हास्यचूडामणिः
हास्यचूडामणिप्रहसनम् अङ्कद्वयात्मकं वत्सराजस्य अनुत्तमा कृतिर्भगवदज्जुकीयादनन्तरं प्रशस्तिमर्हति। नीलकण्ठयात्रोत्सवे प्रभातवेलायामस्याभिनयः परमददेवेन कारितः ।
| हास्यचूडामणिः | |
|---|---|
| श्रेणी:पुस्तकानि यस्य मुखपृष्ठं नास्ति | |
| लेखकः | वत्सराजः |
| देशः | भारतम् |
| भाषा | संस्कृतम् |
| प्रकारः | रङ्गमञ्चीयाभिनवशैली |
कथावस्तु
सम्पादयतुकपटकेलिर्नाम वाराङ्गनामाता प्रातरुत्थिता चेट्या तद्रात्रौ चिरसञ्चितमाभरणराशिं चोरैरपहृतमूचे । न द्वारमनावृतकपाटं न च भित्तौ सन्धिः कथं केन चोरितमिति चिन्तयमाना सा कल्पयति - दुहितुरनुरागभाजनेन कालकरण्डेन नाम द्यूतकरेणेदं चौर्यं कृतं भवेदिति। ततो जीर्णोद्यानमठमधिवसन्तं ज्ञानराशिं स्तेय-रहस्य-ज्ञानायानुचरेण मुद्गरकेण सार्धं गता। मुद्गरकश्च तद् वृत्तमाकण्यवदत् -
जाणंताण समक्खं णाअरलोआण मुसदि सव्वस्सं।
हेलाए अम्ह अम्बे कधेहि चोरो अंबए सरिसो॥
इति तौ मठमधिगतौ। मठान्तरे ज्ञानराशिं पुरुषद्वयेन विवदमानं दृष्ट्वा मुद्गरकस्तमध्यापयन्तं प्राजानात् । प्रतीक्षमाणौ तौ श्रुतवन्तौ
ज्ञानराशिः – श्लोकद्वयं कण्ठगत कृतं कच्चित् ?
शिष्यः - ज्ञानराशे, न कण्ठगतमेवापितुं तदुदरमधितिष्ठतीदानीम्।
ज्ञानराशिः – कि मां नामग्राहं ब्रवीषि?
शिष्यः - किं भवतो नामग्रहणमपि पातकम ?
ज्ञानराशिः – रे रे मूर्ख, गुरोर्नाम न गृह्यते।
शिष्यः - तत् किमिति पर्वतानां नाम गृह्यते? ते तु गुरुतमाः।
अथ शिष्यः श्लोकं पठति स्म -
आलोक्य सर्वगात्राणि विचार्य च पुनः पुनः।
इदमेकं तु निष्पन्नं ध्येयो नारीजनः सदा।।
नमस्ते पाण्डुरैकाक्ष नमस्ते विश्वतापन।
नमस्तेऽस्तु मृषाकोश महागुरुषकूर्चक।।[१]
पाण्डुराक्ष इति स्वस्यैव परिहासं मत्वा गुरुः शिष्यं ताडयितुमुद्यतः । दुर्भाग्योपहता अध्यापकाः स्वतो मेधीयांसं शिष्यं न सहन्त इत्युक्त्वा ततोऽपसरन् शिष्यः कथंकथमपि गुरुणा शमितः श्लोकानां परुषाक्षराणां रटनमुपेक्ष्य केवलं विद्यां दातुं निवेदयामास । अशुभेयं केवली विद्येति कृताभिप्रायो ज्ञानराशिरुवाच -
दिव्ये शुद्धिकृता व्यलोककथनाच्चौरेण तातो हतो
भ्राता मे विननाश कालफणिना दष्टो निधानं खनन्।
युद्धज्ञान-विपर्ययान्नृपतिना हन्तुं समाकांक्षितो
जातोऽहं भगवानिये कुलरिपुर्विद्या हि नः केवली॥[२]
तथापि ते केवल्या रहस्यं वदामि -
किं वाग्भिर्निकषो हि नः फलमिति स्याद् गूढगर्वग्रहः
प्रश्नेष्वाविलमुत्तरं विरचयेन्न व्याहरेन्निर्णयम्।
सिद्धं कार्यमवेक्ष्य निश्चितमिदं पूर्व मयासीदिति
स्फारं स्फारमुदीरयेदुपचरेत् कञ्चिन्मृषासाक्षिणम्॥
इति दिशा प्रवर्तते कथानकं प्रहसनस्य।
समीक्षा
सम्पादयतुहास्यचूडामणि-प्रहसनं परिगणितेषु संस्कृत-प्रहसनेषु चूडामणिं चुम्बन्-नामसार्थक्यं दधाति। शृङ्गाराभासोऽन्तःसलिल इव प्रवाहो न क्वापि हास्यरसमतिशयानो मर्यादामतिक्राम्यति। इदं च रूपकं लोकस्य दुष्टप्रवृत्तिमलानां भाण्डमिव स्फोटयन् कलुषं पुरत एव स्फारयति। क्वचित् क्वचिदेकोंक्तयो मनो हरन्ति यथा मदनसुन्दरी कामावेशवशीकृता वदति -
भुञ्जानाः सहकारकोरकविषं प्राणन्ति पुष्पंधयाः
कण्ठः कोकिलयोषितां नव-कहू-शब्दाग्निना दह्यते।
श्रीखण्डानिल-कालकूट-पवनैर्मूर्छन्ति नैता लता
धिङ् मृत्योरसमर्थतां स्मरशरैर्वद्धापि जीवाम्यहम्।।