एलिनोर् रूजवेल्ट्

एलिनोर् रूजवेल्ट् ( /ˈɛlᵻnɔːr ˈroʊzəvɛlt/) (हिन्दी: एलिनोर् रूजवेल्ट्, आङ्ग्ल: Eleanor Roosevelt) “संयुक्तराज्य अमेरिका”-देशस्य प्रथमा महिला (First Lady) आसीत् । “अन्ना एलिनोर् रूजवेल्ट्” इतीदमस्याः पूर्णं नाम अस्ति ।

एलिनोर् रूजवेल्ट् Eleanor Roosevelt
एलिनोर् रूज्वेल्ट्
In office २० जनवरी १९६१ – ७ नवम्बर १९६२
President	जॉन् एफ्. केनेडी
Succeeded by	एस्थर् पीटरसन्
संयुक्तराष्ट्रमहासभायाः प्रतिनिधिः
In office ३१ दिसम्बर १९४६ – ३१ दिसम्बर् १९५२
President	हेरी एस्. ट्रुमन्
संयुक्तराष्ट्रमानवाधिकारपरिषदः अध्यक्षा
In office १९४६ – १९५१
Succeeded by	चार्ल्स् मलिक्
संयुक्तराष्ट्रमानवाधिकारपरिषदे संयुक्तराज्यामेरिकाप्रतिनिधिः
In office १९४७ – १९५३
Succeeded by	मेरी लॉर्ड्
संयुक्तराष्ट्रस्य प्रथमा महिला
In office ४ मार्च १९३३ – १२ अप्रैल १९४५
President	फ्रैङ्कलिन् डी. रूजवेल्ट्]]
Preceded by	लाउ हेन्री हूवर्
Succeeded by	बॉस् ट्रुमन्
न्यू यॉर्क्-महानगरस्य प्रथमा महिला
In office १ जनवरी १९२९ – ३१ दिसम्बर १९३२
Preceded by	केथेरिन् ए. डन्.
Succeeded by	एडिथ् लुइस् एल्शुल्
व्यैय्यक्तिकसूचना
Born	एलिनोर् रूजवेल्ट् Eleanor Roosevelt (१८८४--११)११, १८८४ न्‍यू यॉर्क्
Died	७, १९६२(१९६२--०७) (आयुः ७८) न्‍यू यॉर्क्, संयुक्तराष्ट्रसङ्घः
Resting place	हायड् पार्क्, न्‍यू यॉर्क्
Political party	प्रजातान्त्रिकी
Spouse(s)	फ्रैङ्कलिन् डी. रूजवेल्ट्
Children	अन्ना रूजवेल्ट् जेम्स् रूजवेल्ट् फ्रैङ्कलिन् रूजवेल्ट् एलियट् रूजवेल्ट् फ्रैङ्कलिन् डी. रूजवेल्ट् (अनुजः) जॉन् रूजवेल्ट्
Parents	एलियट् बी. रूजवेल्ट् अन्ना हॉल् रूजवेल्ट्
Occupation	राजनीतिज्ञा
Signature

सा अमेरिका-देशस्य द्वात्रिंशत्तमस्य राष्ट्रपतेः फ्रैङ्कलिन् रूजवेल्ट् इत्याख्यस्य पत्नी आसीत् । संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य राष्ट्रपतेः पत्नी प्रथमा महिला (First Lady) कथ्यते । सा एका सफला प्रशासिका, सङ्गठनकर्त्री, महत्त्वपूर्णनिर्णायिका च स्त्री आसीत् ।

जन्म, परिवारश्च

ई. स. १८८४ तमस्य वर्षस्य अक्टूबर-मासस्य ११ तमे दिनाङ्के अमेरिकासंयुक्तराज्यस्य न्‍यू यॉर्क्-महानगरे एलिनोर् इत्यास्याः जन्म अभवत्।

तस्याः पिता इलियट् रूजवेल्ट्, माता अन्ना रूजवेल्ट् च आसीत् । तस्याः पित्रा ३० वर्षस्य वयसि एव विश्वस्य भ्रमणं कृतम् आसीत् ।

अमेरिका-देशस्य पञ्चविंशतितमः राष्ट्रपतिः ‘थिओडोर् रूजवेल्ट्’ इत्याख्यः एलिनोर् इत्यस्याः पितृव्यः आसीत् । तस्याः पिता प्रसिद्धः क्रीडालुः आसीत् । माता अपि विश्वस्य प्रसिद्धा अद्वितीया सुन्दरी आसीत् ।

बाल्यकाले तस्याः श्रेष्ठतया पालनं, पोषणं च अभवत् । ई. स. १८९२ तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य १ दिनाङ्के न्‍यू यॉर्क्-महानगरे तस्याः मातुः मृत्युः अभवत् । यदा तस्याः मातुः मृत्युः अभवत्, तदा सा अष्टवर्षीया आसीत ।

तस्याः पिता केनचित् रोगेण ग्रस्तः आसीत् । सः मद्यपानं करोति स्म । अतः मादकद्रव्यैः रोगाः अभवन् । चिकित्सकाः रोगान् ज्ञातुम् असमर्थाः । अन्ते ई. स. १८९४ तमस्य वर्षस्य अगस्त-मासस्य १४ दिनाङ्के तस्याः पितुः मृत्युः अभवत् । तदा सा दशवर्षीया आसीत् । इलियट् इत्याख्यः तदा ३४ वर्षीयः आसीत् । तदनन्तरं तस्याः मातामही तां पालितवती ।

शिक्षणम्

एलिनोर् इत्यस्याः प्रारम्भिकशिक्षणं गृहे एव अभवत् । फेडरिक् रोसर् इत्यनेन ई. स. १८८९ तः १८९० पर्यन्तं एलिनोर् पाठिता । किन्तु एलिनोर् पठने असमर्था आसीत् । अतः तस्याः पितृव्यया सा प्रोत्साहिता ।

शिक्षकस्य एका सहायिका अपि आसीत् । सा अपि पाठयति स्म । सा व्याकरणं, गणितं, काव्यं, आङ्ग्लसाहित्यं च पाठयति स्म । अनन्तरं सा पठितुम् इङ्ग्लैण्ड्-देशं गतवती आसीत् । वर्षत्रयं यावत् सा इङ्ग्लैण्ड्-देशे अधीतवती ।

तस्याः माता, पिता, भ्राता च इटली-देशे निवसन्ति स्म । तस्याः पिता रोगग्रस्तः आसीत् । अतः पितुः रोगस्य उपचारः अपि इटली-देशे अभवत् । इटली-देशस्य कस्मिंश्चित् कॉन्वेन्ट्-विद्यालये ई. स. १८९० तः १८९१ तमवर्षपर्यन्तम् एलिनोर् इत्यस्याः शिक्षणम् अभवत् ।

अनन्तरम् इङ्ग्लैण्ड्-देशस्य लण्डन्-महानगरे “एलेन्स्वुड् गर्ल्स् एकेडमी (Allenswood Girl’s Academy)” इत्यस्यां संस्थायां १८९८ तः १९०२ तमवर्षपर्यन्तं एलिनोर् अधीतवती । तस्यां संस्थायां मेरी सोवेस्टर् (Marie Souvestre) नामिकायाः एका शिक्षिका अपि आसीत् । सा एलिनोर् इत्याख्यां व्यक्तिगतरूपेण पाठयति स्म, निर्दिशति स्म च। तत्र सा फ्रेञ्च्-भाषां, जर्मन्-भाषाम्, इटालियन्-भाषां च अधीतवती । इतः परम् अपि तया आङ्ग्लसाहित्यं, सङ्गीतं, चित्रकला, नृत्यं च अधीतम् ।

विद्यालये इतिहासस्य, भूगोलस्य, दर्शनशास्त्रस्य च न पाठ्यते स्म। तथापि मेरी सोवेस्टर् (Marie Souvestre) तस्याः मार्गदर्शनं करोति स्म । एलेन्स्वुड्-संस्थायां यापितानि वर्षाणि तस्याः जीवनस्य स्मरणीयानि वर्षाणि आसन् । तथापि सा महाविद्यालये पठितुम् इच्छति स्म । किन्तु तस्याः इच्छा पूर्णा न जाता ।

व्यक्तित्वम्

एलिनोर् रूजवेल्ट् इत्याख्यायाः व्यक्तित्वम् आकर्षकम् आसीत् । तस्याः शारीरिकसंरचना अपि विशिष्टा आसीत् । दीर्घशरीरं, सुन्दरता, धाराप्रवाहेण भाषणं च तस्याः व्यक्तित्वस्य परिचयं ददाति स्म । तस्याः शरीरस्य औन्नत्यं ५ फीट्, ११ इन्च् आसीत् । तसयाः अक्षिणी नीलवर्णीये आस्ताम् । तस्याः केशपाशः रासभधूसरवर्णीयः (Brown) आसीत् ।

तस्याः व्यक्तित्वेन जनाः आकृष्टाः भवन्ति स्म । यत्र यत्र सा गच्छति स्म, तत्र जनाः मन्त्रमुग्धाः सन्तः तस्याः विचारान्, भाषणं च शृण्वन्ति । सः “वसुधैव कुटुम्बकम्” इति सिद्धान्तम् अन्वसरत् । तया स्वजीवनस्य प्रतिक्षणं जनसेवायै समर्पितम् ।

ई. स. १९४८ तमे वर्षे “इंस्टीट्यूट् ऑफ् पब्लिक् ओपीनियम्” इत्यनया संस्थया विश्वस्य सर्वाधिकानां लोकप्रियाणां व्यक्तीनां सर्वेक्षणं कृतम् आसीत् । तेषु सर्वप्रथमदशव्यक्तिषु एलिनोर् अपि अन्यतमा आसीत् ।

विवाहः

१९०५ तमस्य वर्षस्य मार्च-मासस्य १७ दिनाङ्के “फ्रैङ्कलिन् रूजवेल्ट्” इत्याख्येन सह तस्याः विवाहः अभवत् । फ्रैङ्कलिन् तस्याः सम्बन्धी आसीत् । विवाहावसरे अमेरिका-देशस्य तत्कालीनः राष्ट्रपतिः थिओडोर् रूजवेल्ट् इत्याख्यः उपस्थितः आसीत् । नूतनदम्पतये आशीर्वचांसि दातुं सः तत्र गतवान् आसीत् ।

विवाहस्य समये ‘फ्रैङ्कलिन्’ कोलम्बिया-विश्वविद्यालये विधिशास्त्रस्य (Law) अध्ययनं कुर्वन् आसीत् । ई. स. १९१३ तमे वर्षे फ्रैङ्कलिन् जलसेनायाः सहायकमन्त्रिपदं प्राप्तवान् । तदा एलिनोर् गौरवम् अन्वभवत् ।

ई. स. १९२० तमे वर्षे फ्रैङ्कलिन् अमेरिका-देशस्य उपराष्ट्रपतिः भवितुं प्रयतितवान् । किन्तु तदा निर्वाचने सः पराजितः जातः । निर्वाचनकाले अपि एलिनोर् विभिन्नराजनैतिकगतिविधिषु कार्यरता आसीत् । निर्वाचनानन्तरं फ्रैङ्कलिन् इत्याख्येन वाक्कीलवृत्तिः आरब्धा ।

ई. स. १९४५ तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य १९ तमे दिनाङ्के फ्रैङ्कलिन् रूजवेल्ट् इत्याख्यस्य मृत्युः अभवत् । तस्मिन् समये तयोः एका पुत्री, पञ्च पुत्राः च आसन् । ‘फ्रैङ्कलिन् रूजवेल्ट्’ ‘जेम्स् रूजवेल्ट्’, ‘फ्रैङ्कलिन् डी रूजवेल्ट्’, ‘इलियट् रूजवेल्ट्’, ‘जॉन् एस्पिन्वॉल् रूजवेल्ट्’ एते पुत्राः आसन् । अन्ना रूजवेल्ट् इयं पुत्री आसीत् ।

पुत्रेषु फ्रैङ्कलीन् इत्याख्यस्य अल्पसमये एव मृत्युः अभवत् । अतः अनन्तरं तृतीयस्य पुत्रस्य अपि नाम फ्रैङ्कलिन् इति कृतम् । केनडा-देशस्य केम्पोबेलो-द्वीपे अपरस्य फ्रैङ्कलिन् इत्याख्यस्य जन्म अभवत् ।

जीवनम्

वृत्तिजीवनम्

इङ्ग्लैण्ड्-देशे अध्ययनं पूर्णं कृत्वा सा पुनः न्यूयॉर्क्-महानगरं प्रापत् । तत्र सा किञ्चित्कालं ‘स्ट्रीट् सेटिलमेण्ट् हाउस्’ इत्यत्र पाठितवती ।

यदा फ्रैङ्कलिन् इत्याख्येन वाक्कीलवृत्तिः आरब्धा, तदा एलिनोर् अपि “लीग् ऑफ् वूमन् वोटर्स्” इत्यत्र वृत्तिं प्राप्तवती आसीत् । तत्र अनेकाभिः संस्थाभिः सह तस्याः सम्पर्कः अभवत् । सङ्घटनकार्येषु तस्याः अभिरुचिः आसीत् ।

तया “वूमन् ट्रेड् यूनियन्”, “स्टेट् डेमोक्रेटिक् पार्टी” इत्येतयोः संस्थयोः चतुर्वर्षाणि यावत् कार्यं कृतम् आसीत् । तदनन्तरं सा एकं विद्यालयं स्थापितवती । तस्मिन् विद्यालये सा प्रधानाचार्या आसीत् । तत्र सा अर्थशास्त्रं, समाजशास्त्रं च पाठयति स्म । अनेन प्रकारेण सा शनैः शनैः समाजसेवायां, राजनीतौ च कार्यं कुर्वती आसीत् ।

ई. स. १९२९ तमे वर्षे फ्रैङ्कलिन् न्यूयॉर्क्-महानगरस्य राज्यपालपदम् अलङ्कृतवान् । तदा एलिनोर् प्रजातान्त्रिकपक्षस्य महिलाप्रकल्पस्य प्रभारिणी अभवत् । तस्मात्कालात् तौ द्वौ पूर्णरूपेण राजनीतिक्षेत्रं प्रविष्टवन्तौ आस्ताम् ।

राजनैतिकजीवनम्

ई. स. १९३३ तमस्य वर्षस्य मार्च-मासस्य ४ दिनाङ्के “फ्रैङ्कलीन् रूजवेल्ट्” अमेरिका-देशस्य द्वात्रिंशत्तमः राष्ट्रपतिः अभवत् । तेन सह एलिनोर् रूजवेल्ट् इत्याख्या अपि “व्हाइट् हाउस् (White House)” इत्यत्र प्रथमा महिला (First Lady) अभवत् ।

ई. स. १९३३ तः ई. स. १९४५ तमस्य अप्रैल-मासस्य १२ दिनाङ्कपर्यन्तं सा संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य प्रथमा महिला आसीत् । तस्याः कार्यकालः द्वादश वर्षाणि, एकः मासः, एकः सप्ताहः च आसीत् ।

राजनैतिकक्षेत्रे प्रवेशे सति तया अन्यानि बहूनि अतिरिक्तानि कार्याणि त्यक्तानि । किन्तु महिलासमाजकल्याणसंस्थाभिः सह तस्याः निरन्तरं सम्पर्कः आसीत् ।

व्हाइट् हाउस इत्यत्र तया प्रथमदिने एव महिलापत्रकाराणां गोष्ठी आयोजिता । तेन कारणेन सर्वे आश्चर्यचकिताः अभवन् ।

एकदा फ्रैङ्कलिन् रुग्णः आसीत् । तदा जनानां सम्पर्काय अपि नगरे भ्रमणं कर्त्तव्यम् आवश्यकम् आसीत् । किन्तु रुग्णे सति सः गन्तुम् असमर्थः आसीत् । तदा एलिनोर् स्वयमेव नगरे भ्रमणार्थं गतवती आसीत् । इयम् इतिहासस्य विशिष्टा घटना आसीत् ।

ई. स. १९४१ वर्षतः एलिनोर् इत्याख्यया विश्वस्य महिलाऽधिकाराणां विषये बहूनि कार्याणि कृतानि आसन् । तस्मिन् वर्षे एव तस्यै “सिविलियन् डिफेन्स्” इत्यस्याः संस्थायाः सहनिर्देशिकायाः पदं प्रदत्तम् आसीत् । किन्तु गच्छता कालेन आलोचनायाः कारणेन तया तत्पदं त्यक्तम् आसीत् ।

तदनन्तरं सा ब्रिटेन्-देशस्य, ऑस्ट्रेलिया-देशस्य, दक्षिणीप्रशान्तमहासागरीयदेशानां च यात्रां कृतवती । तदा तया अन्येषां देशानां पक्षतः अमेरिका-देशाय सहयोगस्य, सद्भावनायाः च वृद्ध्यर्थं महत्प्रयासाः कृताः । तस्मिन् कार्ये सफलता अपि प्राप्ता आसीत् ।

ई. स. १९४५ तमे वर्षे (१९ अप्रैल १९४५) पत्युः मृत्युः अभवत् । पत्युः मृत्योः अनन्तरं तया स्वतन्त्रतापूर्वकं कार्यं कर्तुम् अवसरः प्राप्तः । ई. स. १९४६ तमे वर्षे संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य मानवाधिकारायोगस्य अधिकारिभिः अध्यक्षत्वेन सा वृता ।

सा विश्वस्य प्रथमा महिला आसीत्, या अमेरिका-देशस्य तत्कालीनेन राष्ट्रपतिना ट्रूमैन् इत्याख्येन संयुक्तराष्ट्रसङ्घे अमेरिका-देशस्य प्रतिनिधित्वेन प्रेषिता । १९४६ तमे वर्षे लण्डन्-महानगरे संयुक्तराष्ट्राणां प्रथमं सम्मेलनं आयोजितम् आसीत् । तस्मिन् सम्मेलने अपि एलिनोर् भागमगृह्णात् ।

सा विंशतितमायाः शताब्द्याः सर्वाधिकतमा लोकप्रिया महिला आसीत् । तया सर्वाधिकं भ्रमणं कृतम् आसीत् । तया अधिकानां पुस्तकानाम् अपि अध्ययनम् कृतम् आसीत् । तया विश्वशान्तये महद्योगदानं प्रदत्तमासीत् ।

तया पीडिताभ्यः महिलाभ्यः, बालकेभ्यः च संरक्षणं प्रदातुं बहवः प्रयासाः कृताः । तया स्वस्याः भाषणानां, लेखानां च माध्यमेन अन्ताराष्ट्रियस्तरे देशानां परस्परसम्बन्धः सुमधुरः भवेत् इत्येतदर्थं परिश्रमः अनुष्ठितः ।

एलिनोर् इत्याख्येन भारतस्य यात्रा अपि कृता आसीत् । ई. स. १९४५ तः १९५३ तमवर्षपर्यन्तं सा संयुक्तराष्ट्रमहासभायाः प्रतिनिधित्वेन कार्यं कृतवती आसीत् । सा मानवाधिकारायोगस्य सदस्या आसीत् । इयं तस्याः विशिष्टा उपलब्धिः आसीत् । अतः सा अस्मिन् आयोगे निरन्तरं प्रयासान् कुर्वती आसीत् ।

राजनैतिकैः कार्यैः सह तया स्वस्याः जीवनविषयकाणि, जीवनानुभवविषकाणि च कानिचित् पुस्तकानि लिखितानि । तेषु – This is My Story (1937), This I Remember (1949), On My Own (1958), Autobiography (1961) च ।

यदा १९६१ तमे वर्षे तस्याः आत्मकथा (Autobiography) नामकं पुस्तकं प्रकाशितं जातम् आसीत् । तस्मिन् वर्षे जॉन् एफ्. केनेडी इत्ययं अमेरिका-देशस्य राष्ट्रपतिः आसीत् । तेन तस्यै संयुक्तराष्ट्रस्य प्रतिनिधिपदं प्रदत्तम् आसीत् । अनन्तरं राष्ट्रपतिना महिलानां स्थितिविषयके आयोगे अपि सा नियुक्ता ।

प्रशस्तयः

• ई. स. १९४० तमे वर्षे सा प्रथमं राष्ट्रियं पुरस्कारं प्राप्तवती ।
• ई. स. १९४६ तमे वर्षे “फ्रैङ्कलिन् रुजवेल्ट् ब्रदरहुड्” इत्यनया प्रशस्त्या सा सम्मानिता ।

मृत्युः

ई. स. १९६२ तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य ७ दिनाङ्के न्युयॉर्क्-महानगरे कर्करोगेण (Cancer) एलिनोर् रूजवेल्ट् इत्यस्याः मृत्युः अभवत् । तस्याः मृत्योः निमित्तं सम्पूर्णे विश्वे शोकसभाः आयोजिताः । जनैः तस्यै श्रद्धाञ्जलिः प्रदत्तः, शोकसन्देशाः प्रेषिताः च ।

सम्बद्धाः लेखाः

• राष्ट्रपतिः
• अमेरिका
• प्रतिभा पाटिल
• भारतम्
• भारतस्य संविधानम्

अधिकवाचनाय

• Eleanor Roosevelt Archived २०२०-०४-२९ at the Wayback Machine

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• Eleanor Roosevelt’s Life Archived २०१५-०४-०३ at the Wayback Machine
• Eleanor Roosevelt – Human Rights
• Eleanor Roosevelt –Books
• The Challenge of Human Rights and cultural Diversity
• The Charms of Eleanor