृह्य युक्त्या एतेषां याथार्थ्यं च निर्धार्य [[मध्वाचार्यः]] द्वैतदर्शनस्थापनम् कृतवान् । अस्यानन्तरं टिकाचार्यः इत्येव प्रसिद्धः श्रीजयतीर्थःश्री[[जयतीर्थः]] मध्वाचार्येण रचितेभ्यः ग्रन्थेभ्यः व्याख्यानम् अकरोत् । टिकाचार्यः स्वतन्त्रतया अपि ग्रन्थान् रचितवान् अस्ति । श्रीव्यासतीर्थःश्री[[व्यासतीर्थः]] स्वद्वैतदर्शनस्य महतीं प्रपञ्चितवान् अस्ति । [[वादिराजः]] स्वप्रौढभाषया, उत्तमदृष्टान्तैः च द्वैतदर्शनस्य माहात्म्यं निरूपितवान् अस्ति । विजयेन्द्रः नैकान् वादग्रन्थान् रचितवान् अस्ति । [[राघवेन्द्रस्वामी|राघवेन्द्रतीर्थः]], [[रघूत्तमतीर्थः]], [[विजयध्वजतीर्थः]], [[सुधीन्द्रतीर्थः]], [[सत्यधर्मतीर्थः]], [[रघुनाथतीर्थः]], [[जगन्नाथतीर्थः]], [[सुमतीन्द्रतीर्थः]], [[यादवार्यतीर्थः]], [[बिदरहळ्ळि श्रीनिवासाचार्यः]] च नैके यतयः गृहस्थाः च द्वैतदर्शनस्य विफुलसेवां कृतवन्तः । श्रीमद्ध्वाचार्यःश्री[[मध्वाचार्यः]] (क्रि.श. [[१२३८]] तः [[१३१७]]) द्वैतदर्शनस्य प्रवर्तकः । अस्य कालात् पूर्वमपि द्वैतदर्शनम् आसीत् । नैके यतयः पालिताः इति । मध्वाचार्या अच्युतप्रेक्षतीर्थः सान्यासदीक्षां दत्तवान् । अस्य पुरुषोत्तमतीर्थः इत्यपि नाम अस्ति । एषः [[अद्वैतवेदान्तः|अद्वैतदर्शनस्य]] निष्ठः आसीत् । दीक्षायाः अनन्तरं गुरुः प्रप्रथमतया '''विमुक्तात्मेन''' रचतं '''इष्टसिद्धिनामकं''' ग्रन्थं प्रवचनाय सूचितवान् मध्वाचार्याय सूचितवान् आसीत् । अनेन ज्ञायते यत् द्वैतदर्शनस्य साम्प्रदायिकग्रन्थः नासीत् इति । अस्य दर्शनस्य सथापने [[वेदव्यासः|वेदव्यासस्यैव]] प्रेरणा, सः एव मम गुरुः च इत्यपि [[मध्वाचार्यः]] स्वयमेव उक्तवान् अस्ति।अस्ति ।

* [[अनुव्याख्यानम्]] (Anu Vyakhyana)

* [[न्यायविवरणम्]] (Nyaya Vivarana)

* [[अणुभाष्यम्]] (Anu Bhashya)

* [[प्रमाणलक्षणम्]] (Pramānalaksanam)

* [[कथालक्षणम्]] (Katha Lakshana)

* [[उपाधिखण्डनम्]] (Upadhi Khandana)

* [[प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमानखण्डनम्]] (Prapancha Mithyatva-anumana Khandana)

* [[मायावादखण्डनम्]] (Mayavada Khandana)

* [[तत्त्वसङ्ख्यानम्]] (Tattva Samkhyana)

* [[तत्त्वविवेकः]] (Tattva Viveka)

* [[तत्त्वोद्योतः]] (Tattvoddyota)

* [[विष्णुतत्त्वविनिर्णयः]] (Vishnu Tattva Vinirnaya)

* [[कर्मनिर्णयः]] (Karma Nirnaya)

* [[महाभारततात्पर्यनिर्णयः]] <ref>[http://web.archive.org/web/20091027143213/http://geocities.com/mahabharata_tatparya_nirnaya/pointers/mbtnpandurangi1.htm Mahabharata Tatparya Nirnaya]</ref>

* [[भारतनिर्णयः]] उत [[यमकभारतम्]] (Yamaka Bharata)

* [[भागवततात्पर्यनिर्णयः]] (Bhagavata Tatparya Nirnaya)

* [[कृष्णामृतमहार्णवः]] (Krishnamruta Maharnava) <ref>[http://www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/1_sanskr/4_rellit/vaisn/mdhvkmou.htm Krishnamruta Maharnava]</ref>

* [[सदाचारस्मृतिः]] (Sadachara Smruti)

* [[तन्त्रसारसङ्ग्रहः]] (Tantra Sara Sangraha)

* [[यतिप्रणवकल्पः]] (Yati Pranava Kalpa)

* [[जयन्तीनिर्णयः]] (Jayanti Nirnaya)

* [[कन्दुकस्तुतिः]] (Kanduka Stuti)

* [[न्यासपद्धतिः]] (Nyasapaddhati)

* [[तिथिनिर्णयः]] (Tithinirnaya)

यथार्थानुभवः एव केवलप्रमाणं भवति।भवति । केवलप्रमाणम् "ईश्वरज्ञानम्", "लक्ष्मीज्ञानम्", "योगिज्ञानम्", "अयोगिज्ञानम्" इति केवलप्रमाणं चतुर्विधम्।चतुर्विधम् । सर्वविषयक ईश्वरस्वरूपमेव ईश्वरज्ञानमिति व्यवहारः। ईश्वरोनाम लक्ष्मीपतिः [[नारायणः|श्रीमन्नारायणः]]। ईश्वरस्य क्रियागुणौ पूर्णतया नभवतः चेदपि तयोः विद्यमानयोः विशेषांशैः मिलितः चित् प्रकृतेः ज्ञानमेव लक्ष्मीज्ञानमिति।लक्ष्मीज्ञानमिति । ब्रह्मदेवस्य, ब्रह्मपदव्याय समर्थः यः(ऋजुयोगिः) योगिः तस्य, तत्विकातात्विक योगीणाञ्च ज्ञानम् एव यिगिज्ञानं भवति।भवति । मुक्तियोग्यानाम्, नित्यसांसारिकाणाम्, तमोयोग्यानाञ्च जीविनां ज्ञानमेव अयोगिज्ञानं भवति।भवति ।

*प्रत्यक्षम्- दोषरहितेन्द्रियसन्निकर्षज्ञानम् प्रत्यक्षम्। अस्मिन् आत्मस्वरूपेन्द्रियम् तथा प्राकृतेन्द्रियमिति प्रकारद्वयम्।प्रकारद्वयम् । अज्ञानिजीवस्य इन्द्रियाणि प्राकृतेन्द्रियाणि। ते च प्रकृतेः परिणामरूपम् महत्-अहंकारतत्वानां पंचभूतानाम् संलग्नेन नेत्रादिप्राकृतेन्द्रियाणि भवन्ति ।तदतिरिक्ता। तदतिरिक्ता आत्मस्वरूपा साक्षी स्वरूपेन्द्रियः इति कथ्यते ।सुखादि। सुखादि जीवधर्माः,अविद्या [[मनः ]], [[कालः]], [[दिक्]], ज्ञानस्य प्रामाण्यादीन् साक्षी एव गृह्यते ।स्वरूपेन्द्रियमपि। स्वरूपेन्द्रियमपि घ्राणादिभेदेनषड्विधं सत् लिंगदेहस्थसूक्ष्मषडिन्द्रियैः स्थूलशरीरस्थस्थूलेन्द्रियैः मिश्रं तिष्टति । इदम् अबादितम् ज्ञानं भवति। एदमेव आत्मस्वरूपसाक्षिज्ञानं भवति।

*अनुमानम्- दोषरहितः युक्तिरेव अनुमानं भवति।भवति । अनुमानं त्रिविधं भवति।भवति । कार्यानुमानम्, कारणानुमानम्, अकार्यकारणानुमानमिति।

*आगमम्- निर्दोषः [[शब्दः]] आगमं प्रमाणं भवति। तच्च द्विविधं पौरुषेयागमं,अपौरुषेयागमं चेति ।अपौरुषेयागमम् तावत् वेदाः।[[वेदः|वेदाः]]। पौरुषेयागमास्तावत् इतिहासपुराणादीनि।

अस्मिन् दर्शने त्रीणि कर्माणि भवन्ति। विहित, निषिद्ध, उदासीनेति त्रीणि कर्माणि। विहितकर्म पुनः द्विविधम्, काम्यं तथा अकाम्यमिति। फलापेक्षेण कर्म क्रियते तत् काम्यकर्म इति।इति । देवम् उद्दिष्य कर्म क्रियते तत् अकाम्यकर्म भवति।भवति । ब्रह्मादि देवानां सर्वेषां काम्याकाम्यकर्मणि भवतः। जीवेषु निषिद्धकर्म अधिकतया भवति।भवति । चलनादीनि उदासीनकर्म इति व्यवहारः।