पुरन्दरदासः
| Purandara Dasaru | |
|---|---|
| नाम | ಪುರಂದರ ದಾಸರು |
| जन्मनाम |
Srinivasa Nayaka ಶ್ರೀನಿವಾಸ ನಾಯಕ |
| जन्म |
1470 Kshemapura, near Tirthahalli, Shivamogga district, Karnataka |
| मूलतः | Kshemapura, Shivamogga, Karnataka state, India |
| मरणम् |
1564 Hampi, Karnataka state, India |
| सङ्गीतविद्या | Carnatic music |
| वृत्तिः | Carnatic vocalist |
पीठिका
सम्पादयतुपुरन्दरदासः (Purandara Dasa) श्रेष्ठः कीर्तनकारः । भारतदेशस्य महाराष्ट्रराज्यस्य पुणे (पुण्यपत्तनम्) जनपदस्य पुरन्दरदुर्गे पुरन्दरदासः क्रि.श १४८० तमे वर्षे जन्म प्राप्तवान् । एतस्य पितुः नाम "वरदप्पः" , मातुः नाम "लक्ष्मम्मा" इति । एतस्य पिता बहु धनिकः आसीत् । पुरन्दरदासस्य पुर्वाश्रमस्य नाम "श्रीनिवासनायकः" अथवा "शीनप्पनायकः" इति । एतस्य पत्न्याः नाम "सरस्वतीयम्म" । एतयोः चत्वारः पुत्राः आसन् वरदप्पः, गुरप्पः, अभिनवप्पः, मध्वपतिः चेति । हरिदासपरम्परयां समागताः गीताकाराः एते । पुरन्दरदासः दासपरम्परायाम् अग्रगण्यः । नारदस्य अवतारः एषः इति जनाः विश्वसन्ति । कर्णाटकसङ्गीतस्य पितामहः इति अस्य ख्यातिः । एषः कथं पुरन्दरदासः अभवत् इति एका लघुकथा अस्ति । एतस्य पत्नी सरस्वतम्म उत्तमा सात्विका, उदारमनाः सद्गुणी च आसीत् । पाण्डुरङ्गः(श्रीहरिः) निर्धनब्राह्मणस्य वेषं दृत्वा षण्मासान् यावत् शीनप्पनायकं 'दानं करोतु’ इति याचनां कृत्वा अन्ते जामिताम् अनुभूय सरस्वतियम्मायाः समीपं गतवान् । तदा सा करुणया स्वनासाभरणं दत्तवती । एतस्य नासाभरणस्य कारणतः शीनप्पनायकस्य मनसि वैराग्यम् आगत्य सः पुरन्दरदासः अभवत् इति कथा श्रूयते । पुरन्दरदासः व्यासरायस्य शिष्यः आसीत् । भक्तिरसेन पूरितानि अनुभवगीतानि रचितवान् । कर्णाटके सर्वत्र एतानि गीतानि गीत्वा भक्तिपथं प्रसारयितुं कारणीभूतः अभवत् । एतस्य गीतेषु पुरन्दरदासः इति अङ्कितम् अस्ति । पुरन्दरदासः शलिवाहनशके १४८६ तमे वर्षे रक्ताक्षिसंवत्सरे पुष्यमासस्य अमावास्या दिने स्वस्य ८४ तमे वर्षे दिवङ्गतः । अनेन सह दासपद्धतेः अन्ये च प्रमुखाः कनकदासः जगन्नाथदासः विजयदासः कमलेशविठलः इत्यादयः गीसङ्गीतैः लोके भक्तिमार्गं समदर्शयन् । पुरन्दरदासस्य सर्वेषां कीर्तनानाम् अने पुरन्दरविठल इति अङ्कितं दृश्यते । पुरन्दरदासस्य १०००कीर्तनानि अद्यापि उपलभ्यानि सन्ति । अस्य सर्वाणि कीर्तनानि कन्नाडजानां कृते भक्तिमार्गप्रचोदकानि सन्ति । कर्णाटकसङ्गीतविदुषाम् अतिप्रियः दासवरेण्यः । ५लक्षाधिकपद्यानि लिखामि इति पुरन्दरदासस्य सङ्कल्पः आसीत् । किन्तु ४,७५०००पद्यानि विरचय्य स्वावतारं समापितवान् । तस्य पुत्रः२५०००पद्यानि विरचय्य तस्य आशयं समापितवान् इति पण्डितानाम् अभिप्रायः अस्ति ।
बाल्यम्
सम्पादयतुपुरन्दरदासस्य पिता वरदप्प नायकः माता लक्ष्मम्मा च । वरदप्पस्य धवृद्धेः व्यवहारः आसीत् । बहुवर्षाणि तयोः सन्तानं नाभवत् । अतः तिरुपतिं गत्वा श्रीनिवासस्य दर्शनं कृत्वा प्रार्थनां कृतवन्तौ । तदनन्तरः तयोः दम्पत्योः पुत्रसन्तानम् अभवत् । अतः पुत्रस्य श्रीनिवास इति नाम अकुर्वन् इति जनाभिप्रायः । श्रीनिवास नायकः प्रापयौवनः पितुः व्यवहारान् एव अनुवर्तितवान् । कालक्रमेण सः अतीव कृपणः सञातः पितरि अस्वस्थे अपि धनव्ययं कर्तुं सिद्धः नाभवत् । किन्तु तस्य पत्नी लक्ष्मीः दानशीला इति सर्वदा श्रीनिवासः कोपं प्रकटयति स्म । तस्य कुटुम्बः पण्डरपुरे न्यवसत् । किन्तु कालन्तरेण कर्णाटकराज्यस्य विजयनगरम् (हम्पी) आगच्छत् इति ज्ञायते ।
मनःपरिवर्तनम्
सम्पादयतुपुरन्दरदासस्य मनः परिवर्तनविषे काचित् कथा श्रूयते । कदाचित् विठलः इति नामान्वितः कश्चित् विप्रः श्रीनिवासस्य आपणम् आगत्य पुत्रस्य उपनयनार्थम् सहाय्यम् अयाचत । कृपणः श्रीनिवासः प्रतिदिनं श्वः आगच्छतु इति उक्त्वा कालम् यापितवान् । पुनरपि आगतं तं निवारयितुं तस्मैः निर्मौल्यं निष्कम् अयच्छत् । विठलः श्रीनिवासस्य गृहं गत्वा सहायार्तं तस्य पत्नीं सहाय्यार्थम् प्रार्थयत् । करुणया सा स्वस्य नासाभरणं दत्तवती । सः विप्रः तत् आभरणं श्रीनिवासस्य आपणमेव आनीय धनविनिमयर्थम् प्रार्थितवान् । श्रीनिवासं स्वपत्न्याः नासाभरणम् अभिज्ञाय तत् सुरक्षितं कृत्वा गृहमेत्य पत्नीं नासाभारणं प्रदर्शयितुम् अवदत् । भीता लक्ष्मीः यदा विषं पातुमुद्युक्ता तदा तस्या विषपत्रे नासाभरणम् अपतत् । श्रीनिवासः आपणम् आगत्य पाश्यति किन्तु तत्र कीलितायां मञ्जूषायां तदाभरणं नासीत् । स्वकर्मणा स्वयं लज्जमानः श्रीनिवासः ऐहिके विरक्तः स्वस्य सर्वं लौकिकं व्यवहारं त्यक्त्या हरिदासः अभवत् ।
कविः सङ्गीतज्ञः
सम्पादयतुपुरन्दरदासस्य कीर्थनानि पद्यानि च प्रासबद्धानि अर्थान्वितानि च सन्ति । यथा...
कुदुरे अन्दण आने बयसोदु नरचित्त ; पादचारि आगोदु हरिचित्तवय्य
इत्युक्ते मानवः अश्वं स्यन्दनं गजं चेच्छति । किन्तु हरिचित्तं यदि नास्ति तदा पादचारी एव भवति इति ।
पुरन्दरदासस्य कीर्तनानि कर्णाटकसङ्गीतस्य मूलम् अभवन् । सामान्य जानान् अपि शास्त्रीयसङ्गीतस्य परिचाययितुम् इच्छन् पुरन्दरदासः विविधमार्गान् चिन्तितवन् । अद्यापि कर्णाटकशैल्याः शास्त्रीयसङ्गीतपाठाः पुरन्दरदासस्य सरले वरसे जण्टी वरसे इत्यादिभिः एव आरय्भते । अस्य पिळ्ळारि गीतेगळु (लम्बोदर लकुमिकर, केरेय नीरनु केरेगे चेल्लि इत्यादीनि) सङ्गीतस्य स्वरान् साहित्यानि लयान् च अभ्यस्तुं सोपानानि भवन्ति । कर्णाटकशास्त्रीयसङ्गीतस्य त्रिमूर्तिषु अन्यतमः त्यागराजः उक्तवान् यत् पुरन्दरदासः मम सङ्गीतगुरुः इति । हरेनामस्मरणे तेन रचितानि गीतानि अद्य देवरनाम इत्येव प्रसिधानि सन्ति । तस्य हरिभक्तिः सङ्गीतस्य पाण्डित्यं च कन्नडभाषायाम् एव अतिविशिष्टं स्थानयुक्तं दाससाहित्यम् समृद्धम् अकुरुताम् । कर्णाटकसङ्गीतस्य पितामहः इति ख्यातस्य पुरन्दरदासस्य उपलब्धिं प्रशंस्य कवयः दासरेन्दरे पुरन्दरदासरय्य (दासः इत्युक्ते पुरन्दरदासः एव नान्यः) इति अवदन् ।
बाह्यानुबन्धाः
सम्पादयतु- ಪುರಂದರ ದಾಸರು Archived २००६-११-३० at the Wayback Machine
- ಪುರಂದರ ದಾಸರ ಬಗ್ಗೆ ಪು.ತಿ.ನ. ಅವರ ಲೇಖನ Archived २००६-१०-१६ at the Wayback Machine
- ರಸಿಕ ಫೋರಮ್ ವಿಕಿಯಲ್ಲಿ ಪುರಂದರ ದಾಸರ ಬಗ್ಗೆಯ ಲೇಖನ Archived २००७-०७-१५ at the Wayback Machine
- Annual Purandara Dasa and Thyagaraja Aradhana in D.C., Maryland and Virginia
- Bhagyada Lakshmi Baaramma A popular Purandara Dasa composition in Sri Raagam
- Lyrics and translation of Purandaradasa compositions Archived २००९-०३-०९ at the Wayback Machine
स्थूलाक्षरैः युक्तः भागः