Dhanamati Dehuri

रामायणम्-

रामप्राप्तिपूर्वकम् अयनं मार्गः यस्मिन् तत् रामायणम् । अथवा रामस्य चरितान्वितम् अयनं शास्त्रं यस्मिन् तत् रामायणम् । महर्षिवाल्मीकिना रामायणं विरचितम् । वाल्मीकेः पूर्वनाम रत्नाकरः आसीत् । चैत्रपक्षशुक्लनवम्यां तिथौ इक्ष्वाकुवंशे रामस्य जन्म अजायत । रामायणे अनुष्टुप्छन्दः करुणरसः, माधुर्यगुणः, भारतीवृत्तिः, पाञ्चालीरीतिश्च प्रधानभूतः भवति । अस्य रामायणस्य सप्तकाण्डानि सन्ति । यथा-बाल (७७)-अयोध्या (११९)-अरण्य (७५)-किष्किन्दा (६७)-सुन्दर (६८)- युद्ध (१२८)-उत्तरकाण्डानि (१११) इति । तेषु काण्डेषु आदिमं काण्डं बालकाण्डम् अन्तिमकाण्डम् उत्तराकाण्डमिति । रामायणे सर्ववृहत्काण्डः युद्धकाण्डः, सर्वलघुकाण्डः किष्किन्दाकाण्डः इति । अस्मिन् रामायणे ६४५ (५००) सर्गः सन्ति । सम्पूर्णरामायणे गायत्रीच्छन्दसि यावन्ति अक्षराणि सन्ति तावत्सहस्रम् अर्थात् रामायणे २४००० (चतुर्विशतिसाहस्त्रम्) श्लोकाः सन्ति। अतः चतुर्विशतिसाहस्त्री रामायणमिति उच्यते । एवं क्रमेण रामायणे बाल-अयोध्या-अरण्य-किष्किन्दा-सुन्दर-युद्ध- उत्तरकाण्डानि इति । - -

रामायणस्य आदिमः श्लोकः-

सर्ववृडत

तपःस्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्मिदां वरम् ।

(77)

नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम् ।।

युद्धकाणु किकिन्दा कानु

बालकाण्डः (७७ सर्गाः)-अयोध्यावर्णना, ऋष्यश्रृङ्गोपाख्यानम्, विद्याप्रदानम्, ताटकावधः, अहल्याशाममोक्षः, धनुर्भङ्गः, वामनावतारः, कार्तिकयोपाख्यानम्, सगरोपाख्यानम्, गङ्गावतरणम्, सागरमन्थनम् इत्यादयः विषयाः सन्ति ।

अयोध्याकाण्डः (११९सर्गाः) रामस्य राज्याभिषेकः, मन्थरापरिदेवनम्, दशरथविलापः, वनगमनम्, भरतशपथः, राजधर्मोपदेशः, अनसूयया पातिव्रतधर्मस्योपदेशः, भरतानुशासनम्, पादुकाप्रदानम्, दण्डकारण्यप्रवेशः (119)

अरण्यकाण्ड : (७५सर्गाः)-पञ्चवटीगमनम्, शूर्पणखाविरूपणम्, दूषणादिवधः, रावणनिन्दा, मारीचमृगवेशेन रावण आगतः, सीतापरहरणम्, जटायुरावणवपर्णनम्, जटायुवधः, सीतान्वेषणम्, शवरीस्वर्गप्राप्तिः, हेमन्त ऋतुविषये वर्णना, रामस्य विलापः

क्रोधश्च, पम्पादर्शनम् ।

(75). किष्किन्धाकाण्ड : (६७सर्गाः)- पम्पासरोवरे वसन्तऋतोः वर्णनम्, सुग्रीवसमीपगमनम्, सुग्रीवसख्यम्, बालिवधः, ताराविलापः, सुग्रीवस्य अङ्गदस्य च राज्याभिषेकः, संपातिपुरावृत्तकथनम्, सीतान्वेषणार्थं वानराणां गमनम् । (67)

सुन्दरकाण्डः (६८सर्गाः) - सागरलङ्घनम्, लङ्कापुरीप्रवेशः, अशोकवननिचयः, सीतादर्शनम्, राक्षसानां वधः, हनुमतः वन्दी, अक्षयकुमारबधः, लङ्कादाहः । (68)

युद्धकाण्डः (१२८सर्गाः)-नलद्वारा सेतुबन्धनिर्माणम्, नागपाशबन्धः, कुम्भकर्णवधः, इन्द्रजित्वधः, मायासीतायाः वधं दृष्ट्‌वा रामस्य मूर्छनम्, निकुम्भवधः, मकराक्षवधः, रावणवधः, विभीषणाभिषेकः, भरतसमागमः, श्रीरामपट्टाभिषेकः । (128) उत्तराकाण्डः (१११ सर्गाः)-यमजयः, वरुणजयः, सीतापरित्यागः, लवकुशजन्मवृत्तान्तः ।

(11)

175