नूतन-प्रयोक्तृ-सन्देशः
रथयात्रा
*****
नवदिनात्मिका रथयात्रा भारतवर्षस्य विशिष्टं पर्व । आषाढ-शुक्ल- द्वितीयायां तिथौ इयं घोषयात्रा भवति । अस्याः रथयात्रायाः दाण्डयात्रा-घोषयात्रा- श्रीगुण्डिचायात्रा इति बहूनि नामान्तराणि श्रूयन्ते । इयं रथयात्रा विश्वप्रसिद्धा । नकेवलं भारते अपितु नैकेषु देशेषु संप्रति रथयात्रा प्रचलति । घोषयात्रा सर्वेषामुत्कलीयानां कृते परमादरणिया चरमा परमा च । यदुक्तं-
जगन्नाथप्रेम्णा सकलजनता भक्तसदयाः
रथारूढं दृष्ट्वा मधुरमधुवर्षासजलिताः ।
वदन्ति हे कृष्ण त्वमसि परमानन्दविषय-
स्तवेयं श्रीक्षेत्रे विमलरथयात्रा विलसतु ॥ इति ।
अस्मिन् पर्वणि बलभद्र-सुभद्रा- जगन्नाथ सहिताः त्रिमूर्तयः श्रीमन्दिरगन्तुं निषिद्धेभ्यः दर्शनविहीनेभ्यः अवहेलितेभ्यः अस्पृश्य-दलित-भक्तेभ्यश्च साक्षात् दर्शनदातुं श्रीमन्दिरात् वहिरागत्य क्रमशः तालध्वज- देवदलन- नन्दिघोष रथेषु उपविष्टाः सन्तः गुण्डिचामन्दिरं यावत् गच्छन्ति । तथयात्रादिवसे रथप्रतिष्ठा भवति । पश्चात् गजपतिना महाराजेन स्वर्णसमार्जन्या रथपरिष्करणं (छेरापहरा) क्रियते । ततः राघवदासमठपक्षतप्रदत्तं टाहिआं (पुष्पमुकुटं) परिधाप्य बलभद्र-सुभद्रा-जगन्नाथाः पहण्डि-क्रमेण रथारूढाः भवन्ति । टाहिआ-दोलायमानमिदं पहण्डिदृश्यमतीव मनोरमम् । भक्ताः रज्जुं धृत्वा रथाकर्षणं कुर्वन्ति । बडदाण्डे कमशः रथारूढानां देवानां गुण्डिचामन्दिरं प्रति गमनं चित्ताकर्षकम् । तद्दर्शनमपि बहु पुण्यप्रदम् । तदानीं दारुविग्रहाः राजराजेश्वरवत् प्रतीयन्ते । तदानीं देवाधिदेवस्य जगन्नाथस्य दर्शनमनिर्वचनीयमुक्तम् । यच्चोक्तं श्रीक्षेत्रसुधानिधौ-
शृंगारे सूत्रधारः कनकमयनिभो राजराजाधिराजो
भक्तानां दारुब्रह्म त्रिभुवनमोहितो गुण्डिचायां पुरोधा ।
घोषाख्या दाण्डयात्रा परमसुललिता कारिता यन लीला
पूर्णो दिव्यावतारो जयतु सुरपुरीनायको देवराजः ॥ अपि च- रज्जुं धृत्वा करौ सम्यक् रथमाकृष्य सादरम् । रथे तु वामनं दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥ इति । तदानीं सर्वे देवाः गुण्डिचा मन्दिरे निवसन्ति । तत्र श्रीमन्दिरवत् नीतिकान्तिः प्रचलति । नवमीपर्यन्तं तत्र स्थित्वा पुनः दशम्यां श्रीमन्दिरं प्रत्यागच्छन्ति । इदं प्रत्यावर्तनं बाहुडायात्रा इति कथ्यते । गुण्डिचामन्दिरम् आडपमण्डपः जन्मवेदी वा उच्यते । अस्यां जन्मवेद्यां दारु-विग्रहाणां दर्शनमलौकीकं सर्वपापहरमित्युच्यते । एकादश्यां श्रीमन्दिरसम्मुखे देवानां विश्वप्रसिद्धः स्वर्णवेशो जायते । तस्मिन् समये त्रयो विग्रहाः बहुविधानि स्वर्णरौपादीनि अलंकाराणि विधारयन्ति । आषाढ शुक्लैकादश्या, कार्तिक-पौर्णमास्यां, पौष-पूर्णिमायां,फाल्गुन पूर्णिमायामेवम् आश्विन-शुक्लदशम्यां च वर्षस्य पञ्चकृत्वः एव स्वर्णवेशो जायते ।
पुर्य्यां श्रीमन्दिरेऽस्मिन् क्वचिदपि मनसि स्वर्णवेशो रथेषु
दाण्डे श्रीगुण्डिचाख्या विलसति परमा घोषयात्रा त्वदीया ।
सम्भ्रान्तं दिव्यदृश्यं सकलशुभकरं गुण्डिचामण्डपस्थं
स्मारं स्मारं त्वदीयां सुविमलधवलां कीर्तिलीलां भजामि ॥ जय जगन्नाथ ।
डः नन्दप्रदीप्तकुमारः