BharathRao197

नृत्यग्रामः: नृत्यकला-ग्रामस्य दर्शनम्

बङ्गलूरु नगरस्य समीपे रमणीये स्थले अवस्थितं नृत्यग्रामः भारतस्य सांस्कृतिक परम्परायाः सम्पदः अस्ति। प्रसिद्धा ओडिसी नर्तकी प्रोतिमा गौरी बेदी महाभागया 1990 तमे वर्षे अस्य प्रतिष्ठानं कृतम्। अयं केवलं नृत्यशाला न अस्ति, अपितु नर्तकानां जीवनस्य एकस्य अद्वितीयं ग्रामं अस्ति, यत्र कलाया अभ्यासः सांस्कृतिकानां मूल्येण सह मिलितं अस्ति। नृत्यस्य सौन्दर्यं, साधना, तथा समर्पणं अत्र प्रमुखं भवति। एषः ग्रामः न केवलं नृत्यस्य मण्डपः अस्ति, अपि तु सांस्कृतिक-आध्यात्मिक-परम्परायाः संगमः अपि अस्ति।

नृत्यग्रामस्य ध्येयम् प्रोतिमा बेदी महाभागया अस्य नृत्यग्रामस्य प्रतिष्ठा ओडिसी नृत्यस्य संरक्षणाय आसीत्। तस्याः ध्येयम् न केवलं नृत्यकौशलस्य शिक्षणं, अपितु जीवनस्य एकस्मिन सम्पूर्णरूपेण नृत्यस्य प्रतीत्याः परिपाकः आसीत्। प्राचीनगुरुकुलस्य परम्परायाः अनुसरणं यत्र छात्राः आचार्यैः सह नृत्याय सम्पूर्णसमर्पणं कुर्वन्ति, तस्याः अभिलाषः आसीत्। नृत्यग्रामे न केवलं नृत्यस्य कला शिक्ष्यते, अपि तु जीवनस्य ध्येयः अपि नृत्ये स्थितः भवति।

ग्रामः आत्मनिर्भरः समुदायः रूपेण निर्मितः अस्ति, यत्र नर्तकाः सम्पूर्णं कालं नृत्याय समर्पिताः जीवनं कुर्वन्ति। एषा साधकाणां तादात्म्ययुक्तं वातावरणं अद्वितीयं अस्ति, यत्र नर्तकाः कालस्य बन्धनेन विना, नृत्यस्य साधनाय सम्पूर्णरूपेण मनः स्थापयन्ति। तत्र भोजनं, शयनं, तथा अन्यः दिनचर्या अपि नृत्यस्य अनुकूलं तथा स्वस्थाय निर्मितम् अस्ति।

अद्वितीयं नृत्यग्रामः बङ्गलूरु नगरतः 35 किलोमीटरदूरस्थः अयं ग्रामः प्रवीणेन वास्तुशिल्पिना जेरार्ड दा कुन्हा महाभागेन निर्मितः अस्ति। ग्रामे प्राचीनभारतीयवास्तुशिल्पस्य रूपमस्ति, अपि च पर्यावरणसहयोगयुक्तं सौंदर्यं अपि दर्शयति। ग्रामे मृत्तिकाशिलायाः उपयोगः कृतः अस्ति, तथा सः प्राकृतिकसंगतिः सह समर्पितः अस्ति। यत्र यत्र नृत्याभ्यासः वा नाट्यप्रदर्शनं क्रियते, तत्र तत्र प्रांगणे पवित्रमण्डपाः निर्मिताः सन्ति। नृत्यग्रामस्य सौन्दर्यं, तस्य निस्तब्धता, तथा निसर्गेण सह एकत्वं नर्तकानां साधनाय प्रेरणां ददाति।

नृत्यग्रामस्य विशिष्टता अस्ति यत् तत्र नर्तकानां जीवनं साधारणं, परन्तु नृत्याय समर्पितं भवति। तेषां जीवनस्य प्रत्येकमपि अंशः नृत्ये स्थितः अस्ति। एषा शैली न केवलं नर्तकानां शारीरिककौशलं, अपितु तेषां सांस्कृतिक-तत्त्वज्ञानं अपि स्थिरीकृतवति। एतद्भावनायाः आधारेण तत्र योगस्य तथा ध्यानस्य अभ्यासः अपि समाहितः अस्ति, यतः नृत्यस्य साधने एव मनसः स्थिरता तथा शारीरिक-सामर्थ्यम् आवश्यकं भवति। नृत्यग्रामे प्रत्यकं नर्तकः योगाभ्यासेन तस्य आत्मशक्ति-संवर्धनं तथा मनसः एकाग्रतां विकसयति।

नृत्य-परम्पराः नृत्यग्रामे ओडिसी नृत्यस्य संरक्षणं नृत्यग्रामस्य मुख्यः उद्देश्यः आसीत्। ओडिसी प्राचीनभारतीयनृत्येषु प्रमुखः अस्ति, यः ओडिशा प्रदेशे प्राचीनमन्दिरपरम्परायाम् उत्पन्नः अस्ति। नृत्यग्रामे नर्तकाः अनेके वर्षाणां कठोराभ्यासेन निपुणतां प्राप्नुवन्ति, यत् विश्वे प्रसिद्धाः अपि अभवन्। अन्याः शास्त्रीय-नृत्यकलाः अपि तत्र शिक्ष्यन्ते, यथा भरतनाट्यम्, कथक, तथा कुचिपुडि इत्यादयः, परन्तु ओडिसी प्रमुखं नृत्यरूपं अस्ति।

ओडिसी नृत्यः सौम्यः ललितः च अस्ति, यत्र हस्तकौशलं पदन्यासः च अन्वितं भवति। तस्य मूर्तिप्रायाः स्थितयः प्राचीनमन्दिरेषु मूर्तिषु दृश्यमानाः भवन्ति। नृत्यग्रामस्य नर्तकाः न केवलं तेषां शारीरिककौशलं, अपितु संगीतज्ञानं अपि अध्ययनं कुर्वन्ति। एषः सम्पूर्णशिक्षण-प्रणाली नर्तकानां केवलं प्रस्तोता न भवति, अपितु कलासंपन्नाः कलाकाराः अपि करोतिः। तेषां अभ्यासक्रमे शास्त्रीयसंगीतस्य तथा नाट्यकाव्यस्य अपि अध्ययनं समाहितं अस्ति।

प्रोतिमा बेदी महाभागायाः धरोहरः प्रोतिमा बेदी महाभागायाः प्रभावः नृत्यग्रामे तथा भारतीयनृत्यकलेषु अत्यधिकः अस्ति। सा ओडिसी नृत्यस्य आधुनिकीकरणं कुर्वती नूतनरूपेण तं लोकसामान्ये परिचितवती। सा न केवलं नर्तकी आसीत्, अपितु कलायाः दृष्टिः अपि आसीत्, यया नृत्यग्रामः एकं नूतनमूर्तिं प्राप्तवती। एषा धरोहरः अद्य अपि नृत्यग्रामे तिष्ठति, यत्र तस्याः स्मृतिः सर्वत्र व्याप्या अस्ति।

दुःखेन प्रोतिमा बेदी महाभागा 1998 तमे वर्षे दिवंगता अभवत्, परन्तु तस्या धरोहरः नृत्यग्रामे स्थिरं तिष्ठति। तस्या दिवंगतानन्तरं सुरूपा सेन महाभागा नृत्यग्रामस्य नृत्यनिदेशकः अभवत्। तस्याः नेतृत्वे नृत्यग्रामस्य उत्कर्षः अपरिमितः अभवत्। नृत्यग्रामे प्रतिवर्षं अनेके नर्तकाः आगच्छन्ति, तथा तत्र नृत्यस्य विविधत्वं दर्शयन्ति।

आन्तरराष्ट्रीय-स्तरे सम्मानः नृत्यग्रामस्य नृत्यसमूहः आन्तरराष्ट्रीय-मञ्चेषु प्रख्यातः अस्ति। अमेरिका, यूरोपे च नृत्यग्रामस्य नर्तकाः नृत्यप्रदर्शनं कृतवन्तः। तेषां प्रस्तुतीषु पारम्परिक-नवोन्मेषः च दर्शनीयः अस्ति। नृत्यग्रामस्य नर्तकाः न केवलं प्राचीननृत्ये निपुणाः, अपितु नूतनतया तं रूपांतरं कुर्वन्ति। एषा संजीविनी-शक्ति नृत्यग्रामस्य विशेषता अस्ति।

एकं प्रसिद्धं सहयोगं नृत्यग्रामस्य चितरसेन-नृत्यसमूहेन सह आसीत्, यत्र ओडिसी तथा कन्द्यन-नृत्ययोः सम्मिलनं कृतम्। एषः परियोजनः आन्तरराष्ट्रीयस्तरे प्रशंसितः अभवत्, यः नृत्यग्रामस्य परम्परायाः नवकल्पनायाः उदाहरणं अस्ति। नूतन-कल्पनायाः योगेन, नृत्यग्रामः केवलं प्राचीनं नृत्यशिक्षणं न, अपितु वैश्विकमञ्चे नूतन-नृत्यप्रयोगं च प्रस्तुतं करोति।

उपसंहारः: नृत्यग्रामस्य