मुद्गः

Mung bean
	; Mung beans ; Dried and opened mung bean pod
जैविकवर्गीकरणम्
जगत् (जीवविज्ञानम्)	Plantae;
(अश्रेणिकृतः)	Angiosperms;
(अश्रेणिकृतः)	Eudicots;
(अश्रेणिकृतः)	Rosids;
गणः	Fabales;
कुलम्	Fabaceae;
वंशः	Vigna;
जातिः	V. radiata;
द्विपदनाम
	Vigna radiata; (L.) R. Wilczek
पर्यायपदानि
	Azukia radiata (L.) Ohwi; Phaseolus abyssinicus Savi; Phaseolus aureus Roxb.; Phaseolus aureus Wall.; Phaseolus aureus Zuccagni; Phaseolus chanetii (H.Lev.) H.Lev.; Phaseolus hirtus Retz.; Phaseolus novo-guineense Baker f.; Phaseolus radiatus L.; Phaseolus setulosus Dalzell; Phaseolus sublobatus Roxb.; Phaseolus trinervius Wight & Arn.; Pueraria chanetii H.Lev.; Rudua aurea (Roxb.) F.Maek.; Rudua aurea (Roxb.) Maekawa; Vigna brachycarpa Kurz; Vigna opistricha A.Rich.; Vigna perrieriana R.Vig.; Vigna sublobata (Roxb.) Babu & S.K.Sharma; Vigna sublobata (Roxb.) Bairig. & al.;

भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः मुद्गः । मुद्गः अपि सस्यजन्यः आहारपदार्थः । अयं मुद्गः आङ्ग्लभाषायां Mung bean अथवा Green Gram इति उच्यते । आहारपदार्थेषु सदापथ्याः भवन्ति केचन आहारपदार्थाः । तन्नाम सर्वदा सेवनार्थं योग्याः इति । तादृशेषु आहारपदार्थेषु “मुद्गः” अपि अन्यतमः । यद्यपि धान्यानि दालाः च वातवर्धकाः, शीतगुणयुक्ताः, मलप्रतिबन्धकाः, वातकराः च तथापि मुद्गः न तावान् वातवर्धकः, मलप्रतिबन्धकः वा । सूपश्रेष्ठः, रसोत्तमः, भुक्तिप्रदः, हयानन्दः, सुफलं, वाजिभोजनम् इत्यादीनि नामानि सन्ति मुद्गस्य । वर्णभेदम् अनुसृत्य मुद्गः पञ्चधा विभक्तः अस्ति । कृष्णमुद्गः, हरितमुद्गः, पीतमुद्गः, श्वेतमुद्गः, रक्तमुद्गः च इति । मुद्गेन सारं, क्वथितं, पायसं, सूपं, तण्डुलेन सह योजयित्वा दोसां, पौलिं, पोङ्गल्, पेसरट्टु, खिचडि, दालं च निर्मान्ति । कर्णाटके, तमिळुनाडुराज्ये च मार्गशीर्षमासे (धनुर्मासे) विष्णोः आराधनार्थं मुद्गेन एव (तण्डुलान्, गुडं, घृतं च योजयित्वा) “पोङ्गल्”नामकं (हुग्गि) खाद्यविशेषं निर्मान्ति ।

मुद्गस्य अङ्कुराणि

आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य मुद्गस्य स्वभावः

यद्यपि किञ्चित् प्रमाणेन कषायरुचियुक्तः तथापि मुद्गः मधुरः एव । पचनार्थं लघुः, शीतः च । नेत्रयोः हितकारकः । मूत्रसम्बद्धरोगेषु, कीटबाधासु पथ्यः । ज्वरस्य अपि हितकरः मुद्गः । रक्तमुद्गः पचनार्थम् अत्यन्तं लघुः । कृष्णमुद्गः वसन्त-ऋतौ वर्धते, हरितमुद्गः च शरदृतौ ।

“नात्यर्थं वातलास्तेषु मुद्गा दृष्टिप्रसादनाः ।

प्रधाना हरितास्त्र वन्या मुद्गसमाः स्मृताः ॥“ (सु.सू.४६-२९)

“कषायमधुरो रूक्षः शीतः पाके कटुर्लघुः ।

विशदः श्लेष्मपित्तघ्नो मुद्गः सूप्योत्तमो मतः ॥“ (च.सू.२७-२३)

१. पक्वकरणावसरे किञ्चित् प्रमाणेन तैलं योजितं चेत् मुद्गे विद्यमानः वातदोषः निवारितः भवति ।

२. सदापथ्यः इत्यनेन नित्योपयोगी ।

३. कृष्णमुद्गः अधिकप्रमाणेन मधुरः, त्रिदोषहरः, शरीरस्य बलवर्धकः, बुभुक्षाकारकः च ।

४. हरितमुद्गः रक्तस्य मूत्रस्य च समस्यायाः परिहारकः ।

५. ज्वरपीडितानां, कण्ठरोगिणां, मूत्ररोगिणां, नेत्रदोषयुक्तानां, व्रणितानां च अमृतसदृशः आहारः मुद्गः ।

“मौद्गस्तु पथ्यः संशुद्धव्रणकण्ठाक्षिरोगिणाम्” (अ.हृद.सू. ६-३३)

६. मुद्गसूपे सैन्धवलवणं योज्यते चेत् सर्वेषां रोगिणाम् अपि हितकरः ।

७. मुद्गधान्यं मुद्गदालस्य अपेक्षया जडः इत्यस्मात् रोगिणां कृते दालः एव हितकरः ।

८. मुद्गः कफं पित्तं च न्यूनीकरोति ।

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

How to make mung bean sprouts at home easy way - clean and safe