लवणम्
(Salt इत्यस्मात् पुनर्निर्दिष्टम्)
एतत् लवणं जगतः सर्वेषु भागेषु उपयुज्यते । एतत् लवणम् आङ्ग्लभाषायां Salt इति उच्यते । आयुर्वेदे तु लवणं नाम सैन्धवं लवणम् एव । इदानीं जगति सर्वत्र उपयुज्यमानं सामुद्रं लवणम् । तन्नाम समुद्रात् प्राप्तं लवणम् । सामुद्रं लवणं केवलम् आहारत्वेन उपयुज्यते । किन्तु सैन्धवं लवणम् आहारत्वेन यथा उपयुज्यते तथैव औषधत्वेन अपि उपयुज्यते । एतत् लवणं सर्वेषाम् आहारपदार्थानां निर्माणे उपयुज्तते । मधुराणां भक्ष्याणां निर्माणे केवलं कदाचित् उपयुज्यते लवणम् ।
आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य लवणस्य स्वभावः
सम्पादयतु
एतत् सैन्धवं लवणं पचनार्थं लघु । एतत् लवणं जीर्णानन्तरं स्वादुविपाकः भवति । एतत् लवणम् अनुष्णशीतवीर्ययुक्तम् । सामुद्रं लवणं पचनार्थं गुरु । एतत् लवणं लवणरसयुक्तम् । एतत् लवणं जीर्णानन्तरं मधुरविपाकः भवति ।
- १. सैन्धवं लवणं त्रिदोषहरम्, अवुदाहि, अग्निदीपकं चापि ।
- २. एतत् लवणम् आहारस्य रुचिं वर्धयति ।
समुद्रात् लवणसङ्ग्रहः - ३. सामुद्रं लवणं कफं पित्तं च वर्धयति ।
- ४. सैन्धवलवणस्य उपयोगम् आयुर्वेदस्य आचार्याः बहुधा विवृतवन्तः सन्ति ।
- ५. एतत् सैन्धवं लवणं जीर्णाङ्गव्यूहं समीकरोति ।
- ६. एतत् सैन्धवं लवणं कोष्ठगतं वायुं निवारयति ।
- ७. एतत् सैन्धवं लवणं श्वासम् (अस्तमा), कासं च शमयति ।
- ८. एतत् सैन्धवं लवणं वातरोगं, मलस्य अवरोधं च निवारयति ।
- ९. एतत् सैन्धवं लवणम् अभ्यङ्गार्थं विभिन्नैः तैलैः सह उपयुज्यते । मलावरोधे सति मूत्रसङ्गे एरण्डतैलेन सह सैन्धवं लवणं योजयित्वा उदरस्य अधोभागे, पृष्ठभागे, कटिप्रदेशे च लेपयित्वा अभ्यङ्गं कुर्वन्ति ।
- १०. एतत् सैन्धवं लवणं श्वासरोगे सति कर्पूरादितैलेन सह अभ्यङ्गार्थम् उपयुज्यते ।
- ११. एतत् सैन्धवं लवणं सर्वेषु अपि आस्थापनबस्तिषु उपयुज्यते ।
- १२. एतत् सैन्धवं लवणं विभिन्नैः कषायैः सह, चूर्णैः सह, घृतैः सह च वमनार्थम् अपि उपयुज्यते ।
- १३. वमनार्थम् एतत् सैन्धवं लवणं २ – ४ ग्रां यावत् केवलम् उपयुज्यते ।
- १४. लवणभास्करचूर्णम् अपि औषधत्वेन उपयुज्यते ।
- १५. एतत् सैन्धवं लवणं पित्तं वर्धयति । तस्मात् कारणात् पित्तप्रकृतियुक्तानां, पित्तजन्यैः रोगैः पीडितानां, पित्तदेशे काले एतत् वर्ज्यम् ।
