2311028 Gaana

कृष्ण जन्माष्टमीः इतिहास और महत्व

कृष्ण-जन्माष्टमी, या केवलं जन्माष्टमी इति नाम्ना अपि ज्ञायते, सा सम्पूर्णे भारते तथा विश्वस्य अन्येषु भागेषु, यत्र हिन्दु-समुदायस्य महती उपस्थितिः अस्ति, तत्र च व्यापकरूपेण आचर्यमानेषु हिन्दु-उत्सवेषु अन्यतमा अस्ति। अयं उत्सवः भगवतः कृष्णस्य जन्मवार्षिकम् आचर्यते, यः हिन्दुधर्मस्य प्रमुखेषु देवतेषु अन्यतमस्य भगवतः विष्णोः अष्टमः अवतारः (अवतारः) इति मन्यते। अयं दिवसः न केवलं आनन्दोत्सवस्य अवसरः अपितु गहनं धार्मिकं सांस्कृतिकं च महत्त्वं धारयति।

"कृष्ण जन्माष्टमी" सम्बद्धानि पृष्ठानि

"भगवान् कृष्णस्य" सम्बद्धानि पृष्ठानि कृष्णजन्माष्टमी इत्यस्य उत्पत्तिः हिन्दु-पौराणिककथासु, विशेषतः महाभारते तथा भगवद्-पुराणे च, महाकाव्यविवरणेषु निहितः अस्ति, यत्र भगवान् कृष्णस्य जीवनं कर्म्मणि च विस्तृतानि सन्ति। एतेषां शास्त्राणां अनुसारं, भगवान् कृष्णस्य जन्म 5000 वर्षेभ्यः पूर्वं हिन्दुमासस्य भाद्रपदस्य (आगस्ट्-सेप्टेम्बर्) कृष्णपक्षस्य अष्टमे दिने (अष्टमी) प्राचीननगरे मथुरानगरे अभवत्।

कृष्णस्य जन्म भूमेः रोदनानां प्रतिक्रियारूपेण अभवत्, यत् आसुरीशासकानाम्, विशेषतः मथुराराजस्य कंसस्य अत्याचारात् पीडितम् आसीत्। कंसः एकः क्रूरः अत्याचारी च शासकः आसीत् यः स्वपितुः राजा उग्रसेनस्य सिंहासनं गृहीतवान्। यदा कंसस्य भगिनी देवकी वासुदेवम् अगृह्णात्, तदा दिव्यः स्वरः (आकाशवाणी) भविष्यवाणीम् अकरोत् यत् दम्पत्योः अष्टमः पुत्रः एव कंसस्य पतनस्य कारणः भविष्यति इति। स्वस्य जीवनस्य भयात्, कंसः, देवकीं वासुदेवं च बन्धितवान्, तेषां षट् सन्ततीनां जन्मानन्तरं प्रत्येकं हतवान्। परन्तु, यदा सप्तमः पुत्रः कृष्णः जातः, तदा दिव्यः हस्तक्षेपः वासुदेवस्य साहाय्येन शिशुं कारागारात् गोकुल्-नगरे सुरक्षितं गन्तुं चालयत्, यत्र सः पालक-मातापितृभिः नन्देन यशोदेन च पालितः।

कृष्णस्य जीवनं तस्य शौर्यस्य ज्ञानस्य च अद्भुतकथाभिः पूरितम् अस्ति, बाल्ये राक्षसनां पराजयात् आरभ्य महाभारते तस्य मुख्यपात्रं यावत्। तस्य उपदेशाः, विशेषतः भगवद्गीतायाः रूपेण, हिन्दुदर्शनस्य साररूपेण दृश्यन्ते।

उत्सवस्य विकासः

जन्माष्टमी-पर्व शताब्देभ्यः आचर्यते, ऐतिहासिकसाक्ष्यैः ज्ञायते यत् एतत् 10 शताब्देभ्यः पूर्वमेव आचर्यते इति। जन्माष्टमी इत्यनेन सह सम्बद्धाः परम्पराः कालान्तरे विकसिताः सन्ति, प्रादेशिक-सांस्कृतिक-वैविध्यानि समाविशन्ति। उत्तरभारते, विशेषतः मथुरायां वृन्दावने च, यत्र कृष्णः स्वस्य बाल्यं व्यतीतवान् इति मन्यते, अयं उत्सवः भव्यरूपेण भवति, यत्र कृष्णस्य जीवनस्य विस्तृतानि पुनरभिनयानि दृश्यन्ते, यानि रासलीला इति नाम्ना प्रसिद्धानि सन्ति। पश्चिमभारते, विशेषतः महाराष्ट्रे, दही-हण्डी इत्यस्य प्रथा (भूम्याः उपरि उत्कीर्णानि दहीपात्राणि भङ्गानि) प्रमुखं आकर्षणम् अस्ति, यत् बाल्ये कृष्णस्य दुष्टप्रकृतेः प्रतीकम् अस्ति, यः लोहं चोरितुं प्रीयत।

"कृष्ण जन्माष्टमी" सम्बद्धानि पृष्ठानि

कृष्णजन्माष्टमी आध्यात्मिकरूपेण सांस्कृतिकरूपेण च अपारम् महत्त्वं धारयति। अयं उत्सवः भक्तानां कृते कृष्णस्य जीवनं शिक्षां च प्रतिबिंबितुम् कालरूपेण कार्यं करोति, यस्य पाठाः धार्मिक-आचरणात् परं नीतिशास्त्रस्य, दर्शनस्य, मानव-अनुभवस्य च क्षेत्रे विस्तृताः सन्ति।

1 इति। धार्म्मिकतायै दिव्यः हस्तक्षेपः।

कृष्णस्य जीवनकथा अशुभस्य उपरि शुभस्य विजयस्य प्रमाणम् अस्ति। सङ्कटकाले तस्य जन्म, यदा जगतः दुष्टशासकैः उत्पीडितः आसीत्, तत् धर्मस्य पुनःस्थापनार्थं दिव्य-हस्तक्षेपः इति मन्यते। (righteousness). महाभारते तस्य पात्रम्, जीवनस्य युद्धस्य च दुविधाभिः अर्जुनस्य मार्गदर्शनं कुर्वन्, एतत् सन्देशं सुदृढं करोति। एवं जन्माष्टमी-उत्सवः अस्तित्वस्य चक्रीयप्रकृतिं स्मारयति, यत्र धार्म्मिकं सर्वदा प्रवर्तते, यदपि परिस्थितिः कियदपि दुर्भरः स्यात्।

2 इति। "भगवद्गीता" सम्बद्धानि पृष्ठानि

हिन्दुदर्शनस्य कृते कृष्णस्य महत्त्वपूर्णेषु योगदानेषु अन्यतमः ग्रन्थः भगवद्गीता अस्ति, यः महाभारतस्य भागः अस्ति। गीता मूलतः कृष्णस्य अर्जुनस्य च मध्ये संवादः अस्ति, यत्र कृष्णः कर्तव्यं, धार्म्मिकं, आत्मप्रकृतिं च विषये आध्यात्मिकज्ञानं प्रददाति। जन्माष्टमी-दिने भक्ताः प्रायः भगवद्गीतायाः पठने श्रव्ये वा कृष्णस्य उपदेशान् आन्तरिकरूपेण स्वीकृत्य दैनन्दिनजीवने तान् उपयोक्तुं च प्रवृत्ताः भवन्ति।

3 इति। दिव्य-प्रेम उत्सवः

राधया सह कृष्णस्य सम्बन्धः, तथैव वृन्दावनस्य गोपयः (गोरक्षक-कन्याः) च दिव्यप्रेमनां भक्तेः च प्रतीकौ स्तः। अयं प्रेम भौतिकक्षेत्रम् अतिक्रम्य आत्मानं ईश्वरेण सह नित्यसम्बन्धं निरूपयति। रासलीलाभिः, नृत्यैः, गीतैः च भक्ताः जन्माष्टमी-दिने एतत् दिव्यप्रेमं आचरन्ति। सामाजिकं वा भौतिकं वा परिस्थितिं व्यतीत्य सत्यभक्तिः (भक्तिः) ईश्वरस्य समीपम् आनेतुं शक्नोति इति विचारस्य सुदृढीकरणस्य मार्गरूपेण अयं उत्सवः दृष्टः भवति।

4। सामुदायिक भावना संवर्धन

जन्माष्टमी सामूहिक-उत्सवस्य कालः अपि अस्ति। दही-हण्डी इत्यस्य परम्परा अस्ति, यत्र जनानां समूहाः मानव-पिरमिड्-निर्माणेन दही-घटं विच्छिन्नं कुर्वन्ति, सामूहिक-कार्यम्, ऐक्यं, एकतायाः भावं च पोषयन्ति। तथैव, सम्पूर्णे विश्वे मन्दिरेषु क्रियमाणानि उपवासाः साम्प्रदायिक-प्रार्थनाः च भगवतः कृष्णभक्तिं साधयित्वा जनान् एकीकरोति।

5। सांस्कृतिक एवं कलात्मक अभिव्यक्ति

सङ्गीतस्य, नृत्यस्य, नाटकस्य, कलायाः च सांस्कृतिक-अभिव्यक्तिभिः अयं उत्सवः समृद्धः अस्ति। रासलीलाभिः अथवा नाटकैः कृष्णस्य जीवनस्य अभिनयेन, भजन इति भक्तिगीतैः च, जनाः कृष्णकथासु सृजनात्मकरूपेण संलग्नाः भवितुम् अर्हन्ति। मन्दिराणि प्रायः जटिलसज्जाभिः अलंकृतानि भवन्ति, तथा च शिशुः कृष्णस्य (बालगोपालः इति उच्यमानः) प्रतिमाः दोलनेषु स्थापयित्वा पूज्यन्ते।

संस्कारः उत्सवश्च

जन्माष्टमी-उत्सवः प्रदेशेषु भिन्नः भवति, परन्तु केषुचित् सामान्यविधयः सन्ति यथा उपवासः, भक्तिगीतं (कीर्तनं) गीतं, मध्यरात्रौ जागरणं च, यतः कृष्णस्य जन्म मध्यरात्रौ अभवत् इति मन्यते। बहवः भक्ताः सम्पूर्णे दिने व्रतं कुर्वन्ति, देवाय भोजनं समर्पयित्वा व्रतं विच्छिन्नं कुर्वन्ति। गृहेषु प्रायः एकं विशेषं यज्ञवेदिः स्थाप्यते यत्र शिशुः कृष्णः स्नानम् करोति, नूतनवस्त्राणि धारयति, पूज्यते च।

देवालयेषु अयं दिवसः विस्तृतविधिद्वारा चिह्नितः भवति, यत्र पुरोहिताः देवस्य अभिषेकं (अनुष्ठान-स्नानम्) कुर्वन्ति, भक्ताः गीतं, नृत्यं, कृष्णस्य जन्मम् आचरितुं च समागच्छन्ति। केचन समुदायाः अपि कृष्णस्य बाल्यकालस्य प्रहसनेषु, विशेषतः महाराष्ट्रे दहि-हण्डी-परम्परायां, पुनरभिनये भागं वहन्ति।

उपसंहारः

कृष्णजन्मष्टमी केवलं दिव्यव्यक्तेः जन्मस्य उत्सवात् अपि अधिकः अस्ति। एषः जीवनस्य, प्रेमस्य, भक्तेः, धार्म्यस्य च उत्सवः अस्ति। इदं भगवान् कृष्णस्य नित्यशिक्षानां स्मारकरूपेण कार्यं करोति, यः स्वधर्मस्य, प्रेमस्य, भक्तेः च सन्देशेन सम्पूर्णे विश्वे कोटिशः जनान् निरन्तरं प्रेरयति। अनुष्ठानैः, प्रार्थनया, सांस्कृतिक-भावैः च भक्ताः दिव्येन सह सम्बद्धाः भवन्ति, कृष्णस्य जीवनस्य, उपदेशस्य च गहनान् अर्थान् चिन्तयन्ति च।