जीरकम्
इयं जीरिका भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । विशेषरुपेण उत्तरभारते, गुजरातराज्ये पञ्जाबराज्ये च महाप्रमाणेन अस्य वर्धनं भवति । जीरिका सस्यजन्यः आहारपदार्थः । एषा जीरिका आङ्ग्लभाषायां Jeera अथवा Cumin इति उच्यते । अस्याः सस्यशास्त्रीयं नाम अस्ति Cuminum इति । भारते तु एषा जीरिका सर्वेषां गृहस्य पाकशालायां भवति एव । एषा जीरिका यथा आहारत्वेन उपयुज्यते तथैव औषधत्वेन अपि उपयुज्यते ।
| जीरकम् | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| जैविकवर्गीकरणम् | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| द्विपदनाम | ||||||||||||||||
| Cuminum cyminum कार्लोस् लिनेअस् [१] | ||||||||||||||||
जीरकस्य सस्यं समान्यतः पदपरिमितम् उन्नतं भवति । एतानि अत्यन्तं कोमलानि भवन्ति । काण्डतः उद्वताः शाखा लघुगात्राणि भवन्ति । पर्णेषु द्वित्राः विभागाः भवन्ति, एतानि रेखाकाराणि च भवन्ति । पुष्पस्य श्वेतः, पाटलः वा भवति शैत्यकाले पुष्पाणि फलानि च भवन्ति । फलं १/४ अङ्गुलपरिमितं दीर्घं भवति । तस्य अग्रभागः तीक्ष्णः कण्टकवत् भवति ।
आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्याः जीरिकायाः स्वभावः
सम्पादयतुइयं जीरिका कटुरसप्रधाना । एषा रूक्षा, पचनार्थं लघु च । एषा उष्णवीर्या अपि ।
- “जीरकं कटु रूक्षं वातहृद्दीपनं परम् ।
- गुल्माध्मानातिसारघ्नं ग्रहणी क्रिमिहृत् परम् ॥“ (धन्वन्तरिकोषः)
प्रभेदाः
सम्पादयतुएषा जीरिका त्रिविधा भवति । जीरिका, कृष्णजीरिका, कालाजाजी च इति ।
'भावप्रकाशे' जीरकस्य त्रयः प्रभेदाः उक्ताः । सुश्रुत –संहितायां जीरकस्य प्रभेदद्वयम् उक्तमस्ति । जीरकस्य प्रसिद्धः अपरः प्रभेदः कृष्णजीरकम् । जीरकस्य सर्वे औषधीयगुणाः कृष्णजीरके अपि सन्ति । मुखदौर्गन्ध्यरोगे इदं बहुपरिणामकारि ।
जीरिका सम्यक् कुट्टनीया । अनन्तरं चषपकपरिमिते जले तत् संयोज्य सम्यक् क्वथनीयम् । जलम् अर्धचषकमितं यावत् भवेत् तावत् क्वथनीयम् । क्वथनावसरे यदि अपेक्ष्यते तर्हि तत्र मरीचचूर्णं, शुण्ठीं, हरिद्रां, गुडं च योजयितुं शक्यते । तदनन्तरं शोधनं करणीयम् । तथैव अथवा तस्मिन् शोधिते कषाये दुग्धं योजयित्वा तदा तदा किञ्चित् किञ्चित् पातुं शक्यते ।
जीरके विद्यमानाः अंशाः
सम्पादयतुजीरके २-४% उडनशीलतैलम् (Volatile oil) 20-40% क्युमाल्डिहैड् (Cumaldehyde), 18.7% प्रोटीन्, ३६.६% कार्बोहैड्रेट् ३६.६% , सूत्रां १२% खनिजानि ४.८% क्याल्सियं १.०८% च भवति । तेन सह रञ्जकम् अयश्च भवति । १०० ग्रां परिमितायां जीरिकायां ८७० ए. यु, विटमिन् ए, ३ मि.ग्रां विटमिन् सि च भवति ।
आयुर्वेदीय उपयोगाः
सम्पादयतुचर्मरोगे प्रयोगः
सम्पादयतुजीरकं वेदनानिवारकम् । जीरकस्य लेपः शोथं न्य़ूनिकरोति केषाञ्चित् चर्मरोगाणां निवारणे बहु उपयुक्तम् । कण्डूया, पामा, कुष्ठरोगस्य प्रभेदाः चर्मवर्णपरिवर्तनं इत्येतेषु अस्य लेपनं परिणामकारी । वृश्चिकादंशने अस्य लेपनेन विषं देहे न प्रसरति ।
घृतं सैन्धवलवणं, जीरकं इत्येतैः कल्कं निमीय विषक्रिमीणां दंशनस्थले लेप्यते चेत् विषं निवारितं भवति । (केषाञ्चित् क्रिमीणाम्)
मूत्ररोगे प्रयोगः
सम्पादयतुमूत्रविसर्जनसमये वेदनायां, मूत्रमार्गे अवरोधे, गोनोरियारोगे च जीरकम् उत्तमम् औषधम् । मूत्रविसर्जने क्लेशे सति अष्मर्थां (Stones in bladder) च गुडेन शर्करया वा सह जीरककषायं निर्मीय पानम् आरोग्यप्रदम् ।
गर्भाशयशोधकम्
सम्पादयतुजीरकं गर्भाशयं शुद्धीकरोति । श्वेतप्रदरं (White discharge) निवारयति । प्रसवोत्तरं गर्भाशय विशोधनाय, स्तन्यजननाय, बलार्धनाय च जीरकम् उपयुक्तम् ।
पचनाङ्गसमस्यानिवारकम्
सम्पादयतुमनुष्यं बाधमानेषु रोगेषु जीर्णाङ्गसम्बद्धाः रोगाः एव अधिकाः इति अधुना संशोधनेन ज्ञातः विषयः । मनुष्यस्य शारीरकबलमपि तस्य आहारजीर्णीकरसामर्थ्यम् अवलम्बते । पचनसम्बद्धानाम् अनेकेषां निवारणे जीरकं रामबाणः । अतः एव जीरकम् इति पदमपि जरणार्थे पाचनार्थे इद्यमानेन धातुना उत्पन्नम् । विभिन्नासु भाषासु अस्य नाम परिवर्तनं भवति चेदपि इदं कदापि स्वस्य गुणं न परिवर्तयति । अरुचिः, वमनं, बुभुक्षायाः अभावः, अजीर्णं, पूर्णोदरस्य अनुभवः, उदरवेदना, क्रिमिरोगः इत्यादिषु जीरकचूर्णस्य घृतेन मिश्रीकृत्य सेवनं उत्तमा चिकित्सा ।
अन्ये उपयोगाः
सम्पादयतुजीरकम् उष्णगुणोपेतम् । अतः पुरुषेषु सन्तानशक्तिं वर्धयति । विषमशीतज्वरे, दीर्घकालीनज्वरे, वातप्रधानज्वरेषु च गुडेन निर्मितः जीरककषायः सेवनीयः ।
जीरकनिर्मितानि औषधानि
सम्पादयतु१. जीरकादिमोदकम् २. जीरकाद्यचूर्णम् ३. जीरकाद्यतैलम् ४. जीरकाद्यरिष्टम् इत्यादिः
संक्षिप्तचिकित्सासूची
सम्पादयतु- १. इयं जीरिका वातं कफं च निवारयति ।
- २. जीरिका गर्भाशयं स्वच्छीकरोति ।
जीरिका तथा जीरिकाचूर्णम् - ३. जीरिका अग्निदीपिका, मेध्या, सङ्ग्राही च ।
- ४. जीरिका गुल्मरोगम्, अतिसारम्, अध्मानं, ग्रहणीं, क्रिमिरोगं च निवारयति ।
- ५. जीरिका पित्तं वर्धयति । अतः पित्तप्रकृतियुक्ताः, पित्तजन्यैः रोगैः पीड्यमानाः च अधिकतया अस्याः उपयोगं न कुर्युः ।
- ६. जीरिका उत्तमा पाचिका, रुचिकरी च ।
- ७. जीरिका बलं वर्धयति, वृष्या, चक्षुष्या च ।
- ८. जीरिका ज्वरघ्नी, छदिकम् अपसारयति ।
- ९. ज्वरावसरे जीरिकां गुडेन सह खादन्ति चेत् पाचनं सम्यक् भवति, बुभुक्षा वर्धते, दाहः निवार्यते, मलविसर्जनं च भवति ।
- १०. अतिसारे जीरिका दध्ना सह सेवनीया ।
- ११. गर्भावस्थायां जायमानायां वमनशङ्कायां, वमने वा निम्बूकस्य रसेन सह जीरिका सेवनीया ।
- १२. प्रसवानन्तरं क्षीरस्य वर्धनार्थं गुडेन सह जीरिका दातव्या ।
- १३. जीरिकायाः लेपम् आर्शिस्, स्तनशोथे, वेदनायां च लेपयितुं शक्यते ।
- १४. कण्डूयने जीरिकाकषायेन स्नातव्यम् ।
- १५. बभुक्षायाः वर्धनार्थं, वेदनायां, क्रिमिरोगे, वमने, अरुचौ च जीरिकां भर्जयित्वा मधुना सह दातव्यम् ।
- १६. प्रसवानन्तरं गर्भाशयस्य शोधनार्थं जीरिका दीयते ।
- १७. जीरिका अत्यन्तं बलकरी । दुर्बलेभ्यः दातुं योग्या ।
- १८. जीरिकायाः चूर्णं ३-६ ग्रां यावत् दातुं शक्यते ।
- १९. जीरिकां गुडं च योजयित्वा सेवनेन विषमज्वरः, वातरोगः, अग्निमाद्यं च निवार्यते ।
- २०. वृश्चिकादंशने जीरिकया सह सैन्धवलवणं योजयित्वा लेपयन्ति ।
- ↑ "Cuminum cyminum information from NPGS/GRIN". www.ars-grin.gov. आह्रियत 2008-03-13.