मनोविज्ञाने आलोचनं ज्ञानम्

मनोविज्ञाने आलोचनं ज्ञानम् अतीव महत्त्वपूर्णः विषयः वर्तते। आलोचनज्ञानं मनुष्यसमस्यानां समाधानं कर्तुं शक्नोति।

प्रत्यक्षस्वरूपम्

प्रागुक्तमेवाऽस्माभिर्यच्चैतन्यस्य मूलभूता व्यापारास्त्रिविधा भवन्ति। ते यथा— अनुभवनम्, किं वा चिन्तनम्, संवेदनं प्रयतनञ्चेति । प्रथमं तावदनुभवनं ज्ञानं चिन्तनं वा वयं विवेचयिष्यामः। ज्ञानं चिन्तनं वा विविधविकासस्तरान् बिभर्त्ति । मूलभूतं सरलतमं ज्ञानस्यानुभवस्य वा यद्रूपं वयं लभामहे, तत्तु निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमालोचनज्ञानाख्यं भवति। वयं तावत् प्रथममालोचनज्ञानस्य स्वरूपप्रकारादिप्रपञ्चनं करिष्यामः । प्रत्यक्षमपि द्विविधं भवति-निर्विकल्पकं सविकल्पकञ्चेति । अस्मिन्नध्याये वयं निर्विकल्पकं प्रत्यक्ष- मालोचनज्ञानसंज्ञकमेव प्रतिपादयिष्यामः। महर्षिगौतमेन प्रत्यक्षं प्रमाणमेवं व्याख्यातम्। तद्यथा- “इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकमिति” । प्रत्यक्षं ज्ञानमिन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं भवति। इदमव्यपदेश्यमपि भवति, अर्थात् 'डित्थोऽयम्', 'ब्राह्मणोऽयम्' इत्यदिनामधेय- व्यतिरिक्तमव्यपदेश्यं प्रत्यक्षं भवति । स्पष्टीकृतञ्चेदं वात्स्यायनाचार्य्येण - ‘तदेवमर्थमानकाले सन् समाख्याशब्दो व्याप्रियते। तस्मादशाब्दार्थज्ञानामिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नम्" इति । अव्यभिचारि अभ्रान्तामिति । यदतस्मिंस्तदिति तद्व्यभिचारि, यत्तु तस्मिंस्तदिति तदव्यभिचारि प्रत्यक्षमिति । व्यवसायात्मकं निस्संशयमिति यावत् । इदं त्वस्मान् प्रतिभाति यत्सूत्रकारैर्भाष्यकारैश्च यदभिमतं तन्निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमेवेति । “प्रत्यक्षं कल्पनापोढ- मभ्रान्तम्” इति दिङ्नागाचार्यकृतं प्रत्यक्षलक्षणमप्यनेन सार्धं सङ्गच्छते। तात्पर्याचार्य्या वाचस्पतिमिश्रास्तु त्रिलोचनगुरून्नीतमार्गमनुसृत्य सविकल्पकमपि ज्ञानं सौत्रलक्षणेऽन्तर्भावयितुं यतन्ते। तथा हि- "अव्यभिचारिपदेनैव संशयज्ञाने निरस्ते सविकल्पक-प्रत्यक्षावरोधार्थमुपादीयमानं व्यवसायात्मकपदं साक्षात् सविकल्पकस्य वाचकम्” इति। नूनं प्रशंसनीयमिदं सूत्रान्तर्गतव्यवसायात्मकमिति पदस्यानुव्याख्यानम् । यद्यपि न भाष्यकारेण, नापि वार्त्तिककारेणोद्द्योतकराचार्येणैव सविकल्पकज्ञानस्य प्रत्यक्षभेदस्य चर्चेव कृता; तथाप्यनुभवसिद्धौ हि खल्विमौ प्रत्यक्षभेदौ निर्विकल्पकसविकल्पकसंज्ञकौ। आचार्य्यकुमारिलभट्टेनापि निर्विकल्पकं प्रत्यक्षज्ञानमालोचनज्ञानरूपं स्वीकृतम् । तन्मते प्रथममालोचनाख्यं ज्ञानं जायते । तच्च शुद्धवस्तुजं बालमूकज्ञानवन्निर्विकल्पकं ज्ञानं भवतीति । अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् ॥ इति । भासर्वज्ञोऽपि न्यायसार आलोचनं ज्ञानमेव व्याचष्टे - “आलोचनं ज्ञानं वस्तुस्वरूपमात्रा- वभासकं प्रथमाक्षसन्निपातजञ्च भवति' इति । गङ्गेशोपाध्यायास्तदनुयायिनश्च प्रत्यक्ष- लक्षणमेवं व्याचक्षते - "ज्ञानाऽकरणकं ज्ञानम्" इति । अन्नम्भट्टादय इदमेव व्याख्यान- मङ्गीकुर्वन्ति। अत्र ज्ञानं व्याप्तिज्ञानम्, सादृश्यज्ञानं पदज्ञानञ्च करणं येषां तानि ज्ञान- करणकान्यनुमित्युपमितिशाब्दानि । ज्ञानकरणकं न भवतीति ज्ञानकरणकमिति बोद्धव्यम् । तच्च प्रत्यक्षज्ञानं यदा निष्प्रकारकं भवति तदेदं निर्विकल्पकमित्युच्यते । यदा चेदं सप्रकारकं ज्ञानं भवति तदेदं सविकल्पकमित्यभिधीयते । तथा हि तर्कसङ्ग्रहे अन्नम्भट्टोऽप्येवमाह–“ तत्र निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् । सप्रकारकं सविकल्पकम् । यथा-डित्थोऽयम्, ब्राह्मणोऽयम्, श्यामोऽयम्” इति । 'डित्थ' इति शब्दस्य व्याख्याया- मेतदुक्तं भवति- श्यामरूपो युवा विद्वान् सुन्दरः प्रियदर्शनः । सर्वशास्त्रार्थवेत्ता च डित्थ इत्यभिधीयते ॥ इति । एवम्प्रकारेण प्रकारताशून्यज्ञानत्वं विशेष्यताशून्यज्ञानत्वं संसर्गताशून्यज्ञानत्वं वा निर्विकल्पकत्वमिति । मनोवैज्ञानिकवरेण्या आङ्गलदेशीयाः प्राध्यापकस्टाउटमहाशया अपि निर्विकल्पकं ज्ञानं विचारसंवेदनप्रयत्नादिमनोव्यापारपूर्ववर्तित्वेनाङ्गीकुर्वन्ति । तथा हि-‘मनसश्चिन्तनवृत्तेः संवेदनवृत्तेः प्रयत्नवृत्तेश्चेयं पूर्ववर्तिनी नियतावश्यकता भवति, यदेताभिः पूर्वं किञ्चिन्मनसः समक्षं वस्तुमात्रावगाहि ज्ञानं भवेद्यदधिकृत्येमाः प्रवर्तन्ते तदेवालोचनं ज्ञानमित्यभिधीयते" । अपि च- “आलोचनज्ञानमिति व्यपदेशेन वयं विषयस्य चैतन्यसमक्षमवस्थानं सम्यक्तयाभिव्यञ्जयितुं शक्नुमस्तदानीं मनो नान्येन संसृज्यते” इति। अयं विशेष्यचैतन्याभिमुखीभाव एव निर्विकल्पकं ज्ञानमुच्यते। बौद्धास्तु निर्विकल्पकमेव ज्ञानं प्रत्यक्षप्रमात्वेनाङ्गीकुर्वन्ति। सविकल्पकं प्रत्यक्षं नहि प्रमात्वेन युक्तमभिमतं तै:, कल्पनोपेतत्वात् सविकल्पकज्ञानस्य। अन्ये नैयायिकाः, मीमांसकाः, सांख्याः, वेदान्तिनश्च प्रत्यक्षं द्विविधं निर्विकल्पकसविकल्पकभेदात्मकत्वेन स्वीकुर्वन्ति । स्मरणीयं यत् प्रत्यक्षम्, यस्य प्रपञ्चनं मनोविज्ञानं करोति, तन्नास्ति प्रमाणम्। प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणम् । प्रमाऽस्तीदं ज्ञानमप्रमा वेति न्यायशास्त्रविवेचनीयम्। कथमिन्द्रियसन्निकर्षजन्यं ज्ञानमुत्पद्यते तच्च भवतु नाम प्रमात्मकमप्रमात्मकं वा, कश्चास्त्यस्य विशेष इति सर्वं वस्तुभूतं मनोविज्ञानप्रतिपाद्यान्तर्गतम्। एकोऽपरो विशेषोऽपि स्मर्तव्यः । सर्वे मनोव्यापारा: चिन्तनसंवेदनप्रयत्नादयो मनोविज्ञानेऽनुभवसामान्यव्यपदेशेनाभिधीयन्ते। विशेषेणानुभवनं चिन्तनं विचारप्रधानं ज्ञानं निर्दिशति। नहि मनोवैज्ञानिकानां मते स्मृतिव्यतिरिक्तोऽनुभवो ज्ञानाख्यः। तथा हि अन्नम्भट्टेनोक्तं तर्कसङ्ग्रहे - " संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः । तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः– यथार्थोऽयथार्थश्च" इति । मनोविज्ञानेऽस्मिन् ग्रन्थे च सङ्कीर्णेऽर्थे यथाऽनुभवशब्दः प्रयुज्यते, नहि स स्मृतिव्यतिरिक्तोऽवसेयः । स्मृतिरपि ज्ञानप्रकार एव, चिन्तनभेद एव, अतोऽस्तीयमनुभवनान्तर्गता । अपि च, यदा मनोविज्ञानेन यथार्थत्वायथार्थत्वविचारणा स्वविषयस्य यथावस्तुनिरूपणे समाद्रियते, अयथार्थोऽप्यनुभवो नैयायिकैरभिमतो मनोविज्ञानप्रतिपाद्यकलेवरान्तर्गत एव सिद्ध्यति, वस्तुभूतरूपत्वात्।

आलोचनज्ञानस्वरूपम्

सिद्धं तर्ह्यलोचनज्ञानस्य निर्विकल्पप्रत्यक्षनामधेयस्य सविकल्पकप्रत्यक्षपूर्ववर्तित्वम् । नहि सामान्यप्रौढव्यवहारे आलोचनज्ञानं प्रथमं ज्ञायते, सविकल्पकञ्च तदनन्तरम्। प्रथमं यज्ज्ञानं जानीमस्तत्तु सविकल्पकं वस्तुज्ञानम्। आलोचनज्ञानन्तु सविकल्पक- प्रत्यक्षानन्तरमेवानुव्यवसायेन किं वा मानसप्रत्यक्षेणावगम्यते। यत्सविकल्पकप्रत्यक्ष- मालोचनज्ञानानां मिश्रीकरणमस्तीत्यपि तदनन्तरमनुव्यवसायेनैवानुमीयते। आलोचंनज्ञानस्य पूर्ववर्तित्वं वस्तुभूतत्वञ्च न्यायशास्त्रसङ्गतम् ; किन्तु व्यक्तिगतानुभवापेक्षयालोचनज्ञान- सत्त्वमौत्तरकालिकमानसप्रत्यक्षेण सिद्ध्यति । सविकल्पके प्रत्यक्षे नामजात्यादियोजना सन्निविशते। निर्विकल्पकसविकल्पप्रत्यक्षयोर्यदीतरेतराश्लिष्टत्वं जायते, तदालोचनज्ञानस्य पृथङ्गिर्देशो दुःशकः । तथाप्यस्ति स दुर्निवारः, वस्तुज्ञानरूपत्वात् । सामान्यतया प्रत्यक्षे पूर्वज्ञानसम्बन्धिसामान्यविशेषप्रत्ययैः सविकल्पात्मकं ग्रहणं जायते, अत एवालोचनज्ञानस्य मौलिकस्वरूपं दृष्टिपथं नायाति । तथाप्यनुमीयतेऽनुव्यवसायेन यत्प्रथमालोचनज्ञाने जायमाने सत्येव जात्यादिगुणविशेषाणामाधानं क्रियत इति । अतो निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमपि निर्विशेषं न भवति । तत्तद्विषयानुसारि ह्यालोचनं ज्ञानमाचार्य्य- प्रवरैरीश्वरकृष्णैरप्येवमभिहितं सांख्यकारिकायाम्- "रूपादिषु पञ्चानामालोचनमिष्यते वृत्तिः इति । भगवतां रामानुजाचार्य्याणामप्येवविधं मतं श्रीभाष्य उपलभ्यते। तथा हि- “न च निर्विषया संवित् काचिदस्ति, अनुपलब्धेरिति’ । बालकस्तावत् प्रथमं स्वमातरं पश्यति, पितरं कन्दुकादिकञ्च तदनन्तरं पश्यति । पृथक् पृथगेतेषां पदार्थानां यज्ज्ञानं जायते, वस्तुतस्तु तदेवालोचनं ज्ञानं विशुद्धरूपेण स्फोटयति । अत एव रामानुजाचार्या अपि जातेः प्रथमपदार्थविशेषस्य प्रथमक्षणसम्बन्धिज्ञानमेव निर्विकल्पकप्रत्यक्षतयाङ्गीकुर्वन्ति । सामान्ये प्रौढानुभवे तु विशुद्धालोचनज्ञानं दुर्लभम्। सर्वाण्यालोचनज्ञानानि हि सविकल्पकप्रत्यक्षजन्यप्रत्ययैरुपनिबद्धानि । श्रीमदभिनवगुप्तपादाचार्यैरपि निर्विकल्पक- प्रत्यक्षे सविकल्पकप्रत्यक्षस्य सूक्ष्मस्वरूपावस्थानमीश्वरप्रत्यभिज्ञाविमर्शिन्यामङ्गीकृतम्।

इन्द्रियोत्तेजकालोचनज्ञानस्वरूपम्

वयमत्रेन्द्रियोत्तेजकालोचनज्ञानस्वरूपमनुव्याख्यास्यामः। ननु किमिदमिन्द्रियं नाम? इन्द्रियमिति नाडीकन्दाणुकानां समूहविशेषो भवति यो विशिष्टप्रकारकोत्तेजक- जन्यामुत्तेजनां ग्रहीतुमेव समर्थो भवति । उत्तेजको विषय इति यावत् । निर्विकल्पकं ज्ञानमिन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यमित्यस्यायमभिप्रायो यदुत्तेजकेन या उत्तेजना विशिष्टप्रकारनाडी- कन्दाणुकेषु जायते, तया जन्यं ज्ञानमालोचनं ज्ञानमित्याचक्षते । यथा चक्षुरिन्द्रियं प्रकाशोमिजन्यामुत्तेजनां ग्रहीतुमेव समर्थं भवति, न त्वाकाशोम्मिजन्यामुत्तेजनाम् । श्रोत्रञ्चाकाशोमिजन्यामुत्तेजनामेव गृह्णाति, न तु प्रकाशोम्मिजन्यामुत्तेजनाम्। त्वगिन्द्रियञ्च स्पर्शैष्ण्यशीतादिजन्यामुत्तेजनां ग्रहीतुं शक्नोति । आदिपदेनावपीडनमिति योजनीयम्। एकं विशिष्टमिन्द्रियं येनोत्तेजकेन जन्यामुत्तेजनां ग्रहीतुं क्षमतां बिभर्ति, तेनोत्पादितामुत्तेजना- मेव ग्रहीतुं प्रभवति, नेतराम् । अत एव तदुत्तेजकम्, यज्जनितामुत्तेजनां ग्रहणक्षमतैक- स्मिन्निन्द्रिये विद्यते, योग्यमुत्तेजकमित्यभिधीयते। अतो नहि यः कोऽपि विषय: प्रत्यक्षविषयो भवितुमर्हति, अपि तु योग्य एव विषयो योग्यमेवोत्तेजकं वा प्रत्यक्षगोचरीभूतं जायते । अतो विषयस्योत्तेजकस्य वा योग्यतापि प्रत्यक्षजनने विचारणीया । तदुक्तं धर्मराजाध्वरीन्द्रेणापि वेदान्तपरिभाषायाम्- “योग्यत्वस्यापि विषयविशेषणत्वात्” इति। एकैकस्य प्राणिनः कानिचिदिन्द्रियाणि भवन्ति, यैः स प्राणी वातावरणघटित- तथ्यान्यवगच्छति, तदनन्तरञ्च बाह्यपरिवर्तनानुकूलमाचरति। प्राणिविकासशृङ्खलानुसारमेव कस्यापि प्राणिविशेषस्येन्द्रियाणां संख्या, सौक्ष्म्यम्, प्राखर्यं वा भवति, मानवस्तु मानवविकासशृङ्खलाशिखरं शोभते । तस्यैव प्रकृष्टतमेन्द्रियाणां विशिष्टः समूहो विद्यते । अर्थादिन्द्रियसंख्यामुद्दिश्य किमुतेन्द्रियप्राखर्यमुद्दिश्य मनुष्याणामिन्द्रियसमूहस्तत्तत्सम्बन्धि- कार्यसम्पादने विकासविशेषमादधाति, यद्यपि सन्ति हि केचन प्राणिनो येषामेक इन्द्रिय- विशेषो मनुष्येन्द्रियापेक्षया तीव्रतरः प्रखरतरो वा भवति । उदाहरणतः शूकराणां घ्राणेन्द्रियं मनुष्याणां घ्राणेन्द्रियापेक्षया प्रखरतरं भवति । शुनामपि घ्राणेन्द्रियं मनुष्यापेक्षया प्रकृष्टतरमेव भवति। सर्वेषामेवेन्द्रियाणां विकासमधिकृत्य मनुष्य प्राणिविकासमूर्धन्यत्वं सिध्यति। इन्द्रियाणि हि खलु सर्वोपरि ज्ञानसाधनानि । इन्द्रियं हि यन्त्रवदुत्तेजकजनितोत्तेजना- मनुलिखतीव, तदभावे चेदमुदासीनमिवावतिष्ठते । आद्यमुत्तेजनाज्ञानमालोचनं ज्ञानमिति नाम्नाभिधीयते । उत्तेजकं नाम किमपि वस्तु विषयो वा पदार्थरूपो यदुत्तेजनां जनयति। तच्चेन्द्रियाद् बाह्यं विद्यते। प्राय उत्तेजकानि बाह्यस्थानानि भवन्ति, किन्तु कदाचनाभ्यन्तराण्यपि भवन्ति; यथा क्षुद्रगोचरमालोचनं ज्ञानमाभ्यन्तरेणैवोत्तेजकेन जन्यते । यथा क्षुद्रगोचरं ज्ञानमप्यालोचनं भवति तद्वयमग्रे वक्ष्यामः । उत्तेजकेन किल किञ्चिद् भौतिकं रासायनिकं परिवर्तनं संज्ञावाहिनाडीकन्दाणुकेर ग्राहके कोषाणुकेर वा जन्यते तच्च संज्ञावाहिनाडी- कन्दाणुकशृङ्खलाद्वारेण मस्तुलुङ्गीयसंज्ञास्थानानि प्रत्यानीयते। ततश्च चेष्टवाहिनाडी- कन्दाणुकद्वारेण तदेव भौतिकं रासायनिकं परिवर्तनं' चेष्टामयीं पेशीमभिगच्छति । नाडीतन्त्रान्तर्गतरासायनिकं परिवर्तनमेवालोचनं ज्ञानमस्तीति न वाच्यम्। नाडीतन्त्रान्तर्गतपरिणामस्यैव मानसिकपक्षोऽस्त्यालोचनज्ञानाख्यः । आलोचनं ज्ञानं वै साक्षादपरोक्षानुभवो यो मनसि घटते, यश्च वैयक्तिको भवति । कथन्नु खलु निर्विकल्पक- ज्ञानस्य वैयक्तिकत्वमुपपद्यते ? एकैव दीपशिखा पुरुषयोर्द्वयोर्मनसोर्नैवैकविधमालेचनं ज्ञानं जनयति। अस्माकमालोचनज्ञानं नहि तद्रूपकं यद्रूपकं युष्माकमालोचनज्ञानम्, यद्यप्युत्तेजकन्तु एकैवाभिन्ना दीपशिखा । 'मिलिन्दपञ्ह' नामके ग्रन्थे भदन्तनागसेनोक्त- हस्तिविषयककथालोचनज्ञानस्य वैयक्तिकत्वं नितरां स्फोटयति। दीपशिखाविषयके आवयोरालोचनज्ञाने द्वे भवतः, विशिष्टे पृथग्भूते मानसिकघटनारूपे भवतः, तयोश्च प्रत्येकमनुभवितारमनुधावति । अतः सिद्धं मानसिकव्यापाररूपालोचनज्ञानस्य वैयक्तिकत्वम् ।

आलोचनज्ञानभेदाः

विविधानि ह्यस्माकमिन्द्रियाणि तत्तदिन्द्रयजन्यान्यालोचनज्ञानान्यपि विविधान्येव भवन्ति। प्रत्येकमिन्द्रियं ज्ञानद्वारमिव भवति । इन्द्रियाणां संख्याप्रकर्षगुणायत्तमेवातो ज्ञानक्षेत्रं भवति। चक्षुर्हीनस्य मूकस्य बधिरस्य वेन्द्रियजन्यानुभवाभावः क्लेशावह एव। सामान्यतया पञ्चैव बुद्धीन्द्रियाणि विद्वज्जनैर्मन्यन्ते । एवं स्म आह मनुः - "श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी' इति । श्रोत्रेन्द्रियस्य ग्राह्यो विषयः शब्दो भवति । किं वा शब्दात्मकमालोचनं ज्ञानं श्रोत्रेन्द्रियेण जायते। स्पर्शात्मकमालोचनज्ञानं त्वगिन्द्रियेण गृह्यते। रूपात्मकमालोचनं ज्ञानं॰ चक्षुरिन्द्रियग्राह्यम्। गन्धविषयकमालोचनं ज्ञानं' घ्राणेन्द्रियेण गृह्यते । रसात्मकं रसविषयकं वा निर्विकल्पकं ज्ञानं रसनेन्द्रियेण गृह्यते । यद्विषयकं निर्विकल्पकं ज्ञानं येनेन्द्रियेण गृह्यते, तेनैवेन्द्रियेण तद्विषयकं सविकल्पकं प्रत्यक्षमपि गृह्यते। विषय एवास्मिन् तन्त्रे ‘उत्तेजकम्' इत्यभिधीयते, यतो हि स प्रत्यक्षोत्पादिकामुत्तेजनां जनयति प्रदत्ते वा। न इन्द्रियमिति शब्देनेन्द्रियगोलकमात्रं ग्रहणीयम्, यथा-चक्षुर्गोलकं. जिह्वा वा। इन्द्रियमित्यनेनास्माकं तात्पर्यं निखिलसंज्ञावाहिनाडीकोषाणुकनाडीकन्दाणुक- मस्तुलुङ्गीयायतनविशेषाणां समूह इति । बाह्येन्द्रियन्तु तत्प्रतीकमात्रम्। तथाप्यस्ति हि तस्याप्युपयोगित्वं करणत्वञ्च सिद्धम् । एतेषां पञ्चज्ञानेद्रियाणां पञ्च विषया: शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा भवन्ति, तज्जन्यानि च पञ्चविधानि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाख्या- न्यालोचनाज्ञानानि भवन्तीति । सन्ति हि केचन अन्ये ज्ञानप्रकारा येषामन्तर्भाव उपर्युक्तपञ्चेन्द्रियजन्यालोचनज्ञानेषु न कर्तुं शक्यते। उदाहरणस्वरूपं केवलं त्वच्येव चतुर्विधालोचनज्ञानोत्पादनक्षमाण्यायतनानि स्थलविशेषा वा भवन्ति । तानि यथा - स्पार्शनालोचनज्ञानस्थानानि', औष्ण्या- लोचनज्ञानस्थानानि’, शैत्यालोचनज्ञानक्षमाणि स्थानानि, अवपीडननिर्विकल्पकप्रत्यक्ष- क्षमाणि ̈ स्थानानि च। प्रयोगशालासु प्रयोगैः साधितमिदं यद्धि सर्वा त्वक् समानरूपेण स्पार्शनालोचनात्मकज्ञानजनिका नास्ति । स्पर्शसंज्ञाग्राहीणि नाडीकोषाणुकानि त्वचि विशिष्टस्थलेषु प्रधानत इतस्ततो विकीर्णानि सन्ति । एवम्प्रकारेणावपीडनसंज्ञाग्राहिनाडी- कोषाणुकान्यपि नैव सर्वत्र समानरूपेणोपलभ्यन्ते। तानि शैत्यसंज्ञावाहीनि न भवन्ति, नापि स्पर्शसंज्ञावाहीनि वा। अतो मनोवैज्ञानिकैर्निर्णीतं यत्त्वगिन्द्रियेणैव चतुर्विधसंज्ञा- स्थलेभ्यश्चतुर्विधान्यालोचनज्ञानानि जन्यन्त इति । त्वगिन्द्रियरचनाध्ययनेनैवेदं ज्ञातुं शक्यते यत् कियज्जटिलमिन्द्रियं भवति, कियदपर्याप्तञ्च सामान्यजनैरभिमतं तन्निरूपणं भवतीति । अर्वाचीना मनोवैज्ञानिका आलोचनज्ञानजनकेन्द्रियाणां त्रिधा वर्गीकरणमङ्गीकुर्वन्ति । तद्यथा—(क) विशिष्टानीन्द्रियाणि, (ख) शरीरावयवभूतानीन्द्रियाणि, (ग) पेशीस्नायु- जन्यानीन्द्रियाणि चेति । वयमेतानि प्रतिपदं विचारयामः ।

विशिष्टानि ज्ञानेन्द्रियाणि

विशिष्टानीन्द्रियाणि हि खलु पञ्च भवन्ति, यथा-श्रोत्रम्, त्वक्, चक्षुषी, जिह्वा, नासिका च। एतेषां विवरणं प्रागुक्तरीत्यावसेयम् । शरीरस्य परिसरीयभागस्थितानि ह्येतानि भवन्ति, बाह्यजगद्विषयकोत्तेजनासम्बन्धि ज्ञानं जनयन्ति च ।

शरीरावयवभूतानीन्द्रियाणि

उपर्युक्तपञ्चज्ञानेन्द्रियव्यतिरिक्तान्यपि सन्ति हि खलु कानिचिच्छरीरावयव- भूतानीन्द्रियाणि, यान्यस्माकं शरीरान्तर्वर्तिघटनानामालोचनं ज्ञानं जनयन्ति । यान्यालोचनज्ञानानि तैः शरीरावयवभूतेन्द्रियैर्जन्यन्ते तानि ह्येवंविधानि सन्ति, यथा- क्षुधालोचनज्ञानम्, पिपासानिर्विकल्पकज्ञानम्, वमनालोचनज्ञानम्, कण्ठावरोध- निर्विकल्पकज्ञानञ्च। एवंविधानि कानिचिदन्यान्यपि भवन्ति, किन्तु तेषामस्पष्टं भानमेव भवति। एवंविधालोचनज्ञानानि स्वतन्त्रनाडीमण्डलेन सार्धमपि सम्बद्धानि भवन्ति, तेषाञ्च भयघृणाक्रोधादिसंवेगेषु समुपस्थितेषु महत्त्वपूर्णः प्रभाव उपलभ्यते।

पेशीजन्यालोचनज्ञानानि

एतैरालोचनज्ञानैर्वयं शरीरावयवगतिविषयकं प्रत्यक्षं ज्ञानं प्राप्नुमः । एतेषा - मालोचनज्ञानानां स्वरूपचिरादेवानुसन्धानपथमायातम्। प्राक्तुं जनानामियं धारणासीद् यच्चाक्षुषालोचनज्ञानेन स्पर्शनिर्विकल्पकज्ञानेन चास्माकं शरीरगतिविषयकं ज्ञानं जायते। स्पष्टमेवेदं यन्निमीलितचक्षुषापि शरीरावयवहस्तादिगतिविशेषज्ञानमवाप्तुं शक्यते । हस्तादीनां गतिमात्रा गतिदिक् च ज्ञातुं शक्यते । मनोवैज्ञानिकैः प्रयोगैरभीक्ष्णं साधितं खल्विदं यद्धि शरीरपेशीषु स्नायुषु सन्धिषु चेन्द्रियाणि भवन्ति, यैः शरीरावयवानां गतीनां सक्रियं ज्ञानं सम्पादयितुं शक्यते । एतैरिन्द्रियैरिदं ज्ञातुं शक्यते का हि शरीरस्यावस्थिति: ? काश्च शरीरावयवगतयः? गत्यवरोधे च शरीराङ्गानां बाह्योत्तेजकप्रभावोऽपि कियान् ? इति ।

सम्बद्धाः लेखाः

• भारतम्
• संस्कृतम्
• अष्टाङ्गयोगः
• हठयोगः