हरिश्चन्द्रदुर्गः
हरिश्चन्द्रदुर्गः - ठाणे, पुणे तथा अहमदनगरमण्डलानां सीमायां मालशेजघाटस्य वामभागे स्थितः अजस्रपर्वतः अस्ति । अस्य शिखरम् अहिल्यानगरमण्डलस्य उच्चतमशिखरेषु अन्यतमम् अस्ति ।
स्थानम्
सम्पादयतुस्थानस्य दुर्गस्य वा कतिविधप्रकारेण अध्ययनं कर्तुं कथं शक्यते इति हरिश्चन्द्रदुर्गः उत्तमुदाहरणम् अस्ति । अस्य दुर्गस्य इतिहासः रोचकः अस्ति, भूगोलं च अद्भुतमस्ति । अन्येषां सर्वेषां दुर्गाणामिव एषोपि आदिवासीकोलीमहादेवसमाजस्यैव आसीत् । अस्य दुर्गस्य पृष्ठभूमिः अस्य समुदायस्य इतिहासे अस्ति, परन्तु तथैव तस्य पौराणिकमहत्वमपि अस्ति।
पौराणिकमहत्वम्
सम्पादयतुमुगलाःअथवा मराठाः' इत्येतयोः इतिहासस्यापि पार्श्वभूमिः अस्ति, तथा हरिश्चन्द्रदुर्गस्य पौराणिकपृष्ठभूमिः द्विचतुःसहस्रवर्षपूर्वमस्ति।सार्धत्रिसहस्राधिकवर्षेभ्यः प्राचीनस्सन् रौद्रभीषणगिरीणां नैसर्गिकसंरक्षणं लभ्यमाणोयं दुर्गः।अयं दुर्गः आदिवासीकोलीमहादेवसमुदायात् मुगलैः गृहीतः ततः १७४७-४८ तमे वर्षे मराठाजनाः मुगलेभ्यः दुर्गं गृहीत्वा कृष्णाजीशिन्दे दुर्गसेनापतित्वेन नियुक्तवन्तः।दुर्गस्य अन्तिमः रक्षकः रामजी भाङ्गरे (प्रारम्भिक क्रान्तिकारी राघोजी भङ्गरे इत्यस्य पिता) आसीत् । आङ्ग्लाः १८१८ तमे वर्षे एतत् दुर्गं जितवन्तः ।
'
दुर्गवर्णनम्
सम्पादयतुदुर्गे चायं भोजनं च प्राप्यते । अस्य दुर्गस्य सौन्दर्यं वर्षाकाले भिन्नं भवति । इमं दुर्गमिव अन्यत्र वनस्पतिविविधता न दृश्यते । अत्र करवन्दः, कर्विजलिः, धैतिः, उक्षी, मद्वेलः, कुडा, पाङ्गली, हेकलः, इत्यादयः वनस्पतयः अत्र दृश्यन्ते । परन्तु अस्मिन् क्षेत्रे वन्यजीवानां सङ्ख्या मृगया कारणात् महती न्यूना अभवत् । शृगालः, मृगः, वन्यवराहः, तेन्दवः, शशाः, मेषाः, वन्यबिडालाः इत्यादयः पशवः दृश्यन्ते । तारामतीदुर्गस्य उच्चतमशिखरात् नानेघाट-जीवधान-रत्नदुर्ग-कात्राबाईपर्वतमध्यभाग-पितामहगिरी- कलसुबाई-अलङ्ग-मदन-कुलङ्ग-भैरवदुर्ग-हडसर-चावण्डादि परिसराः दृश्यन्ते । एतादृशेन अद्भुतेन प्राकृतिकसौन्दर्येणावृत्तः हरिश्चन्द्रदुर्गः 'गिर्यारोहकाणां स्वर्गः' इत्युच्यते । हरिश्चन्द्रदुर्गः समुद्रतलात् १४२४ मीटर् ऊर्ध्वः अस्ति ।
दुर्गगमनमार्गाः
सम्पादयतुसम्प्रति दुर्गं प्राप्तुं त्रयः चत्वारः वा मार्गाः सन्ति । दुर्गस्य अतिविशालत्वात् दुर्गगमनस्यानेकाः मार्गाः सन्ति ।
खिरेश्वरतः मार्गः
सम्पादयतुजुन्नर तालुका/पुणेमण्डलात् खिरेश्वरपर्यन्तं मार्गः सुलभः अस्ति, अतः जनाः सामान्यतया हरिशचन्द्रगद्-नगरं प्राप्तुं एतत् मार्गं गृह्णन्ति । मुम्बई-जुन्नर-राजमार्गः मालशेजघाट्-नगरात् गच्छति । अस्य घाटस्य उपरि खुबीफलकम् अस्ति । पुणेतः अलेफाटामार्गेण अथवा कल्याणतः मुरबाड-मालशेजघाटमार्गेण खुबीफाटां प्रति अवतरितुं शक्यते । खुबी फाटातः जलबन्धस्य उपरि गत्वा ५ कि.मी. दूरे खिरेश्वरग्रामः अस्ति। अपि च पुणेतः खिरेश्वरपर्यन्तं बसयानानि अपि उपलभ्यन्ते । खुबीफाटातः खिरेश्वरं प्रति मार्गे आश्रमाः अस्ति । अत्र कष्टसमये अनुरोधेन निवासस्य व्यवस्था भवितुमर्हति। हरिश्चन्द्रदुर्गं प्रति गमनमार्गे अदमासे खीरेश्वरग्रामात् एक कि.मी. दूरे खीरेश्वरस्य प्राचीनं शिवमन्दिरम् अस्ति । ११ शताब्द्याः यादवमन्दिरम् अस्ति । मन्दिरस्य बहिः सभागारस्य छत्रे शिल्पपट्टिका स्थापितं भवति । अन्तः गर्भगृहद्वारस्पयोपरि शेषशायी तथा तस्य परिवारस्य च अद्भुतं शिल्पं वर्तते । मुषकवाहनमकर-रति इत्येनकानि एतादृशानि उत्कीर्णाः प्रतिमाः अत्र शिलासु दृश्यन्ते। एतत् मन्दिरं 'नागेश्वरस्य मन्दिरम्' इत्यपि प्रसिद्धम् अस्ति । अस्मात् ग्रामात् दुर्गं प्रति मार्गद्वयं गच्छति -
१) एकेन मार्गेण तोलारमार्गेण दुर्गस्य मन्दिरपर्यन्तं प्रायः ३ घण्टाः भवन्ति ।
२) अन्यः मार्गः दुर्गस्योपरि जुन्नरद्वारं प्रति गच्छति । एषः मार्गः पूर्वं लोकप्रियः आसीत् । परन्तु अधुना मार्गदर्शकेण विना अनेन मार्गेण दुर्गं न गन्तव्यम् । एवं गच्छन् ग्रामकूपात् जलं ग्रहीतव्यं यतः मार्गे कुत्रापि जलं नास्ति ।
नलिका मार्गः
सम्पादयतुनलिकामार्गः बेलपाडातः (मुरबादतालुका, ठाणेमण्डल) हरिश्चन्द्रदुर्गपर्यन्तं गच्छति । अस्मिन् मार्गे गच्छन् शिलारोहणसहितं दशतः द्वादशघण्टापर्यन्तं कठिनं गिर्यारोहणं कर्तव्यं भवति तथा च मार्गे बृहत्शिलाः सन्ति ।नलिकामार्गः अतीव कठिनतमः अस्ति अतः गिर्यारोहणसमये समीपे रज्जुः भवेदेव। चतुः कि.मी., 40 डिग्री कोणे 1000 पादम् ऊर्ध्वं गिर्यारोहणं कर्तव्यम्।
दुर्गं प्राप्तुं सावर्णे-बेलपाडा-सायले घाटमार्गः अस्ति । परन्तु अयं मार्गः अतीव कठिनः इति कारणतः ये शिलारोहणस्य युक्तिं जानन्ति ते एव एतत् मार्गं अनुसरणं कुर्वन्तु । एतेन मार्गेण आगन्तुं कल्याण-मुरबाद-मार्गेण मालशेजघाट्-प्रारम्भात् पूर्वं सवर्णे ग्रामे अवतरन्तु । इतः भवन्तः कोङ्कणकडस्य पादे ``बेलपादा'' इति ग्रामम् आगच्छेयुः । इतः प्रस्तरात् उत्कीर्णस्य सदलेघाटस्य साहाय्येन कोङ्काद्यपठारं गन्तुं शक्यते । अनेन मार्गेण मन्दिरं प्राप्तुं प्रायः सार्धदिनं यावत् समयः भवति । अयं मार्गः ``नलीमार्गः'' इति अपि कथ्यते । दक्षिणतः|लघुचित्रम्| वीथिकायां व्याघ्रशिल्पम्
पचनैतः पथः
सम्पादयतुअहमदनगरमण्डलात् पचनाईमार्गेण हरिशचन्द्रगाडं प्रति गन्तुं मार्गः अपि अस्ति | एतदर्थं मुम्बई-नाशिक् हमराराजमार्गे स्थिते घोटीग्रामे अवतरन्तु . ततः सङ्गमनेरमार्गेण राजूरग्रामं गच्छन्तु । राजूरतः दुर्गस्य आरोहणस्य द्वौ मार्गौ स्तः ।
- राजुर-पाचनई अशी बससेवा उपलब्ध आहे. हे अंतर सुमारे २९ कि.मी. भरते. पाचनई हे गडाच्या पायथ्याचे गाव असून येथून गड गाठण्यास सुमारे १.५ - २ तास लागतात. वाट फारच सोपी आहे. पाचनई गाव उंचावर असल्याने येथून गड गाठायला जास्त कष्ट पडत नाहीत. पाचनई ते हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर हे अंतर सुमारे 4 कि.मी. आहे.
- हल्लीच राजूर ते तोलार खिंड अशी खाजगी वाहनसेवा उपलब्ध झाली आहे. ही वाट राजूर, अंबीत, पाचनई, मुळा नदीचे खोरे, घनचक्कर या बाळेश्वर रांगेतील टेकडीस वळसा घालून सरळ एक तासात तोलारखिंडीत पोहचते. येथून वर जाणारा रस्ता हा दमछाक करणारा आहे. येथून २ तासात गडावरील मंदिरात पोहचता येते. पायथ्यापासून तोलार खिंडीत पोहोचेपर्यंत तास दीडतास लागतो. वाटेत कोठेही पाणी नाही. त्यामुळे येतानाच पाण्याच्या बाटल्या सोबत बाळगाव्या लागतात. हा सर्व परिसर जंगलाचा आहे. या भागात वाघाचा वावरही असतो असे सुचविणारे एक वाघाचे शिल्प असलेला दगड तोलार खिंडीत उभा केलेला आहे. खिंडीतून पुढे वाट कोथळ्याकडे जाते. खिंडीच्या पश्चिमेकडे कड्यावर चढणारी वाट आपल्याला हरिश्चंद्रच्या माथ्यावर घेऊन जाते. खिंडीतून चढणाऱ्या वाटेवर खडकात पायठण्या खोदलेल्या आहेत. येथून अर्ध्या तासातच आपण तटबंदीच्या आत पोहोचतो.
सवर्णे-बेलपाडा-साले घाट मार्ग
सम्पादयतुहरिशचन्द्रगडस्य शिखरं बहु विस्तृतं इति कारणतः अधः अतीव भव्यं दृश्यते । अस्य पूर्वदिशि आङ्ग्लभाषायाः 'U' आकारस्य पासः अस्ति । अयं दर्राः प्रसिद्धः तोलार् - दर्रा अस्ति . अयं दर्रा पुणे - अहमदनगर- मण्डलयोः मध्ये एकः कडिः अस्ति । आदिवासी क्रान्तिकारी राघोजी भङ्गरे इत्यस्य इतिहासः अद्यापि अत्र गौरवपूर्णः अस्ति ।
दुर्गस्य पश्चिमदिशि स्थितं कोङ्कणकडा अस्य दुर्गस्य बृहत्तमं आकर्षणं वर्तते । अस्य लीजस्य त्रिसहस्रपादं अधः कोङ्कणं पतति, तस्य मध्ये प्रायः ७५ पादपर्यन्तं अन्तः वक्रं भवति । तस्य विशालं रूपं केवलं प्रस्तरस्य उपरि शयनेन (सावधानतया च) द्रष्टव्यम् । यदि वायुः स्वच्छः अस्ति तर्हि कल्याणपर्यन्तं प्रदेशः इतः द्रष्टुं शक्यते । एषा कूलः महाराष्ट्रस्य सर्वोच्चः कूलः अस्ति । अस्य धारस्य आकारः रोमनलिप्यां 'उ' अक्षरस्य इव भवति । अन्येषां कूर्चानां इव ९० अंशः न भवति अपितु अवतलः आकारः अस्ति । अग्रतः सर्पपुच्छमिव दृश्यते ।
द्रष्टव्यस्थानानि
सम्पादयतुहरिश्चन्द्रेश्वरस्य मन्दिरम्
सम्पादयतुअत्र हरिश्चन्द्रेश्वरस्य मन्दिरम् अस्ति । तारमतीशिखरस्य उत्तराधारे गुहा उत्कीर्णा अस्ति चतुःस्तम्भाः - चतुर्युगस्य प्रतीकाः।हरिशचन्द्रेश्वरमन्दिरस्य द्वारे पुष्करिणी अस्ति। पूर्वम् आलम्बनेषु मूर्तयः आसन् । मन्दिरस्य पुरतः नन्दी अस्ति । १० तः ११ शताब्द्याः समीपे झाञ्जराज्ञा निर्मितानाम् १२ मन्दिराणां मध्ये एतत् मन्दिरम् अन्यतमम् अस्ति । मन्दिरस्य उपरि उत्कीर्णा गुहा अस्ति ।
मन्दिरस्य उत्तरदिशि जलप्रवाहेन निर्मितः जलबन्धः अस्ति । अस्मिन् धालि गुहा [केदारेश्वरस्य] अस्ति । अस्य विशालः द्रव्यमानः अस्ति । पिण्डीपार्श्वं जलेन पूरितम् अस्ति। वृत्तं कर्तुं शक्यते।
कोङ्कणकदा
सम्पादयतुअस्य प्रसिद्धस्य कोङ्कणकाडस्य हरिशचन्द्रगडस्य उपरि महती दरारः अस्ति, येन एतत् कदं भयङ्करं जातम्। यदि एतत् दरारं तत्क्षणं न मरम्मतं भवति तर्हि आगामिषु दिनेषु प्रस्तरस्य उपरिभागस्य पतनस्य सम्भावना वर्तते । पर्यटकानाम् अयं विचारः नास्ति यत् प्रस्तरस्य धारस्य अयं भागः उपरि लम्बितः अस्ति । यदि एषः भागः पतति तर्हि कोङ्कणकादस्य सौन्दर्यं नश्यति।
शिवनेरी, हडसर, चवन्द, निमगिरी, सिन्डोला, जीवनधन, गोरखगड, मच्छिन्द्र, सिद्धगड, माहुली, कलाद्गड, भैरवागद्, (मोरोशी), तथा च भैरवागद् (शिरपुञ्ज), कुञ्जरगड हरिशचन्द्रगाडतः द्रष्टुं शक्यते ।
यद्यपि दुर्गस्य लेशाः अन्तर्धानं भवन्ति तथापि हरिशचन्द्रस्य भ्रमणेषु प्रकृतेः मुक्तप्रवाहं, तस्याः वन्यत्वं, प्रकृतेः भिन्नाः आविष्काराः वयं द्रष्टुं शक्नुमः। परन्तु एतत् सर्वं द्रष्टुं अनुभवितुं च न्यूनातिन्यूनं द्वौ दिवसौ समयं उपलब्धं स्थापयितुं आवश्यकम्। इन्द्रवज्रः १८३५ तमे वर्षे कोङ्काडी-नगरे कर्णेल-साइकेस्-इत्यनेन दृष्टः ।
कोङ्काण्डे एकः खतरनाकः दरारः
सम्पादयतुमहाराष्ट्रदेशस्य अन्येभ्यः पारम्परिकदुर्गेभ्यः अयं दुर्गः भिन्नः अस्ति | अन्येषु दुर्गेषु प्राप्ताः दुर्गाः अत्र न दृश्यन्ते ।
प्रस्तरस्य धारात् प्रायः पञ्चदशपादपर्यन्तं विदारणं भवति, अत्र शिलायाः भागः अन्तः क्षीणः अस्ति कोङ्कणकडे समासे पञ्चसहस्रमिलिमीटर् वर्षा भवति । द्रोणिकायां वातस्य वेगः अपि अतीव उच्चः भवति । सूर्यः, वायुः, वर्षा च एतेषां दरारानाम् विस्तारं कर्तुं शक्नुवन्ति ।
तारमती शिखर
सम्पादयतुतारमतीशिखरं दुर्गे पुणेमण्डले च सर्वोच्चशिखरम् अस्ति । अस्य ऊर्ध्वता प्रायः ४८५० पादपरिमितम् अस्ति । शिखरस्य उदरे सप्त गुहाः सन्ति कुलम् । एकस्मिन् गुहायां सार्धाष्टपादपरिमितं भव्यं सुन्दरं च गणेशस्य मूर्तिः अस्ति । अस्याः गणेशगुहायाः परितः बहवः गुहाः सन्ति । अत्र निवासस्थानम् अपि अस्ति । गुहाया: पुरतः स्थित्वा वाम-अग्रे च ऊर्ध्वमार्गेण अर्धघण्टायाः आरोहणानन्तरं तारामती-शिखरं प्रति नयति । अस्मात् शिखरात् अग्रे वनं, घाटं, कोङ्कणप्रदेशं च द्रष्टुं शक्यते । शिखरस्य मार्गे बहवः गोमुखाः सन्ति । शिवलिंगौ द्वौ वा त्रीणि वा शिरसि।
ऐतिहासिक महत्त्व
सम्पादयतुअस्मिन् दुर्गे प्राचीनगुहाः सन्ति । अपि च प्रायः १२ शताब्द्याः शिवमन्दिरम् अस्ति । सह्याद्री मध्ये दुर्गमः दुर्गः इति प्रसिद्धः अस्ति | अत्रत्यं मन्दिरं कोलीमहादेवजनजातेः अस्ति,अतः एषा जनजातिः महादेवनाम्ना प्रसिद्धा अस्ति । सम्पूर्णे सह्याद्रीमेखलायां स्थिताः सर्वाणि महादेवमन्दिराणि अस्याः जनजातेः प्रतीकाणि सन्ति । अपि च, एतत् महादेवकोलीसमुदायः आङ्ग्लानां, साहूकारानाम्, भूमिस्वामीनां विरुद्धं संघर्षस्य प्रतीकः अस्ति।
१७४७-४८ तमे वर्षे मराठाजनाः मुगलेभ्यः दुर्गं गृहीत्वा महादेवकोलीसमुदायस्य कृष्णाजीशिन्दे इत्यस्य दुर्गप्रमुखत्वेन नियुक्तवन्तः ।
मन्दिरस्य प्राङ्गणे प्राकारभित्तिः अस्ति । अस्याः भित्तेः पुरतः एव शिलासेतुः अस्ति । अस्य सेतोः अधः तारमतीशिखरात् एकः धारा प्रवहति, या 'गङ्गायाः स्रोतः' इत्यपि ज्ञायते । ततः परम् एषा नदी दुर्गस्य अधोभागात् 'पाचनई' ग्रामाद् प्रवहति । अपि च दुर्गस्य दक्षिणतः पुष्पवती, कालु च नद्यौ उद्भवन्ति । मन्दिरपरिसरस्य अनेकाः गुहाः सन्ति । केचन गुहाः निवासयोग्याः सन्ति, केषुचित् जलं भवति । एतासु गुहासु जलं शीतलम् अमृतसदृशम् भवति। मन्दिरस्य पृष्ठतः गुहायां प्रस्थरः अस्ति । अस्मिन् भूमेः अधः कक्षम् अस्ति । तस्मिन् विशालाशिला स्थापिता अस्ति । स्थानीयग्रामिणः वदन्ति यत् ' चांगदेवऋषिः' अस्मिन् कक्षे चतुर्दशशतवर्षपर्यन्तं तपस्यां कृतवान् ।
- शके चौतिसे बारा । परिधावी संवत्सरा ।
- मार्गशिर तीज (तेरज) रविवार । नाम संख्य ॥
- हरिश्चंद्रनाम पर्वतु । तेथ महादेव भक्तु ।
- सुरसिद्ध गणी विरुयातु । सेविजे जो ॥ हरिश्चंद्र देवता ॥
- मंगळगंगा सरिता । सर्वतीर्थ पुरविता सप्तस्थान ।
- ब्रम्हस्थळ ब्रम्ह न संडीतु । चंचळ वृक्षु अनंतु । लिंगी जगन्नाथु । महादेओ ॥
- जोतीर्थासि तीर्थ । केदारांसि तुकिनाति । आणि क्षेत्री निर्मातिबंधु हा॥'
- '
चाङ्गदेवस्य विषये शिलालेखाः मन्दिरस्य परिसरेषु, स्तम्भेषु, भित्तिषु च दृश्यन्ते । अत्र तपस्यां कृत्वा श्री चांगदेवः तत्वसारः इति ग्रन्थः लिखितवान् ।
छायाचित्राणि
सम्पादयतु-
दुर्गस्य उपरि एकं मन्दिरम्
-
तारामती शिखरम्
-
मन्दिरस्य पुरतः जलकुण्डः
-
मन्दिरस्योपरि विद्यमान चित्रम्।
इदमपि द्रष्टव्यम्
सम्पादयतु- संगति सह्याद्री's - युवा जिंगारो
- पर्वतयात्रा - आनन्द पलाण्डे
- दुर्गादर्शन - गो। नि. दण्डेकर
- किला - गच्छ । नि. दण्डेकर
- दुर्गभ्रमणगथा - गो। नि. दण्डेकर
- Trek the Sahyadris (अंग्रेजी) - हरीश कपाडिया
- सह्याद्री - स. आगच्छ जोगलेकर
- दुर्गकथा - निनद बेडेकर
- दुर्गवैभव - निनद बेडेकर
- किले इतिहास - निनाद बेडेकर
- महाराष्ट्र में दुर्ग - निनाद बेडेकर
- भारतस्य दुर्गाः
सन्दर्भः
सम्पादयतुसाचा:जुन्नर तालुकाफलकम्:अकोले तालुकाफलकम्:महाराष्ट्रातील किल्ले (विभागवार)फलकम्:महाराष्ट्रातील किल्लेफलकम्:महाराष्ट्रातील प्राचीन लेणीफलकम्:मराठा साम्राज्य