कालिका पुराण

कालिकापुराणम् ( संस्कृत: कालिकापुराणम्, Kālikā Purāṇa : कालिकापुराणम्, कालिकापुराणम् ), कालीपुराणम्, सतीपुराणम् अथवा कालिकातन्त्रम् इति अपि उच्यते, हिन्दुधर्मस्य शक्तिपरम्परायां अष्टादशसु लघुपुराणेषु ( उपपुराणम् ) अन्यतमम् अस्ति | अयं ग्रन्थः भारतस्य असम अथवा कूचबिहार क्षेत्रे रचितः इति सम्भवतः मार्कण्डेयऋषिः इति आरोपः अस्ति । ९० तः ९३ अध्यायेषु विविधरूपेण व्यवस्थितं बहुषु संस्करणेषु विद्यते । ग्रन्थस्य जीविताः संस्करणाः असामान्याः सन्ति यत् ते अचानकं आरभ्य हिन्दुधर्मस्य प्रमुखेषु लघुपुराण -विधा पौराणिकग्रन्थेषु न प्राप्यमाणस्य प्रारूपस्य अनुसरणं कुर्वन्ति नानाविधा देव्यै पशुबलिदानानि पुराणे विस्तरेण विवृतानि सन्ति।

विषयः

पाठस्य आरम्भः अस्ति यत् देवी शिवं पुनः प्रेम्णि पतित्वा तपस्वीजीवनात् गृहस्थस्य जीवने पुनः आनेतुं प्रयतते। लुडो रोचरस्य मते मार्कण्डेयः वर्णयति यत् कथं ब्रह्मा, शिवः, विष्णुः च "एकः एव" अस्ति तथा च सर्वाणि देवीः (सती, पार्वती, मेनका, काली इत्यादयः) एकस्यामेव स्त्रीशक्तिस्य अभिव्यक्तिः इति कामाख्या वा कामाक्षी देवीं महिमा करोति, तस्याः पूजायाः आवश्यकाः संस्काराः च विस्तरेण वर्णिताः सन्ति । अस्मिन् कामरूपतीर्थे नद्यः पर्वताः च विस्तरेण वर्णिताः सन्ति तथा च ब्रह्मपुत्रनद्याः कामाख्यमन्दिरस्य च उल्लेखः अस्ति |.

रुधिराध्याय

ग्रन्थस्य ६७ तः ७८ पर्यन्तं अध्यायाः रुधिराध्यायस्य निर्माणं कुर्वन्ति यस्मिन् बली (पशुयज्ञस्य) वामचरतन्त्रस्य च चर्चा कृता अस्ति । रुधिराध्यायखण्डः मानवयज्ञस्य असामान्यविमर्शस्य कृते उल्लेखनीयः अस्ति । देवीप्रीत्यर्थं मानवयज्ञः करणीयः, परन्तु युद्धात् पूर्वं वा आसन्नसंकटप्रकरणेभ्यः पूर्वं राजपुत्रस्य अनुमोदनेन एव इति ग्रन्थे उक्तम् यः कश्चित् शारीरिकविकलाङ्गः, ब्राह्मणसम्बद्धः, अथवा यज्ञद्वारा "मृतुं न इच्छति" सः संस्कारस्य अयोग्यः इति अपि ग्रन्थे उक्तम् अस्ति । ग्रन्थे युद्धात् पूर्वं बलि, अथवा शत्रुविकल्पेन तण्डुलपिष्टेन सह सम्बद्धाः संस्काराः वर्णिताः सन्ति, परन्तु यथार्थतः यज्ञः कथं कृतः इति न वर्णितम्

इतिहास

कृतिः हिन्दुधर्मस्य देवीप्रधानशाक्तशाखायाः अस्ति . अधिकतया मध्ययुगीनकामरूपे (आधुनिक असम ) अथवा तस्य समीपे एव अस्य रचना अभवत् । शक्तिपूजाविषये निबन्धलेखकानां विलम्बितग्रन्थः इति हजारः वदति । इदमपि दुर्लभेषु हिन्दुग्रन्थेषु अन्यतमम् अस्ति यत्र वस्तुतः "हिन्दु" इति शब्दस्य उल्लेखः अस्ति ।

दिनाङ्कः

हजरस्य मते विद्यमानग्रन्थात् प्राचीनः ग्रन्थः आसीत्, तस्य ग्रन्थस्य उत्पत्तिः बङ्गालदेशः इति । एतत् शास्त्रीणा निराकृतं यत् पूर्वग्रन्थस्य कृते हज्रेण प्रदत्तं प्रमाणं प्राचीनग्रन्थस्य आह्वानं विना अन्यैः उपायैः व्याख्यातुं शक्यते इति। शास्त्री मते स्थानीयवर्णनानि; नरकस्य पौराणिकस्य व्याख्या यस्मात् कामरूपस्य सर्वे वंशाः स्ववंशं आकर्षितवन्तः; ब्रह्मपुत्रनद्याः पौराणिकस्य वर्णनम्; तथा च वाराणसी इत्यस्मात् अपि कामरूपः पवित्रतरः इति ग्रन्थे दावाः कामरूपे एव ग्रन्थस्य रचिताः इति दर्शयति।

कालिदास - माघ- सन्दर्भेभ्यः पूर्वपुराणेषु अन्यतमं नास्ति इति ज्ञायते । कामरूपप्रदेशस्य रत्नपाल (९२०-९६०) इत्यनेन सह सम्बद्धानां स्थानानां घटनानां च उल्लेखः १० शताब्द्याः अनन्तरं ग्रन्थं स्थापयति । म्लेच्छाजनसंख्यायाः कृते ग्रन्थे व्याख्या, हरजरवर्मनस्य (८१५-८३२) ह्युन्थलताम्रपट्टिकाशिलालेखे समानान्तरव्याख्यायाः सूचनं च पाठं तस्य शासनकालस्य समीपे स्थापयति रोचरस्य मते कामरूपस्य राजा धर्मपालस्य उल्लेखेन कालिकापुराणस्य ११ वा १२ शताब्द्याः ग्रन्थः इति प्रस्तावः उत्पन्नः अस्ति । परन्तु ग्रन्थस्य विभिन्नखण्डानां अनुमानं ७ शताब्द्याः १२ शताब्द्याः यावत् अस्ति ।

मुद्रित संस्करण

अस्य ग्रन्थस्य प्रारम्भिकं मुद्रितं संस्करणं वेङ्कटेश्वरप्रेस्, बम्बई इत्यनेन १८२९ सकायुगे (१९०७ ई.) तमे वर्षे प्रकाशितम्, तदनन्तरं १३१६ तमे वर्षे बङ्गाब्दा (१९०९ ई.) तमे वर्षे कलकत्ता-नगरस्य वङ्गवासी-पत्रिकायां प्रकाशितम् ।