2341207amanpreet

लिद्रा - पञ्जाब्

लिद्रा पञ्जाब्-देशस्य होशियारपुर-मण्डले स्थितः एकः ग्रामः अस्ति। एतत् मनोहरं स्थानम् अस्ति यत् अस्य प्रदेशस्य समृद्धां संस्कृतिं कृषिजीवनं च प्रदर्शयति। हरितक्षेत्रैः, सुन्दरदृश्यैः च परिवेष्टितः अयं लघुग्रामः पारम्परिकपञ्जाबीजीवनस्य अवलोकनं प्रददाति। मैत्रीपूर्णः समुदायः जीवन्तान् उत्सवान् आचर्यते, युगानुयुगेभ्यः रीतिरिवाजान् च अनुसरति, येन अभ्यागतानां कृते स्वागतस्थलम् अस्ति। भवान् शान्त-ग्रामीण-क्षेत्रे वा स्थानीय-संस्कृते वा रुचिं धारयति वा, लिद्रा भवन्तं ग्रामीण-पञ्जाब्-प्रदेशस्य हृदयम् अन्वेष्टुं आमन्त्रयति।

पञ्जाब्-देशस्य होशियार्पुर्-मण्डले स्थितः लिद्रा-ग्रामः खरार्, भोलाथ्, कान्धवाला, पञ्ज्वार् इत्यादिभिः अनेकैः समीपस्थैः ग्रामैः परिवेष्टितः अस्ति। एते ग्रामाः समानानि कृषिप्रथाः सांस्कृतिकपरम्पराः च पङ्क्तिं कुर्वन्ति, निकट-सम्बद्ध-समुदायस्य पोषणं कुर्वन्ति। समीपस्थग्रामान् अतिरिच्य, लिद्रा-नगरस्य दक्षिणदिशि जलन्धर्-मण्डलं, पश्चिमदिशि शहीद्-भगत्-सिङ्घ्-नगर-मण्डलं (नवान्शहर्) च अस्ति।

अत्र भाषिता प्रधानभाषा पञ्जाबी-भाषा अस्ति। अधिकांशाः निवासिनः अस्मिन् भाषायाम् अस्खलिताः सन्ति, या तेषां सांस्कृतिक-परिचयस्य अनिवार्यः भागः अस्ति। हिन्दी, आङ्ग्लभाषा च अवगन्तुं शक्यते, विशेषतः युवा-पीढौ शैक्षणिक-व्यवस्थासु च। दैनन्दिन-वार्तालापेषु, उत्सवेषु, स्थानीय-परम्परासु च पञ्जाबी-भाषायाः उपयोगः भवति, यत् ग्रामस्य समृद्धां सांस्कृतिकपरम्परां प्रतिबिम्बयति।

पञ्जाब्-देशस्य अनेकेषु क्षेत्रेषु इव लिद्रा-ग्रामे अपि जनसङ्ख्यायाः महत्त्वपूर्णः भागः सिख्-जनाः सन्ति। यद्यपि यथार्थाः प्रतिशताः भिन्नाः भवेयुः तथापि अस्य प्रदेशस्य अनेकेषु ग्रामेषु सिख्-धर्मः प्रधानः धर्मः इति सामान्यम् अस्ति। सामान्यतया, एतादृशेषु ग्रामेषु प्रायः 60-80% जनाः सिक्ख्-जनाः इति अभिज्ञातुं शक्नुवन्ति।

लिद्रा-ग्रामस्य अर्थव्यवस्था मुख्यतया कृष्या प्रेरिता अस्ति, या निवासिनां जीविकायाः मुख्यस्रोतरूपेण कार्यं करोति। कृषकाः पारम्परिकपद्धतीनां आधुनिककृषि-तन्त्राणां च उपयोगेन गोधूमः, तण्डुलः, मक्का, द्विदलफलानि इत्यादीनि विविधाः सस्यानि संवर्धयन्ति। पशु-कृषिः अपि स्थानीय-अर्थव्यवस्थायां योगदानं करोति, बहवः परिवाराः अतिरिक्त-आयार्थं पशून् कुक्कुटपालनं च कुर्वन्ति। ग्रामस्य समीपस्थनगराणां सामीप्येन विपणिनां प्रवेशः सुलभः भवति, येन कृषकाः स्वोत्पादानां विक्रयणं प्रभावीरूपेण कर्तुं शक्नुवन्ति।

लिद्रा-प्रदेशस्य इतिहासः कृषिक्षेत्रे गभीरतया निहितः अस्ति, येन अस्य प्रदेशस्य दीर्घकालीन-कृषि-परम्पराः प्रतिबिम्बिताः सन्ति। कृषि-समुदायरूपेण स्थापितः लिद्रा-प्रदेशः विविधसस्यानां पोषणार्थं उर्वरभूमेः कारणात् समृद्धः अभवत्। शताब्दशः यावत् अयं ग्रामः विविधसंस्कृतिभिः, समीपस्थैः प्रदेशैः सह संवादैः च प्रभावितः अभवत्, येन तस्य रीतिरिवाजाः उत्सवाः च समृद्धाः अभवन्। ब्रिटिश्-औपनिवेशिकयुगे, अनेकेषां ग्रामाणां इव, लिद्रा-नगरे अपि भूस्वामित्वस्य कृषि-पद्धत्योः च परिवर्तनं जातम्, येन स्थानीयजीविकायाः प्रभावः अभवत्। 1947 तमे वर्षे भारतस्य स्वातन्त्र्यानन्तरं, आधुनिककृषि-तन्त्राणि प्रवर्तितानि, येन कृषि-परिदृश्यं अधिकं परिवर्तितम्। सम्पूर्णे इतिहासे, लिद्रा-नगरे समुदाय-बोधः प्रबलः अस्ति, परम्पराः, रीतिरिवाजाः च पीढ्या पीढ्या अनुवर्तन्ते, येन तस्य निवासिनां स्थितिस्थापकतायाः अनुकूलनक्षमतायाः च प्रदर्शनं भवति।

18 शताब्द्यां सिख्-साम्राज्यस्य उदयः होशियारपुरस्य इतिहासे महत्त्वपूर्णः कालः आसीत्। अयं ग्रामः सिख्-संस्कृतेः धर्मस्य च केन्द्रम् अभवत्, अस्मिन् क्षेत्रे बहवः गुरुद्वाराणि स्थापितानि। लिद्रा इत्येतत् पारम्परिकपञ्जाबीजीवनस्य समृद्धां सांस्कृतिकपरम्परां प्रतिबिम्बयति। ग्रामः बैसाखी, लोहडी, दीपावली इत्यादयः विविधाः उत्सवाः महता उत्साहेन आचर्यते, येषु लोकसङ्गीतम्, नृत्यं, साम्प्रदायिकभोजनं च भवति। भाङ्गरा, गिद्दा इत्यादीनि पारम्परिकसङ्गीतानि नृत्यरूपाणि च एतेषां उत्सवानां अभिन्नानि सन्ति, येन अस्य प्रदेशस्य कृषि-मूलानि, आनन्दपूर्णः उत्साहः च प्रदर्श्यते। स्थानीय-पाकशैलीषु पारम्परिक-पञ्जाबी-व्यञ्जनानि सन्ति, यत्र गोधूम-आधारित-खाद्यानि, दुग्ध-उत्पादानि, यथा सरसों दा साग्, मक्की दी रोटी च सन्ति। कृषिः दैनन्दिनजीवनस्य केन्द्रबिन्दुः अस्ति, यतः बहवः परिवाराः कृषिकार्ये निमग्नाः सन्ति। एतदतिरिच्य, तन्तुवायः, मृण्मयशिल्पं च इत्यादीनि पारम्परिकानि शिल्पानि समुदायस्य कलात्मककौशलानि प्रकाशयन्ति। पञ्जाबी-भाषा प्राथमिकभाषा अस्ति, या ग्रामस्य सांस्कृतिक-तादात्म्यं इतोऽपि सुदृढं करोति।

लिद्राह्-नगरे पारम्परिकवस्त्राणि पञ्जाब्-देशस्य समृद्धां सांस्कृतिकपरम्परां प्रतिबिम्बयन्ति। पुरुषाः सामान्यतया कुर्ता-पायजामा धरन्ति, प्रायः शिरस्त्राणेन सह, विशेषतः उत्सवेषु विशेषेषु अवसरेषु च। वस्त्राणि प्रायः उज्ज्वलाः वर्णरञ्जितानि च भवन्ति, पञ्जाबी-संस्कृतेः चैतन्यं प्रतिबिम्बयन्ति। स्त्रियः सामान्यतया सल्वार्-कमीज़् इत्येतं धरन्ति, यस्मिन् दीर्घः अंगवस्त्रः, शिथिल-पतकाः च भवन्ति, ये प्रायः जटिल-चित्रशिल्पेन अलङ्कृताः भवन्ति। दीर्घाः स्कार्फ् इत्येतानि दुपट्टाः अपि ध्रियन्ते, येन तेषां वेषभूषायाः सौन्दर्यं वर्धते।

ग्रामः न केवलं बैसाखी इत्यादयः प्रमुखाः उत्सवाः आचर्यते अपितु स्थानीयपरम्पराः अपि आचर्यते यानि तस्य विशिष्टाः सांस्कृतिकप्रथाः प्रतिबिम्बयन्ति। एतदतिरिच्य, लिद्राह् इत्यस्य अस्य प्रदेशस्य महत्त्वपूर्णैः घटनाभिः अथवा व्यक्तिभिः सह ऐतिहासिकसम्बन्धाः भवेयुः, येन तस्य परम्परा समृद्धा भवति। परितः कृषेः भूदृश्ये विविधाः वनस्पतयः, जीवजन्तुः च सन्ति, येन पर्यावरणस्य मूल्यं वर्धते। अन्ते, अनेकेषां ग्रामीणसमुदायेभ्यः सदृशं, लिद्रा-नगरं मौखिकपरम्पराभिः समृद्धम् अस्ति, यत्र तस्य इतिहासं सांस्कृतिकमूल्यानि च समाविशतः लोककथा अपि अन्तर्भवति।      

लिद्रा इत्यस्य एकः अद्वितीयः पक्षः पारम्परिकपञ्जाबी-रीतिरिवाजानां आचरणानां च प्रबलं संरक्षणम् अस्ति, विशेषतः सामुदायिकसभासु उत्सवेषु च। ग्रामः प्रायः स्थानीयकार्यक्रमान् आयोजयति, यानि युगानुयुगेषु आचारान्, लोकसङ्गीतम्, नृत्यरूपान् च प्रकाशयन्ति, ये नगरीयक्षेत्रेषु उत प्रमुखाः न भवेयुः। सांस्कृतिकपरम्परायाः रक्षणार्थं एषा प्रतिबद्धतां, निवासिनां मध्ये समुदायस्य, सम्बद्धतायाः च गहनां भावं पोषयति, येन सामूहिकरूपेण सहभागिताः उत्सवाः च परम्परायाः सजीवचित्राणि निर्मीयन्ते। एतदतिरिच्य, लिद्राह् इत्यत्र विशिष्टाः स्थानीय-आख्यायिकाः वा कथाः वा भवेयुः यानि तस्य इतिहासस्य कृते अद्वितीयाः सन्ति, येन तस्य सांस्कृतिक-परिचयः इतोऽपि समृद्धः भवति।

एकः उल्लेखनीयः लोककथा बाबा नहर् सिङ्घ् इत्यस्य विषये अस्ति, यः एकः पौराणिकः व्यक्तिः चमत्कारिककार्याणि कृतवान् इति मन्यते, प्रायः रक्षणार्थं आशीर्वादार्थं च प्रार्थयति। अन्या कथा ग्रामे एकस्मिन् पवित्रवृक्षे केन्द्रिता अस्ति, यत् आत्मानां समागमनस्थलम् अथवा समृद्धेः प्रतीकम् इति मन्यते। उत्सवेषु गृहप्रवेशस्थानेषु वर्णरञ्जितानां रङ्गोलि-विन्यासानां निर्माणम् इत्यादीनि अनुष्ठानानि अतिथिनां देवतानां च स्वागतम् कुर्वन्ति, यदा तु गिद्दा, भाङ्ग्रा इत्यादीनि पारम्परिकानि नृत्यरूपाणि विवाहस्य, शस्यस्य उत्सवस्य च समये प्रदर्श्यन्ते, यानि आनन्दस्य समुदायस्य च महत्त्वं प्रकटयन्ति। सिख्-विवाहसमारोहे, आनन्द-करज् इत्यस्मिन्, गुरुग्रन्थसाहब् इत्यस्य विशिष्टविधयः, पठनानि च सन्ति, येन आध्यात्मिक-ऐक्यं प्रकाश्यते। एताः कथाः, अभ्यासाः च मिलित्वा लिद्रा-नगरस्य सांस्कृतिक-संरचनां समृद्धं कुर्वन्ति, निवासिनां मध्ये अस्मितायाः सम्बन्धस्य च दृढां भावं वर्धयन्ति।                                                                                            

यद्यपि लिद्राह्-नगरे प्रमुखानि पर्यटनस्थलानि न भवेयुः तथापि स्थानीयसंस्कृतेः अनुभवं प्राप्तुं प्रयतमानानां पर्यटकानां कृते विविधाः रुचि-स्थलानि तत्र उपलभ्यन्ते। प्राकृतिक-कृषि-भूदृश्यानि पारम्परिक-पञ्जाबी-कृषि-प्रथानां विषये अन्तर्दृष्टिं प्रददति, विशेषतः सस्योत्पादन-ऋतुषु जीवन्तानि भवन्ति। बैसाखी, लोहरी इत्यादिषु स्थानीय-उत्सवेषु भागं स्वीकृत्य आगन्तुकाः सङ्गीतेन, नृत्येन, पारम्परिक-पाकशैलीभिः च पूरिताः सजीव-उत्सवेषु भागं ग्रहीतुं शक्नुवन्ति। समीपस्थानि गुरुद्वाराणि महत्त्वपूर्णानि आध्यात्मिकानि सामुदायिकानि च केन्द्राणि सन्ति, ये सिक्ख्-मतस्य वास्तुकलायाः च अवलोकनं कुर्वन्ति। तदतिरिच्य, स्थानीयनिवासिभिः सह संवादः पञ्जाबी-परम्पराणां दैनन्दिनजीवनस्य च गहनज्ञानं प्रददाति। परितः स्थितं ग्राम्यक्षेत्रं प्राकृतिकसौन्दर्यम् अपि अभिमानं करोति, यत् शान्तिं प्राकृतिकदृश्यानि च अन्वेष्टुं आदर्शम् अस्ति, येन लिद्रा प्रामाणिकसांस्कृतिकानुभवाणां कृते अद्वितीयं गम्यस्थानम् अस्ति।

निष्कर्षरूपेण, लिद्रा इति सांस्कृतिकपरम्परया कृषिप्रथया च समृद्धः सजीवः ग्रामः अस्ति। तस्य मौखिकपरम्पराः, लोककथाः, सामुदायिकविधयः च, तस्य अद्वितीयं व्यक्तित्वं संरक्षयितुं साहाय्यं कुर्वन्ति। यथा यथा ग्रामस्य विकासः भवति तथा तस्य समुदायस्य दृढः बोधः, शिक्षायाः प्रति प्रतिबद्धतां च, तस्य सांस्कृतिकः सारः भावी-पीढिं यावत् अनुवर्तते इति सुनिश्चितं करोति।